Piling-pili: Pagbasa sa Ilang Tulang Filipino

OFW

From Saudi with Love

Kumusta na minamahal kong kabiyak,

Okey ba ang grades ng ating mga anak?

Ang aking Junior, nagba-basketball pa ba?

Si Anna, tiyak na siya ang Reyna Elena

At hinangaan noong Flores de Mayo,

Kumusta na si Kumpareng Serapio?

Kumagat siya sa kumalat na tsismis

Na kumaliwa ang kanyang misis

Kaya nagkunwari siyang tinotoyo

Sa araw-gabing pagsubo ng pako.

Ako tuloy ang napilitang tumanggap

Ng extension sa kanyang pagtuwad,

Ayos ba ang padala kong colored TV?

Nadale ko iyon sa raffle. Ano’ng sabi

Ni bayaw sa collection ni Springsteen?

Akala ko, makabayan siya, ba’t humiling

Ng imported? Teka nga muna, mahal,

Ano’t dumalang ang iyong liham?

Hindi ako bilib sa voice tape ni Inang

Na naloloko ka sa bagets na kapitbahay,

Alam mo naman ang hirap ng buhay dito…

Nakasosora na ang manok na elado,

Oo, may ubas, kahel, at mansanas.

Pero iba talaga ang Pilipinas.

Mula nang ilipat ako dito sa Riyadh

At wala nang balitang natanggap

Mula sa iyo at sa ating mga anak,

Laging alboroto ang aking utak.

Sa homesick, natukso ako sa beauty

Ng misis ng aking among Arabe.

Patawad. Huling liham ko na ito.

Sa Biyernes, pupugutan ako ng ulo.

Ariel Dim. Borlongan

Kapag binibigkas ang “From Saudi with Love”, tiyak sa ilan ang sagitsit ng pagbabalik-gunita ng minsang naging programa sa radyo ni Rey Langit. Hindi lamang siguro naaalala ng nakararami. Ngunit ang programang iya’y wala na (yata) sa eyre at sa iba’t iba nang pamamaraan nakikipagdaupang-palad ang mga kapatid nating manggagawa na nasa ibang bansa. May internet na rin kasi. At roaming. Hindi na kailangang tumawag o lumiham sa kanino mang Rey Langit para makipag-ugnayan sa mga naiwang minamahal o kamag-anak. Ngunit may panahong kailangan ng mga tagapamagitan upang maipaabot lamang ang mensahe ng pangungulila: ito ang itinutula ng “From Saudi with Love” ni Ariel Dim Borlongan, isa sa pinakamahuhusay na makata ng kaniyang panahon (dalawang ulit siyang Makata ng Taon sa Talaang Ginto). Mahalagang tula ni Borlongan ang “Saudi” sapagkat tinatalakay nito, sa halos makabayaning paraan—at sa paraan din ng heroic couplet o dalawahang tugma kada pares ng taludtod—ang malungkot na palad ng maraming Overseas Filipino Workers na madalas dinadalaw ng lumbay at kamalasan (marahil ay OCW o overseas contract workers pa ang tawag sa mga ito noong panahon ng pagkakasulat ng tula). Kung ngayong mga panahong ito’y binabalot tayo ng hilakbot sa tuwing maririnig ang sinasabing di-iilang OFW ang umuuwing nakakahon araw-araw dahil sa mga di maunawaa’t maipaliwanag na dahilan, muli at muling iginigiit ng persona ni Borlongan na noon pa ito nangyayari—kung gayon bakit nga ba walang magawa? Huwag nang ipagtatanong pang muli kung bakit kailangan pa talagang maghanap-buhay nang malayo sa pamilya; wala talagang magawa ang pamahalaan. Sa tulang ito, nag-uultimo adios ang persona na parang si Rizal, nangangamusta pang kunwari sa simula, ngunit sa bandang gitna’y nagpapahiwatig ng mga hinaing habang nasa malayo. Sa huli, isang kumpisal ang kaniyang gagawin na halos makapagot-ulo: literal na pupugutan siya nang ulo “sa Biyernes” dahil sa kaniyang kapusukan. Wakas.

