Z piórem lub na pierzu | Spartański Dwutygodnik [numery: 11-20]

Narracja personalna a język powieści

Wybór narracji to jedna z najważniejszych decyzji, jaką podejmuje autor na początku procesu twórczego. To odpowiedź nie tylko na pytanie „kto opowiada historię?", ale również „jak?". Narrator może być osobowy lub bezosobowy, uczestniczyć w akcji lub tylko ją obserwować, wypowiadać się w pierwszej lub trzeciej osobie oraz relacjonować wydarzenia obiektywnie lub subiektywnie, a nawet celowo wprowadzać czytelnika w błąd.

Każda opowieść wymaga indywidualnego podejścia, a historia pokazuje, że w odpowiednich warunkach wszystkie sposoby opowiadania mają szansę się sprawdzić. Niemniej, we współczesnej literaturze dominuje narracja personalna — pierwszoosobowa lub trzecioosobowa.

Zatem — czym cechuje się narracja personalna i jak wpływa na język powieści?

1. Czym jest narracja personalna?

Według podziału stworzonego przez Franza Stanzla wyróżniamy trzy rodzaje narratorów: auktorialnego, pierwszoosobowego i personalnego. Dla wygody i uproszczenia dwa ostatnie typy połączyłam w jeden — personalny.

Narrator auktorialny to „osoba", która opowiada historię, ale w niej nie uczestniczy, znajduje się poza światem przedstawionym i obserwuje akcję z boku. Ma własne przemyślenia i nie utożsamia się z żadnym bohaterem. Ma swój głos, charakter, a nawet stosunek do relacjonowanych wydarzeń.

Narrator personalny to bezosobowy podmiot, który opowiada historię przez pryzmat przeżyć jednego lub więcej bohaterów. W narracji pierwszoosobowej, sprawa jest oczywista — narrator jest jednocześnie „opowiadaczem" i uczestnikiem akcji. W narracji trzecioosobowej, narrator „chowa się" za plecami bohatera, przejmując jego głos, charakter i język, oceniając wydarzenia subiektywnie, z punktu widzenia postaci.

2. Indywidualizacja języka powieści

Podstawową zasadą tworzenia wiarygodnych postaci jest nadanie im unikalnego sposobu wypowiedzi, który dopełni wykreowany na potrzeby historii wizerunek. W przypadku narracji personalnej indywidualizacji ulega nie tylko dialog, ale i język całej opowieści.

Jak wspomniałam wyżej, narrator personalny przejmuje głos, charakter i światopogląd bohatera, dlatego opisując akcję, autor musi zrezygnować z osobistych preferencji językowych i zastosować idiolekt* charakterystyczny dla danej postaci.

Oprócz oczywistej funkcji — komunikacji — język pełni inne role: buduje nastrój, kreuje suspens, oddaje cechy bohatera, pozwala na identyfikację z protagonistą i pokazuje stosunek postaci do opisywanych wydarzeń, więc dobór słownictwa narratora jest kluczowy.

Przecież sarkastyczny cynik opowie tę samą plotkę o biurowym romansie zupełnie inaczej niż romantyczka o gołębim sercu, która w każdym widzi tylko lepszą stronę, prawda?

3. Jak stylizować język narracji?

Każdy bohater, a właściwie każdy człowiek, posługuje się idiolektem — unikalną odmianą mowy i słownictwem właściwym tylko dla tego jednego użytkownika. Na idiolekt wpływa pochodzenie, wykształcenie, genealogia, ilość (i jakość) przeczytanych książek, tradycja, zawód, a nawet gust i personalne upodobania oraz data urodzin.

Posługując się narracją personalną, trzeba wziąć wszystkie te wyznaczniki pod uwagę i stworzyć unikalny idiolekt charakterystyczny dla danego bohatera. W zależności od tego, kim jest i czym zajmuje się protagonista (oraz jaki ma stosunek do świata), te same wydarzenia zostaną opowiedziane zupełnie inaczej.

Aby skutecznie kreować unikalny język postaci, trzeba zadać sobie poniższe pytania:

> W jakich czasach rozgrywa się akcja?

Język się zmienia. Pisząc powieść historyczną, należy wziąć pod uwagę czas akcji i dobrać słownictwo (a nawet manierę mówienia) adekwatną do epoki. Jestem pewna, że średniowieczny lekarz użyje innych słów do opisania ospy niż jego współczesny kolega po fachu.

