Kryjąc się w Łanie Zbóż (życie Słowian)

Apotropeion - ochrona przed złymi mocami

~~Vita Maiorum~~ 

Apotropeion jest to ogół ochronnych środków magicznych, zarówno w postaci rytuałów i wykorzystywanych w ich trakcie rekwizytów, jak również i zakazów. Chronić one mają człowieka przed najróżniejszymi nieszczęściami, mocami zła oraz nieuprawnionymi kontaktami ze sferą świętą (sacrum). Najpopularniejszym rodzajem  ochronnych środków magicznych były wszelkie amulety i talizmany, których noszenie chroniło przed złem. Skuteczność apotropeionów polega na tworzeniu granicy, która odizolowuje człowieka i jego najbliższe otoczenie (może to być zarówno dom jak i cała wieś) od tego obcego świata, z którym kontakt może narazić na niebezpieczeństwo. Mogą one też odwracać już istniejące niebezpieczeństwo poprzez wytworzenie granicy.

Do podstawowych  apotropeionów należą przede wszystkim żywioły: woda i ogień. Posiadają one dwoistą naturę, zarówno destrukcyjną (powodzie i pożary mają niszczycielską siłę) jak i stwarzającą (przy pomocy żywiołów możemy wytwarzać np. wypieki w piecu czy energię poprzez ruch koła młyńskiego spowodowany przepływem wody). Środkami ochronnymi mogą być także słowa, na przykład odpowiednio dobierane nazwy i imiona, modlitwy, formuły magiczne i zaklęcia. Codzienne użytkowe przedmioty także mogą stać się apotropeionami poprzez kontakt z sacrum. Podczas burzy w oknach domów ustawiano święte obrazki lub figurki, które miały chronić domostwo przed uderzeniem pioruna. Z kolei w przypadku wielkich niebezpieczeństw i zagrożenia po prostu zakopywano je w ziemi.  

Z oczywistych względów są to takie rzeczy jak relikwie, święte obrazy, ale mogą to być też dużo prostsze rzeczy, jak na przykład łopata do wkładania pieczywa do pieca, gdyż ma styczność zarówno z samym piecem (w którym szaleje magiczny ogień) jak i z pieczywem posiadającym szczególne właściwości (zwłaszcza, gdy jest to pieczywo obrzędowe). Podobne właściwości mogą posiadać też niektóre kamienie (przeciwstawiają one swoją trwałość kruchości ludzkiego życia). Z tego typu apotropeionów bardzo popularny na słowiańszczyźnie był piorunowy kamień, który powstawał podczas wytopienia się piasku w trakcie uderzenia pioruna.

Część apotropeionów stawała się nimi dopiero poprzez wykonanie odpowiednich czynności lub określone ich przygotowanie. Tak było na przykład ze strojem, który nabierał właściwości ochronnych poprzez odpowiednie uszycie go i wykorzystanie do niego dodatków z szczególnych materiałów. Podobne do stroju właściwości posiadało również malowanie ciała oraz wszelkie jego modyfikacje, a także maski np. w przypadku kata, które wcale nie pełniły funkcji ukrywającej jego tożsamość, ale miały chronić go przed rzucanymi czarami i urokami, jak chociażby złym spojrzeniem. A welon panny młodej miał być symbolem czystości i dziewictwa, ochroną przed czyhającymi na jej niewinność.

Do silnych apotropeionów należały też niektóre rośliny, takie jak cebula i czosnek ze względu na swój wyrazisty oraz ostry zapach. Pewne części ciała człowieka również nabierały właściwości ochronnych, przykładowo: ząb, kości i włosy. Także wydzieliny ludzkie mogły być wykorzystywane w rytuałach (wystarczy sobie przypomnieć tak uwielbianą przez czarnoksiężników i wiedźmy krew, zwłaszcza z miesiączki, czasami również spermę, tak sperma jest magiczna). U Słowian chowano czaszkę konia pod strzechą lub zakopywano pod progiem w celu ochrony przed pożarem, zaś włosy zakopane w wejściu do stajni zamykały drogę strzygom. Skutecznym rekwizytem w odstraszaniu demonicznych sił był ząb umarłego oraz palec dziecka.

Na drzwiach, framugach lub belkach stropowych ryto symbole ośmioramiennego kołowrotu, który miał sprowadzać dobrobyt i szczęście oraz odstraszać złe moce. W celach ochronnych stosowano również gesty, z których najprostszymi było skrzyżowanie rąk na piersi, lub umieszczenie przedramienia w zgięciu drugiej ręki (gest Kozakiewicza). Pisano też na drzwiach święconą kredą, otaczano wieś pasem zaoranej ziemi, na rozstajnych drogach stawiano kapliczki. Silnym apotropeionem była także sól, którą rozsypywano po kątach, by zabezpieczała dom przed oddziaływaniem złych sił i urokami. 

*Termin apotropeion pochodzi z języka greckiego od słowa oznaczającego obronę.