Z piórem lub na pierzu | Spartański Dwutygodnik [numery: 11-20]

Historia, mity i ciekawostki o wampirach. Część 1.

Dawno, dawno temu popełniłam prace na temat wampirów pt. 'Zło to tylko punkt widzenia – Wizerunki wampira w kulturze od starożytnych mitów do współczesnego kina'. Postanowiłam podzielić się z Wami częścią dotyczącą historii, mitów i ciekawostek z nimi związanych. Tekst jest dosyć długi, więc go podzieliłam na trzy odcinki. Przed Wami część pierwsza.

Wampir. Gdy słyszymy to słowo, na myśl przychodzi nam blady jegomość z długimi kłami, który przemyka w nocy ciemnymi uliczkami lub przelatuje nad nimi przemieniony w nietoperza. Przeważnie jest ubrany w czarną pelerynę i skrojony na miarę garnitur. To współczesny wizerunek wampira, który wykształcił się pod koniec XIX wieku za sprawą Brama Stokera. Upiór* ten, zgodnie z duchem książki, sypia w dzień w swojej trumnie, a w nocy wyrusza na polowanie. Żywi się ludzką krwią i jest ogromnym zagrożeniem dla niewinnych panienek. Według schematu, zaczerpniętego z „Draculi" Stokera, wampir obawia się czosnku, wody święconej i krzyża. Aby go zabić, należy przebić jego serce kołkiem lub wystawić go na działanie promieni słonecznych.

W ten oto sposób większość współczesnych odbiorców wyobraża sobie wampira. Jednak nie wszystkie z przytoczonych przeze mnie opisów są zgodne z pierwotnymi wierzeniami. Historie o upiorach mają tyle wersji, iż nie sposób wymienić wszystkich, charakterystycznych dla nich rzeczy. Mimo że wizerunek hrabiego Draculi na stałe zagościł w świadomości ludzi, to jedna z cech najczęściej mu przypisywanych, czyli strach przed dziennym światłem, wcale nie została wymyślona przez Stokera.

W mojej pracy przedstawię, jak zmieniał się wizerunek wampira na przestrzeni dziejów. Zacznę od opisania starożytnych mitów oraz średniowiecznych legend, a także różnorakich odniesień do tematu wampirycznego. Ukażę między innymi, skąd wzięło się słowo „wampir", omówię skojarzenia z chorobami oraz z homoseksualizmem. Postaram się również wyjaśnić, jakie były korzenie filmowego horroru.

[...]

Samo słowo „wampir" jest najprawdopodobniej pochodzenia słowiańskiego. Wskazują na to podobieństwa tego wyrazu w różnych językach słowiańskich między innymi: bułgarski „vepir", rosyjski „upiyr", czeski „upir" oraz polski „wąpierz", „upier". Termin „wampiryzm" pojawił się w Europie dopiero w połowie XVIII wieku, jednak słowo „wampir" można odnaleźć w rosyjskich źródłach już w 1047 roku.

Pierwsze mity i legendy dotyczące upiorów opisują przede wszystkim demony kobiece. Czy możliwe jest więc, że wielcy i silni mężczyźni byli tak przerażeni tym, co się kryje w duszy niezrozumianych przez nich kobiet, że wymyślali straszne historie opisujące, jak to niewiasty pozbawiają ich sił życiowych, wysysając z nich krew?

Jedną z najstarszych istot kojarzonych z wampiryzmem jest Lilith – Bogini Wampirzyca. Jej imię ma pochodzenie hebrajskie i oznacza „upiór nocny" lub „nocne zwierzę". Według tradycji żydowskiej, była on pierwszą żoną Adama oraz pierwszą z czterech żon diabła. Została wygnana z Raju, ponieważ nie chciała być uległa mężczyźnie. Z powodu nienawiści do potomków Ewy stała się dręczycielką niemowląt. Dopiero w średniowieczu pojawia się legenda mówiąca o tym, że napadała nie tylko na dzieci, ale także na mężczyzn.

Jedno z przedstawień bogini ukazuje ją jako pół-kobietę, pół-ptaka, który napada nocami na zagubionych wędrowców, rozrywa ich ciała i wypija krew. To właśnie dlatego nazywana jest wampirzycą.

