Eski devirlerde bile insanlar bu kadar düşük bilinçte değilmiş. Onlar "Kral veya padişahın Tanrı tarafından seçildiğini, cüz'î insan irâdesinin bu işte rolü olmadığını" söylerlerdi. Avrupa'dan Japonya'ya kadar tüm coğrafyada bu gerçek gâyet iyi bilinirdi.
Biz aynı hakîkati günümüz diliyle izah edelim:
Tüm toplumların daha doğrusu toplumların bilincinin tarih içinde bir seyri vardır. Tıpkı evrile kıvrıla giden bir nehir gibidir bu kolektif bilincin yolculuğu. Bu nehrin öylesine yüksek bir debisi vardır ki, insan irâdesi onun önünde saman çöpü gibidir. Tüm cüz'î irâdeleri önüne katıp götürür. Saman çöpleri de zanneder ki, tarihi biz yapıyoruz. Halbuki tüm saman çöpleri, o akıntının elinde oyuncaktır.
İnsanın yapabileceği en fazla kendi niyetini ve bilincini, olaylara kendi bakış açısını değiştirmektir. Olayları etkilemek ise onun gücü hâricindedir. Düşük bilinçler bu gerçekten perdeli oldukları için yırtınır dururlar. Akıllarınca gidişâtı değiştireceklerdir. Dış dünyânın etki edemeyecekleri olayları ile uğraşırken asıl yapmaları gerekeni de ihmâl etmiş olurlar. Kendi bilinçlerini geliştiremeden bu dünyâdan giderler. Çok büyük bir kayıptır bu. Zîrâ ölüm ânındaki son bilinç düzeyimiz ile ebediyen devâm edeceğiz. Biyolojik bedenimizi kaybettikten sonra artık bilincimizi yükseltme imkânımız tamâmen ortadan kalkar.
Bu düşük şuurun çok önemli bir sonucu da târihi bir takım olağanüstü kahramanların yaptığını sanmak ve onlara ilâhlık atfetmektir. Hâlbuki o kahraman addedilen şahıslar dahî târihin akıntısına binip yükselmiş saman çöpleridir. Eğer o saman çöpleri büyük işleri kendilerine mâl ederlerse, birer Firavun hükmünü alırlar; onlara tapanlar da Firavun'un kulları olur.
Not: Diğer toplumların da târih içinde benzer bir akışa tâbî olduğunu ve hepsinin arasında karşılıklı etkileşim bulunduğunu düşünürsek, olay çok daha karmaşık noktalara gider. Ayrıca başka ilave faktörler de vardır. Ancak ben içinden çıkılmaz, anlaşılmaz olmaması için şimdilik meselenin yalnızca tek bir vechesine değindim.