> Ile bohater ma lat?

Nastolatkowie różnią się od dorosłych nie tylko liczbą głupich decyzji podejmowanych każdego dnia, ale również sposobem mówienia. Wątpię, by przeciętny czterdziestolatek zrozumiał, co oznacza „eluwina", kim jest „rzepiara" i dlaczego warto zagłębić się w ideę „tozależyzmu", a bystry przedszkolak przytaczał z pamięci cytaty z książek Paulo Coelho.

> Gdzie rozgrywa się akcja i skąd pochodzi bohater?

Miejsce akcji jest równie ważne, co czas. Pochodzenie i adres bohatera znacząco wpływają na język, choćby przez wpływ regionalizmów, lokalnej gwary i zwyczajów. Protagonista pochodzący z Poznania zaserwuje na obiad pyrki, Krakus wyjdzie się przewietrzyć na pole, a Kujawiak im przytaknie, wtrącając swoje znamienite „jo".

Analogicznie, mieszkańcy miast będą się posługiwać innym zestawem słownictwa niż mieszkańcy wsi, a jeszcze innym — mieszkańcy metropolii z dobrej dzielnicy oraz ci z kiepskiej.

> Czym zajmuje się bohater i jakie ma wykształcenie?

Zawód i dotychczasowa edukacja wpływają na język nawet bardziej niż miejsce urodzenia. Niektóre grupy zawodowe charakteryzują się własnym socjolektem*, który trzeba wziąć pod uwagę podczas prowadzenia narracji, a brak wykształcenia znacząco wpływa na bogactwo (lub ubóstwo) słownictwa.

I tak, policjant wyciągnie „blachę" zamiast legitymacji służbowej, a przeciętny zjadacz chleba zawoła „fajna bryka!", patrząc na „cud motoryzacji" pielęgnowany przez inżyniera-pasjonata.

> Jaki stosunek do świata ma bohater?

Punkt widzenia zależy od punktu siedzenia, dlatego zanim na kartce zagości pierwsze słowo, należy dobrze poznać swojego bohatera. Czy protagonista jest optymistą, cieszącym się z małych rzeczy, czy pesymistą, dla którego nawet słońce świeci za głośno?

Czy protagonista jest zadowolony z życia, czy wręcz przeciwnie? Czy jest cierpliwy? Czy ma wszystkiego dosyć i tylko szuka okazji, by ponarzekać? Jak zareaguje w stresującej sytuacji — zachowa spokój czy zacznie panikować? A w sytuacji społecznej?

Czy protagonista ma poczucie humoru? Dystans do siebie? Czy lubi metafory i obrazowe porównania? Czy potrafi bawić się językiem, czy używa go tylko w celu prostej komunikacji?

I wreszcie...

> Jak bohater zachowa się w konkretnej scenie?

W narracji personalnej odczucia, emocje i przekonania bohatera bezpośrednio wpływają nie tylko na akcję i dialogi, ale również na opisy i ekspozycję. Zastosowanie dynamicznych czasowników, obrazowych przymiotników i celnych metafor zgodnych z charakterystyką bohatera sprawi, że każda scena z jego udziałem nabierze głębi i unikalnego blasku.

4. Podsumowanie

Narrator personalny przejmuje głos bohatera, dlatego kluczowym zadaniem autora jest stylizacja języka powieści zgodnie z jego charakterystyką i środowiskiem — stworzenie idiolektu swoistego tylko dla tego pojedynczego użytkownika.

Tworząc unikalny sposób wypowiedzi, należy wziąć pod uwagę pochodzenie, wykształcenie, wykonywany zawód, historię rodzinną, epokę, wiek, cechy osobowości bohatera oraz miejsce akcji, a także kontekst wypowiedzi.

Oprócz funkcji czysto komunikacyjnej język pozwala zbudować więź między bohaterem a czytelnikiem, stworzyć napięcie i wywołać emocje, dlatego warto poświęcić czas na wykreowanie niepowtarzalnego sposobu wypowiedzi narratora personalnego w naszej historii.

nataliawajs

* idiolekt — tzw. język osobniczy, sposób wypowiedzi charakterystyczny tylko dla jednego użytkownika

* socjolekt — odmiana języka właściwa dla grupy społecznej, zawodowej lub subkultury, np. socjolekt prawniczy, socjolekt lekarski, gwara więzienna