W książce Erberta Petoii** o wampirach i wilkołakach opisane są także inne żądne krwi demony. Wśród starożytnych potworów znajdują się empuzy i lamie. Empuzy to członkinie orszaku Hekate, królowej świata widm. Wywodzą się z kultury żydowskiej, a do tradycji greckiej zostały przyjęte dopiero później. Empuza była kobiecym demonem mogącym zmieniać swoją postać. Potrafiła przemienić się zarówno w zwierzę jak i w piękną dziewczynę. Pod tą postacią obcowała z mężczyznami i pozbawiała ich sił witalnych. W niektórych tradycjach empuzy utożsamiano z lamiami. Były one postaciami wywodzącymi się z morskich legend, podobnymi do harpii i syren. Mówiono o nich, że sypiają z mężczyznami i wysysają z nich krew. W późniejszych legendach oskarżano je także o pożeranie dzieci.

Kolejnymi opisanymi przez Petoię potworami są strzygi. Ich nazwa oznacza „wiedźmy" lub „nocne ptaki". Według legend krążyły one nocą nad kołyskami dzieci, aby wysysać ich krew. Strzygi wydawały z siebie ostre, skrzeczące dźwięki. To właśnie one przyczyniły się do nadania im takiego miana. Określenie „strzyga" wykorzystane zostało także do nazwania prasłowiańskiego demona, istoty rodzącej się z dwoma duszami, dwoma sercami oraz dwoma rzędami zębów.

Do upiorów, które również znane są ze swych głosów należą syreny. Są to, pół- kobiety, pół-ptaki, które wabią marynarzy swym śpiewem, aby następnie ich pożreć. Syreny wiązane też były ze skrzydlatym wyobrażeniem duszy – demona żądnego krwi.

Przedstawione przeze mnie potwory dotyczyły wyłącznie strasznego wyobrażenia kobiet, które przybywały po krew dzieci i mężczyzn. Istniały jednak także upiory ściśle związane z kultem zmarłych. Należały do nich larwy i lemury. Lemury związane były z mitologią rzymską, a ściślej z Remusem zamordowanym przez swojego brata Romulusa. Byli to zmarli powracający do świata żywych jedynie w czasie świąt poświęconych Remusowi. Larwy były zmarłymi gwałtowną i tragiczną śmiercią, którzy dręczyli żywych. Przedstawiano ich jako blade upiory bądź jako szkielety. To właśnie one są najbliższe średniowiecznym wyobrażeniom demonów wysysających krew.

Dzisiejszą wiedzę na temat wampirów czerpiemy głównie ze średniowiecza, jednak jego definicja pojawiła się już w świecie klasycznym. Według niej jest on duchem osoby zmarłej lub jej trupem, ożywionym przez własnego ducha lub demona. Powraca, by zakłócać spokój żywych, pozbawiając ich krwi.

W średniowieczu wierzono, że największe prawdopodobieństwo, iż ktoś zostanie wampirem, może nastąpić w wyniku gwałtownej śmierci. Jej przyczyną mogło być: zabójstwo, samobójstwo, utonięcie, śmierć rodzącej lub śmierć nieochrzczonego niemowlęcia. Upiorem może stać się także ktoś, kto był bękartem, narodził się ze związku kazirodczego lub został zabity przez wampira albo przestępcę.

W przeciwieństwie do legend o wilkołakach rzadko mówi się o zamianie wampira w zwierzę. Jednak w świadomości współczesnych potrafi on przemieniać się w nietoperza, co zapewne związane jest ze skojarzeniem z „ptakami nocy" żywiącymi się krwią.

Alicja_eufrozyne

* W mitologii słowiańskiej upiór to trup, który nocą wstaje z grobu, dusi ludzi i wypija z nich krew. Słowiański upiór został zapożyczony przez Zachód Europy, gdzie znano go jako wampira. W dzisiejszych czasach słowa „wampir" i „upiór" często stosowane są zamiennie i tak też będę ich używać w dalszej części pracy.

** Zob. E. Petoia, Wampiry i Wilkołaki: źródła, historia, legendy od antyku do współczesności, tłum. Aneta Pers, Kraków 2003, s. 35-48.