Himig ang pinakamahusay na kasangkapan ng tulang ito na nakasilid sa halos intrikadong anyo nitong may humigit-kumulang 12 pantig kada taludtod (sumusunod sa padron ng awit—ay anong lamentasyon!). Dahil lumiliham, mahusay na nakasangkapan ang estrukturang epistolaryo—kinukumusta sa simula ang sinusulatan, at ang mga anak, pati na ang mga nakapaligid na kamag-anak, na ang isa’y biniro pang “Akala ko, makabayan siya, ba’t humiling/ Ng imported?”. May balita pa siya mula sa iniwanang bayan kaya nakakapagsingit ng mga hinanakit na tulad ng “Hindi ako bilib sa voice tape ni Inang/ Na naloloko ka sa bagets na kapitbahay”. Dumudupilas ang mga ito sa kaniyang bigkas-sulat habang iginigiit sa sarili ang katotohanang kailangan niyang magtiis: “Alam mo naman ang hirap ng buhay dito…” Kuhang-kuha ng pagtatala pati ang mga pagkasawa niya sa araw-araw na buhay habang malayo sa mahal sa buhay. May pagkaumay na sa mga pagkaing madalas ay inaasam-asam ng mga naiwan, at para bang halos napaparam ang buhay sa masustansiya sanang diyeta ng putahe’t produktong imported. “Pero iba talaga ang Pilipinas,” wika ng persona, at unti-unti na ring napaparam ang kaniyang sandaling maghayag ng mga “huling salita”. Sa trahedya, ang tawag sa mga sumunod sa paglalahad sa tula ay rebelasyon, at sinasabi sa atin nang halos wala nang kabuhay-buhay ang pangyayari ng pagtataksil, dala ng pagiging “homesick” ng persona. Kung recording ito, tulad ng madalas na napapakinggan sa programang “To Saudi with Love”, maaari nating isiping baka ito na ang bahagi ng lubhang hagulgulan—sa kapwa nangunumpisal at sa nakikinig, mga nosyonal na himig. Ngunit bilang isang tala ng pagbubukas-loob/pagbabalik-loob, halos wala na itong buhay dahil parang naglalakad na bangkay na rin ang persona. Ang bisa ng tulang ito ay pinamamahalaan ng marurubdob na bigkas-imahen, na tumitindi, matapos ang mahusay na balangkasan ng pagsasabi, sa pagdating ng linyang: “Sa homesick, natukso ako sa beauty/ Ng misis ng aking among Arabe./Patawad.” Saka niya bibigkasin ang, “Huling liham ko na ito.” Marubdob, ngunit matipid ang lahat ng pagtatangkang muling makipag-ugnayan, lalo’t sa huling pagkakataon. Sentensiyado na ng panahon ang persona. Sinentensiyahan din ang matulaing damdamin upang maging matimpi.

Papaano ba hinaharap sa tula ang ganitong trahedya? Ang makata’y tila ba kailangang katawanin ang animus ng danas upang ganap na mabigyang-buhay ang isa nang lumipas na tinig, upang maging makatotohanan sa paglalahad. Ang kahusayan ng tulang ito’y nasa masinsing pagsasabi at pagpapahiwatig, na kung hindi iingata’y magiging buhaghag at walang kawawaan. Ngunit ano ang posisyon ng makata sa tuwing tinatalakay niya ang ganitong mga trahedya, lalo ngayong daang OFW ang nakapila sa iba’t ibang death row ng maraming bansa dahil sa kanilang pagiging drug mule? Pinoproblema rin dapat ng makata ang kaniyang tugon sa mga pangyayaring ito—at marahil, maimumunakalang nang mga panahong isinusulat ni Borlongan ay may pagninilay na din mula sa kaniyang mga kabaro hinggil sa maaaring maging romantisasyon ng danas ng paghahanap-buhay malayo sa pamilya, at ang mga kaakibat nitong peligro. Muhon ng pagtalakay sa danas-OFW ang tulang “From Saudi with Love”, hindi lamang dahil (bagaman nakalulungkot) marami pa ring Filipino ang dumaranas ng ganitong palad—at marami pang dadanas nito dahil sa mga kailangang batahing hirap, maiahon lamang ang pamilyang naiwan sa Filipinas. Muhon ito ng patuloy na pagtalakay, lalo na, ng pakikisangkot ng sining sa mga usaping ito na hindi dapat nagaganap, kung may sapat lamang na mga oportunidad para sa lahat dito sa ating bayang sawi. Matagal nang namimighati si Balagtas dahil sa “kaliluhang siyang nangyayaring hari” sa ating bayan—na siyang dahilan naman ng paglisan ng marami sa atin. Magandang dalumatin ang ipinahihiwatig ng tulang ito bilang isang liham na hinding-hindi dapat matanggap ng sino mang matinong pamilyang Filipino. Bilang tala, patotoo ito sa maraming pagkakataong tinatalikdan ng kinauukulan ang sarili nitong mamamayan. Ang tulang ito ang mapait na kasaysayan ng OFW noon at ngayon. Sana, bukas, hindi na.

Disyembre 19, 2011