Sa UP Diksyonaryong Filipino (2010), ang tala ng madalas gamiting salita na “oyayi” ay ito:
o-ya-yi pang Lit Mus: awit pampatulog ng bata o sanggol var uyayi.
Mayroon itong iba pang katawagan sa Filipinas: adiyadi, alo, aloy, ambay, arulyo, bombo-man, buwabuwa, duayya, emaga, hele, hili, holoholo, horlohorlo, huluna, laylay, lullaby, tami, tareran, tumayla, ugoy-ugoy, wiguwi.
Nakagawian nang gamitin sa mga sulatin ang “oyayi” ngunit isang nakamamanghang tuklas ang sari-sari nating katawagan sa “pampatulog ng bata” na ito. Lahat ay may katangiang nakapagpapapanatag dahil sa ritmo mismo at bigkas na tila isinasakatawan ang pag-alo, paghele. Kinestetikong halos lahat ng mga salitang ito, at mayroon ding katangiang awditoryo sapagkat bahagi nga ng pagpapatulog ang “pag-awit” sa bata. Sa antolohiya ni Damiana Eugenio, ang mga natipong “lullabies” ay karaniwang nalalakipan ng areglo bilang gabay sa pag-awit o pagtugtog. Samantalang ikinakategorya ang oyayi bilang “non-narrative folksongs” ni Eugenio, minamahalaga ito sa panulaan bilang unang anyo ng tula na nagpapakilala sa bata, hindi lamang ng musika ng katutubong wika at pahayag, kundi pati na rin ng likas na harayang nag-aanyo rito.
Para ngang may kamalian din ang sinasabing pagiging “non-narrative” ng mga awiting ito. Masdan halimbawa ang Tagalog na “Meme na bunso ko,” na bagaman nakasandig sa ulit-ulit na hikayat sa pagpapatulog sa bata–na siyang pangunahing katangian ng oyayi–makikitang may paglalahad naman ito hinggil sa uri ng pamilyang pinamumuhatan ng bata:
Meme na bunso ko
Ang tatay mo’y wala rito
Nagpunta sa ibayo
Bumili ng puto
Ipakakain sa iyo.
Matulog ka na bunso
Ama mo’y malayo
Hindi ka masundo
At may buwaya sa pulo.
Madaling basahan ng patriyarkiya ang pamilyang ito, na may tatay na “wala rito”, “malayo”, na tila kailangang maghanap-buhay upang makabili ng putong “(i)papakain sa iyo.” Ngunit interesanteng pihit ang paglitaw ng panakot, na siyang isa pang katangian ng oyayi sa ikalawang saknong. Dahil nga “malayo” ang ama, ipinaliliwanag ng tinig-ng-nagpapatulog (tiyak na sa ina) kung bakit “hindi ka masundo”: “(M)ay buwaya sa pulo.” Totoo, talagang panakot na pigura ang buwaya sa mga batang hindi nagpapaalo at tumatangging mahimbing. Ngunit ang mga buwaya mismo’y isang mahiwagang pigura ng mga mito na kilala sa kanilang ilahas na pagkukubli at marahas na paninila. Sa Noli Me Tangere, isang mahalagang talinghaga ang pakikipaglaban nina Elias at Crisostomo Ibarra sa buwaya sa eksena ng piknik sa lawa sapagkat tila ba itinatakda na nito ang mga palad ng pagkasawi at pakikipaglaban na pagsasaluha ng dalawa. May isang alamat yata ng buwayang bantay ng Ilog Pasig, at iginagalang at kinatatakutan ang espiritu ng buwayang ito, hindi dahil sa balasik kundi sa mabathalang kapangyarihan nito na nangagalaga sa tubigan. Ibang usapan na ang pagdadawit sa buwaya sa mga panahong ito dahil iba na ang pakahulugan natin sa kanilang “presensiya”, lalo sa mga institusyon sa pamahalaan. Ngunit sa isang tumaila, ang oyayi, para sa mga Kapampangan, isa ring kapamilyang reptilya ang mababanggit, na inaawit daw ng mga lola na naaatasang mag-alaga ng mga apo:
Matudtod na ka bunso
Magpiyak kang mapailu,
Pota kuanan na ka ning tuko
Suli ra kang tutubo.
Matulog ka na bunso,
Ipikit na ang mga mata;
Baka kunin ka ng tuko,
Kaytulin kaya ng iyong pagtubo.
