Z piórem lub na pierzu | Spartański Dwutygodnik [numery: 11-20]

Czym jest archetyp i jak użyć go w swojej twórczości?

W centrum każdej uwielbianej powieści znajduje się niezapomniany bohater. Każdy autor, zarówno stary wyjadacz z całą półką swoich książek, jak i żółtodziób, który debiut ma jeszcze przed sobą, marzy o wykreowaniu unikalnego, niepowtarzalnego protagonisty, który na długo zapadnie czytelnikowi w pamięć i zachęci do dalszej lektury opowieści.

Tworzenie postaci nie jest proste, a od powodzenia tej misji często zależy przyszłość całej historii. A więc, jak to się dzieje, że niektórzy bohaterowie zostają z czytelnikiem na całe lata, podczas gdy innych zapomina się zaraz po zamknięciu tylnej okładki, mimo tego, że z pozoru wydają się skomplikowani i wyjątkowi?

Czym jest archetyp?

Aby zrozumieć, czym właściwie jest archetyp, trzeba zdać sobie sprawę z faktu, że ludzki umysł mimo swojej potęgi, uwielbia skróty, schematy i powtarzalne wzorce, dlatego z przyjemnością tworzy stereotypy (często krzywdzące i nieprawdziwe, bazujące na doświadczeniach lub atawistycznych uprzedzeniach, tudzież „ludowych prawdach" przekazywanych sobie ustnie) oraz archetypy.

Archetyp to pierwotny wzorzec postaci, zachowania, zdarzenia, a nawet symbolu. W niniejszym artykule skupię się przede wszystkim na archetypie postaci. A zatem, archetyp postaci, to pewien schemat, który jest wspólny dla wszystkich ludzi na całym świecie, niezależnie od pochodzenia, religii i przynależności kulturowej.

Doskonałym przykładem uniwersalnego archetypu jest mit Superbohatera, obecny w każdej społeczności na świecie. Superbohater w nieświadomości zbiorowej to mężczyzna o nadprzyrodzonych zdolnościach, gotów poświęcić własne życie w imię większego dobra. Równie popularny jest mit Męczennika — w kulturze wywodzącej się z chrześcijaństwa to Jezus, ale co ciekawe, podobna postać pojawia się niemal w każdej religii na całym świecie.

Archetypy postaci są obecne w najbardziej popularnych i kultowych książkach, a bohaterowie zbudowani na podstawie elementów cechujących poszczególne archetypy, przetrwali nie tylko dekady, a całe wieki.

Archetyp nie jest stereotypem. Przede wszystkim, archetyp jest archaiczny, prastary i rozpoznawalny bez względu na język, kulturę i lokalizację, natomiast stereotyp bazuje na przekonaniach obecnych tylko w jednej społeczności, np. Blondynka = Idiotka, Polak = Złodziej.

2. Archetypy w literaturze

Większość kultowych postaci literackich została zbudowana wokół konkretnego archetypu. To zjawisko może wydawać się dziwne, bo — teoretycznie — każdy autor powinien dążyć do stworzenia unikalnego obrazu bohatera, jednak doświadczenie wskazuje na coś zupełnie innego. Czytelnicy automatycznie szukają cech konkretnych archetypów u bohaterów literackich i zdecydowanie chętniej się z nimi utożsamiają.

3. Przykłady archetypów postaci

Od zarania dziejów, najwięksi autorzy w historii posługują się archetypami, by wykreować niepowtarzalnych protagonistów. Poszczególne archetypy przewijają się w książkach, filmach i legendach.

Jednym z najpopularniejszych archetypów w literaturze i dziełach kultury jest motyw Amazonki. To silna, niezależna kobieta związana ze swoją społecznością, walcząca o wielką sprawę. Amazonka świetnie posługuje się bronią i nie stroni od przemocy, gdy ta jest konieczna. Doskonałym przykładem Amazonki jest Katniss Everdeen, z trylogii „Igrzyska Śmierci", której bezkompromisową postawę pokochały miliony czytelników (i widzów) na całym świecie oraz Xena, wojownicza księżniczka z popularnego serialu z lat dziewięćdziesiątych.

