Z piórem lub na pierzu | Spartański Dwutygodnik [numery: 11-20]

Krzyżacy w dziejach Polski i Europy

Znany w Polsce pod nazwą Krzyżaków Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie został założony w 1190 r. w Palestynie w epoce krucjat. Był to czas powstawania zakonów takich jak Templariusze francuscy (istniejący od 1128 r.) i Joannici włoscy (istniejący od 1130 r.), stawiających przed sobą cel sprawowania opieki nad pielgrzymami i chorymi, ale także walkę z niewiernymi w obronie Ziemi Świętej. Na bazie ich zasad powstała właśnie reguła krzyżacka nakazująca ubóstwo, dyscyplinę i bezwzględne posłuszeństwo. Na czele tego zakonu, o charakterze wybitnie rycerskim, stał Wielki Mistrz Krzyżacki. Miał on do swej dyspozycji kapitułę generalną składającą się z pięciu najbardziej zaufanych dostojników.

Krzyżacy brali udział w walkach w obronie Królestwa Jerozolimskiego przeciw Turkom. Czwarty z kolei Wielki Mistrz pełniący tę funkcję w latach 1209-39, Herman von Salza, doprowadził Zakon do wielkiego znaczenia. Był on bliskim doradcą cesarza niemieckiego Fryderyka II (z dynastii książąt szwabskich Hohenstauffów) i często pośredniczył między nim a papieżem. Współpraca z cesarzem przyniosła Krzyżakom bogate nadania na Sycylii i we Włoszech (Wenecja była siedzibą Wielkiego Mistrza, w innych miejscach zastępowali go podlegli mistrzowie krajowi) oraz poparcie cesarza w sprawach politycznych, a ponadto była szkołą nowoczesnej organizacji administracji i finansów państwa.

Herman von Salza, nie ufając przyszłości Królestwa Jerozolimskiego, postanowił budować przyszłość swego zakonu w Europie. W 1211 r. król węgierski Andrzej II zezwolił krzyżakom na osiedlenie się w Siedmiogrodzie, gdzie nadał im ziemię Burza w zamian za obronę południowych granic Węgier przed najazdami Połowców. Z tego nadania Krzyżacy postanowili stworzyć własne państwo. Zagospodarowali teren przy pomocy osadników niemieckich i założyli miasto Kronstadt (obecnie Sybin). Wzmacniając swoje panowanie, wznieśli też liczne zamki. Jednak syn Andrzeja II, Bela (późniejszy Bela IV) zorientował się w niebezpieczeństwie zagrażającym Węgrom ze strony rozbudowującego się państwa i w 1225 r. pomimo protestu papieża, który wziął zakon w opiekę, usunął Krzyżaków z Siedmiogrodu.

Rok później Krzyżacy weszli w układy z księciem Konradem I Mazowieckim, wnukiem Bolesława Krzywoustego. Konrad chciał przy ich pomocy nie tylko ubezpieczyć kraj przed najazdami pogańskiego plemienia Prusów, ale liczył także na zawładnięcie ich ziemią. W 1226 r. nadał Krzyżakom Ziemię Chełmińską, która miała im służyć jako baza wypadowa na Prusy, a jednocześnie źródło zaopatrzenia. Jednak Herman von Salza postarał się, żeby cesarz, roszczący sobie prawo do ziemi pogan jako niczyjej, nadał Prusy Zakonowi.

W 1230 r. papież potwierdził Krzyżakom darowiznę Konrada i własność wszelkich zdobyczy, jakie uda im się osiągnąć w Prusach. Lawirując między cesarzem a papieżem, uznając to jednego, to drugiego za swego jedynego suzerena w Prusach, zjednując sobie zręcznie polskich Piastów, Krzyżacy osiągnęli mocną pozycję nad Wisłą. Rozpoczęli też od razu akcję osadniczą. Liczne zamki i miasta (Chełmno, Toruń i in.) stworzyły istotną bazę organizacyjną, a nadto umiejętna propaganda w Niemczech ściągała co roku posiłki „krzyżowców" (prawdopodobnie w tej liczbie byłych uczestników krucjat), ochotników pragnących odznaczać się w walce z poganami pod wodzą mistrza krajowego Hermana von Balke.

Od 1230 r. Krzyżacy rozpoczęli podbój Prus, wspierani przez książąt polskich. Wszędzie wyrastały zamki krzyżackie, niejednokrotnie rozwijające się w miasta. Tak powstały: Kwidzyń, Elbląg, Frombork i in. Pobici Prusowie zawarli w 1249 r. pokój z Krzyżakami w Christburgu (obecnie Dzierzgoń), na mocy którego zgodzili się przyjąć chrzest i uznać władzę Zakonu, zobowiązali się też płacić na jego rzecz daniny i odbywać służbę wojskową. Układ ten umożliwił Zakonowi najazd na dalej położone ziemie – Sambię i Sudowię, należące do Jaćwingów.

Jednocześnie nowe możliwości ekspansji stworzyła zawarta w 1237 r. unia z Kawalerami Mieczowymi. Na jej mocy rycerze inflanccy zostali wcieleni do Zakonu, który odziedziczył ich pretensje terytorialne w samych Inflantach. W konsekwencji powstały projekty podboju Litwy, a co najmniej Żmudzi, dzielącej pruskie posiadłości Zakonu od Inflant, oraz zdobycia ośrodków handlowych Rusi – Pskowa i Nowogrodu Wielkiego. Korzystając z osłabienia Rusi najazdem tatarskim, Krzyżacy rozpoczęli uderzenie pod pretekstem walki przeciw schizmie wschodniej, co zapewniło im poparcie papieża. Po opanowaniu kilku mniejszych grodów, jeszcze w 1240 r. podporządkowali sobie Psków i ruszyli na ziemię nowogrodzką. Jednak w 1242 r. wojska ruskie przeszły do kontrnatarcia. Do Nowogrodu przybył syn wielkiego księcia włodzimierskiego Jarosława, Aleksander, który od zadanej dwa lata wcześniej klęski Szwedom nad Newą nosił przydomek „Newski". Wyprawiwszy się na Psków, odbił miasto z rąk krzyżackich, następnie stawił czoło Krzyżakom 5 kwietnia na lodzie jeziora Czudzkiego (Pejpus). Klęskę Zakonu pogłębiło załamanie się lodu pod ciężkozbrojnym rycerstwem niemieckim i panika, jaka wówczas wybuchła.