May mahiwagang nakabantay sa mga batang papatulog, at ang mga pigura ng buwaya at tuko’y ilan lamang sa mga ito. Sa mga Kankanay, isang banog naman ang ipinantatakot sa mga bata, isang banog na maaaring dumagit at maglaglag sa bata sa gitna ng taniman ng niyog, sakaling sila’y hindi sumunod sa pagpapatulog. Ngunit isa pang mahalagang pigura na dapat na pansinin ay ang halaga ng pagkain sa mga oyayi. Kung sa “Meme na bunso ko” ay may putong pasalubong ang tatay sa bunsong mahihimbing (tila ba premyo ito sa kabaitan), tinapay naman ang ipangpapasalubong ng nanay na umalis sandali sa “Ili, ili, tulog anay” ng mga Hiligaynon:
Ili, ili, tulog anay,
Wala diri imong Nanay.
Kadto tienda bakal papay,
Ili, ili, tulog anay.
Matulog ka na, anak,
Ang iyong nanay ay wala.
Bumili siya ng tinapay,
Matulog ka na, anak.
Nasa anyong dalit ang oyaying ito, at kung mapapakinggan ang mga popular na pag-awit dito’y hindi lamang ito tigib ng pagpapahimbing kundi pati na rin ng lumbay, dahil sa pangangailangan marahil na lumisan ng nanay, para bumili ng tinapay. Mahalaga ang pigura ng pagkain sapagkat lagi’t lagi, pinahahalagahan sa oyayi ang paglaki ng bata. Kung ginagawang salalayan ng pagpapakabait at pagsunod sa tagapag-alaga ang pagtawag sa mga pigurang mahiwaga (ang buwaya, ang tuko, at ang banog, halimbawa), ang pagkain naman ay patunay ng pagpapahalaga ng ating mga komunidad sa pagpapalagong pisikal para sa mga kabataan. Matapos na “disiplinahin” ang bata at pabalingin sa mabuting asal, gamit ang halos didaktikong pigurasyon ng mahiwaga, nagpapahalaga rin sa katawan, sa sikmura ang malay ng umaawit ng oyayi. Ang pagpapatibay ng pangangatawan sa pamamagitan ng tamang sustansya ay makapagpapalusog, makapagpapalakas sa bata. Sapagkat ang bata, sa huli, ay bahagi ng komunidad, na mayroong inaasahan sa lahat ng bahagi nito. Napakahusay na halimbawang teksto ang mga oyayi bilang larawan ng mga sinaunang pagpapahalaga ng lipunang Filipino sapagkat naipapakita nito ang mga kahingian sa pagpapalaki sa mga bata: may buong ideya ang mga ito ng katuwiran at lakas na siyang bubuo sa batang lumalaki. At magpapalit-palit man ng pigura ng pagkain, lalaging naroon ang aspektong pangkamalayan, pang-diwa, ng misteryong hindi man maaarok agad ay nakapagpatino sa isang paslit, na tunay naman talagang “lumalaki” sa pagtulog (at maging sa pagtulog sa hapon). Higit na tuwiran ang isang oyaying Tagalog, sa anyong dalit, sa pagbigkas ng mga kaisipang ito, sapagkat sinasalita ng isang balo:
Sanggol kong anak na giliw
Matulog ka nang mahimbing
Marami akong gagawin
Huwag mo akong abalahin.
Iyang duyang hinihigan
Banig mo’t lampin ay gutay
Tayo’y mahirap na tunay
Luha at hapis ang yaman.
Akong ina mo ay dukha
Balo sa nag-aaruga
Ulila na ngang mistula
Sa ama mong makalinga.
Kung lumaki’t magkaisip
Ikaw bunso’y magbabait
Mag-aaral na masakit
Ng kabanalang malinis.
Pagbibilin, pagpapaalala din naman kasi ang oyayi, pagbibilin sa malay na kahit matutulog ay magigising pa rin sa mga katotohanan ng buhay. Naririyan ang kahirapan, ang kapayakang naiiralan ng pighati at lumbay, lalo na sa oyaying ito, na kahimig ng oyaying Cebuano na “Anak nga Walay Palad” o “Batang Walang Suwerte”. May hinala akong may impluwensiyang Balagtasista ang oyaying ito hindi lamang dahil sa estriktong anyong pinili nito kundi dahil na rin sa malungkuti’t mapangaral na salamisim nito. May hibo rin ito ng halagahan ng Pasyon, lalo’t kung tititigan ang “kabanalang malinis,” na isang pagpapahalagang Kristiyano rin at rebolusyonaryo. Talagang ngang anak-dalita ang kausap na sanggol at pinagsakluban ng langit at lupa ang inang nangangalaga! Hindi kaya si Inang Bayan ito na nagsasalita? Samantala, ibang-iba ang malungkuting kaisipan ng oyaying ito sa isa pang Kapampangan na tumaila, na matalinghaga nga’y talagang nanakot at nandidisiplina. Bilang bahagi ng malawak na kapatagan ng Gitnang Luzon, may bahagi ng Pampanga na madalas dinadalaw ng mga ibong naglalakbay para sa panahon ng hibernation. Iniisip kong napili ang imahen ng ibong tikling dahil malapit ito sa kalikasan ng lunan:
O, tikling a dala-dalakit
Eka sa bala-balakid
Pota masilo ka’t masaklit.