Kolejnym przykładem archetypu jest Uwodzicielka, znana również jako Femme Fatale. Uwodzicielka to najczęściej piękna kobieta, której mężczyźni nie mogą się oprzeć. W swojej „ciemnej" wersji, zmienia się w Femme Fatale, niszcząc relacje i uzależniając od siebie przedstawicieli płci przeciwnej. Przykładem Uwodzicielki jest Scarlet O'Hara z „Przeminęło z wiatrem" oraz Samantha Jones z kultowego serialu „Seks w wielkim mieście".

Jeśli chodzi o archetyp postaci męskiej, numerem jeden jest Obrońca. Cechami, które powtarzają się u każdego Obrońcy, są przede wszystkim fizyczna siła, niebywała muskulatura i altruistyczna chęć obrony idei, rodziny, społeczności. Typowym przykładem Obrońcy jest Gladiator, odgrywany przez Russela Crowe'a, gotowy poświęcić własne życie w imię zemsty oraz Zorro, który staje w obronie mieszkańców Kalifornii.

Drugim przykładem popularnego archetypu jest Król, który niekiedy przyjmuje postać dyktatora. Król charakteryzuje się mądrością, sprawiedliwością i często również podeszłym wiekiem. Włada królestwem, a jego głównym celem jest dobro i przetrwanie poddanych. Lub rodziny. Król to książkowy i filmowy Don Vito Corleone, czyli tytułowy „Ojciec Chrzestny", a także legendarny celtycki władca, Król Artur, dzieje którego zostały niejednokrotnie zekranizowane i opisane.

Mimo tego, że każdy archetyp jest zbiorem pewnych powtarzających się cech, wszyscy bohaterowie budowani na jego podstawie są unikalni, a ich historie — niezapomniane.

4. Jak używać archetypów we własnej twórczości?

Przede wszystkim, archetyp to nie jest gotowy wzorzec postaci — to raczej drogowskaz, uniwersalny obraz, od którego zaczyna się budowanie charakterystyki bohatera. W internecie roi się od list archetypów postaci literackich i warto zacząć pracę właśnie w tym miejscu, by zyskać ogląd tego, jak z archetypami radzą sobie inni twórcy.

Zastosowanie archetypu podczas kreacji postaci pozwala na dobranie odpowiedniej drogi i motywacji bohaterom oraz nadaje im głębi, dzięki czemu lepiej rezonują z czytelnikiem.

Odkąd odkryłam użyteczność archetypów, staram się ich używać przynajmniej podczas kreacji głównych bohaterów. I tak, protagonistka mojej powieści „Prawda czy wyzwanie" to Uwodzicielka, jednak mimo tego, że dzieli niektóre cechy z innymi Uwodzicielkami, jej historia, przemiana i charakter, są zupełnie inne. Archetyp pozwala na lepsze zrozumienie motywacji tej postaci, a później zaplanowanie drogi i ostatecznie katharsis, wewnętrznej ewolucji.

5. Podsumowanie

Archetypy to pewne wzorce zachowań, schematy postaci obecne w każdej kulturze, religii i miejscu na świecie. Bohaterowie, którzy przetrwali próbę czasu, zwykle wpisują się w pewien archetyp, z którym utożsamiają się lub który rozpoznają czytelnicy.

Warto rozpocząć kreację bohatera od wybrania któregoś z archetypów — to zdecydowanie ułatwia pracę nad tekstem i pozwala na stworzenie ponadczasowego protagonisty, który na długo utkwi w świadomości czytelników.

6. Przykłady archetypów zastosowanych w „Harrym Potterze":

Wojownik — Harry Potter

Błazen — Fred i George

Opiekunka — Molly Weasley

Mędrzec — Albus Dumbledore

Wyjęty Spod Prawa — Syriusz Black

Zmiennokształtny — Severus Snape

Złoczyńca — Lord Voldemort

nataliawajs