Kening daralan kong lubid,
Eya mu lubid a lubid
Tumbaga yang pemalipit.
O, tikling na malikot
Huwag kang palingon-lingon
Baka kita’y mahuli.
Itong lubid na aking bitbit
ay hindi basta-basta lubid,
sasapat itong pamilipit.
Naiiralan ng malasalawikaing himig ang tumaila. Hindi tuwiran ang pakikipag-usap sa batang pinatutulog. Inihahambing niya ito sa tikling na malikot, palakad-lakad, papasyal-pasyal pa marahil sa kaniyang higaang tila kapatagan. Nagbababala ang nagsasalita, ang nagbabantay, dahil may dala palang lubid. “Pota masilo ka’t masaklit,” wika pa niya. Ang karaniwang paghuli sa tikling (kung saan mula ang kilos-galaw ng sayaw na tinikling) ang ginawang halimbawa ng nagsasalita sa kung ano ang maaaaring maging kapalit ng pagsuway sa pagpapatulog. Epektibo ito, sa palagay ko, dahil nakikita sa pang-araw-araw na buhay at kalikasan. Gaano man karahas, ang hambingang ito ay isang patunay ng hugpungan ng kalikasan at panlipunang pagpapahalaga. Nasa kalikasan mismo ang mga aral ng pag-unlad at pagpapakabuti. Kalikasan din mismo ang nagtuturo ng mga “pagkasawing” maaaring maging kapalit ng “pagkikibit-balikat” sa mga paalala ng magulang o nakatatanda.
Ngunit hindi lamang tungkol sa mga batang pasaway na inaawitan ang oyayi. Halimbawa,sa dingdang o dundang na ito mula sa mga Tausug, nagkakaroon tayo ng ideya sa karakter at katayuan ng persona, at sa kung ano ang halaga sa kanila ng pag-awit na iyon bilang isang tungkuling pambayan:
Dungdang ba Utu’ tug na kaw
Ba liyalangan ta sa kaw
Ba dayang bukun sabab ikaw
Ba n maglangan mahukaw.
Matulog ka na, anak,
Pahihimbingin ka ng awit.
Anak, di mo sala
kung pag-awit ay pangit.
Kakatwa ang sinasabi nitong dundang, dahil may biro itong binibitiwan. May kakayahan itong pagtawanan ang sarili, isang kakayahang iba sa mga karaniwang persona ng oyayi na nabasa natin, na madalas ay hindi natin malirip sapagkat isahang direksyon ang pagsasabi; laging patungo lamang sa pinatutulog, laging naninimdim, laging nagbababala. Sa pagkakataong ito, nasisilayan natin na taong-tao rin ang mga bumibigkas-umaawit ng oyayi, may kabatiran at maaari’y may pakiramdam din ng kakatwaan sa ginagawa nilang pag-alo sa batang maaari’y hindi makatulog (namomroblema marahil sa pagkatutop na maaaring ang mismong pagiging wala sa tono ang dahilan ng pagmumuryot ng bata). Ngunit kailangang umawit pa rin sapagkat iyon ay tungkulin, isang gawain ng paghubog sa kabataan. Para sa isang Maranao, pagkakataon din iyon ng pakiusap sa batang hindi matahimik, pagkakataong maipakita na hindi madali ang pagtupad sa tungkuling ito ng pag-alo’t pagpapadala sa bata sa daigdig ng mga panaginip. Masdan ang bong-bong na ito:
Bong-bong ai bong bongan
Pakatorog ka wata
Gomirao si ‘na aka
Ba ko seka dianeg
Go ka ri pimbongetan.
Tulog, tulog, tulog na,
Tulog, aking munting mahal.
Baka sabihin ng iyong inay
na pinarusahan kita
o kaya’y pinagalitan.
Kaya tama nga kayang tawagin silang “non-narrative”, gayong laksang salaysay ang ipinadirinig, inaaawit nila sa atin mulang pagkabata? Ang mga ito ang una nating duyan, na umuugoy sa ating malay. Ito ang mga “awit ni Inang mahal,” sabi nga ni Levi Celerio, na nais nating magpahimbing sa atin sa tuwina. Ikinukuwento ng mga ito ang pagkakahubog sa ating katauhan, at sa pangkalahatan, sa ating haraya. Mga munting pahayag ito na salaysay ng pag-unlad ng ating malay.
Pebrero 26, 2013
*ang mga salin sa Filipino ng mga oyaying mula sa wikang rehiyonal ay aking malayang salin. Ang mga oyaying ito ay sipi mula sa Eugenio, Damiana, compiler and ed. Philippine Folk Literature: An Anthology. Quezon City: U of the Philippines Press, 2007.