III.Tình huống truyện mang tính khám phá, nhận thức trong “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu
1.Tình huống truyện và vai trò của nó
Tình huống truyện là hạt nhân của thể loại truyện ngắn, là 1 yếu tố hết sức quan trọng. Theo quan niệm của nhiều người cầm bút, tình huống truyện như 1 lát cắt của đời sống, nhưng qua lát cắt ấy người ta thấy được mọi mặt của đời sống con người
Hay nói cách khác, tình huống truyện là 1 sự kiện đặc biệt mà ở đó tính cách nhân vật, tư tưởng nhà văn được bộc lộ rõ nét. Còn nói như giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh: “tình huống truyện giống như 1 thứ nước rửa ảnh, làm nổi hình, nổi sắc nhân vật, làm rõ tư tưởng của nhà văn
2.Tình huống truyện “Chiếc thuyền ngoài xa”
Có thể thấy ở truyện “Chiếc thuyền ngoài xa”, Nguyễn Minh Châu đã sáng tạo được 1 tình huống truyện độc đáo và giàu ý nghĩa. Tình huống ấy chứa đựng nhiều mâu thuẫn về cuộc đời, cho thấy sự nhận thức của tác giả về cuộc đời, về nghệ thuật
Truyện ngắn này được triển khai ở 2 tình huống chính: nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng được cử tới 1 vùng biển ở miền Trung để chụp hình bổ sung cho bộ lịch ảnh về thuyền và biển. Tại đây anh đã được chứng kiến 1 cảnh đẹp tự nhiên: chiếc thuyền ngoài xa trong sương sớm
Cùng lúc anh cũng phải chứng kiến 1 cảnh tượng hết sức bất ngờ và khó tin: 1 người đàn bà hàng chàu chủ động đứng im trên bãi cát để chồng đánh đập dã man. Sau đó, anh còn có cơ hội chứng kiến người phụ nữ hàng chài đó từ chối lời khuyên đầy thiện chí của vị thẩm phán tòa án huyện, kiên quyết không rời bỏ người chống vũ phu. Cách cư xử lạ lùng của người đàn bà gây thắc mắc cho cả 2 người. Song qua đó, họ hiểu hơn về người đàn bà, thay đổi cách nhìn, cách nghĩ về cuộc đời, con người. Kiểu tình huống này xuất hiện rất nhiều trong các truyện khác của Nguyễn Minh Châu như “Bến quê”, “Bức tranh”, “Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành”…
a.Tình huống 1 (Ở biển)
Chủ thể của quá trình nhận thức ở đây là nhân vật Phùng (người kể chuyện xưng tôi – 1 sự hóa thân của Nguyễn Minh Châu) có phẩm chất của 1 người nghệ sĩ giàu tâm huyết, tinh tế, thiết tha với cái đẹp. Sau nhiều ngày phục kích ở biển, anh đã được chứng kiến 1 cảnh đắt trời cho: “trước mặt tôi là 1 bức tranh mực tàu của 1 danh họa thời cổ. Mũi thuyền in 1 nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu sương mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng do ánh mặt trời chiếu vào”. Qua con mắt của người nghệ sĩ, đó quả là 1 cảnh đẹp tuyệt vời, kì diệu mà thiên nhiên ban tặng cho con người.
Vẻ đẹp ấy khiến người nghệ sĩ “trở nên bối rối, trong trái tim như có cái gì bóp thắt vào. Trong giây phút bối rối, tôi tưởng chính mình vừa khám phá thấy cái chân lý của sự hoàn thiện, khám phá thấy cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn”. Đó là những rung động thật sự, niềm hạnh phúc ngất ngây của người nghệ sĩ trước cái đẹp. Đó cũng là niềm hạnh phúc của sự khám phá, thấy cái chân lý của sự toàn thiện, toàn mĩ. Trong khoảnh khắc đó, anh nhận thấy bản thân cái đẹp chính là đạo đức khiến tâm hồn anh được gột rửa, trở nên trong trẻo, tinh khôi. Đó là cái đẹp có khả năng thanh lọc tâm hồn con người.
Ngay khi tâm hồn đang bay bổng trong những cảm xúc thẩm mĩ, đang tận hưởng cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn thì người nghệ sĩ lại kinh ngạc trước 1 bức tranh đời phũ phàng, nghiệt ngã. Bước ra từ chiếc thuyền ngư phủ đẹp như mơ ấy là 1 người đàn bà khắc khổ, xấu xí và 1 lão đàn ông dáng vẻ dữ dằn. Ngay sau khi vào bờ, lão đàn ông ấy lập tức đánh đập người đàn bà hết sức tàn bạo. Hắn hùng hổ, mặt đỏ gay, trút cơn giận như lửa cháy bằng cách dùng chiếc thắt lưng quật tới tấp vào người đàn bà. Vừa đánh, hắn vừa thở, vừa nghến răng ken két, nguyền rủa: “Chúng mày chết hết đi cho ông nhờ”. Mỗi nhát quất hắn lại rên rỉ, đau đớn. Hành động thật vũ phu và tàn bạo, tưởng như không có người chồng nào như thế nhưng trong cách đánh như chứa đựng những uất ức, khổ đau, bao dồn nén đang tuôn trào. Tấm thân người vợ trở thành chỗ để ông ta trút sự phẫn nộ trước cuộc sống cơ cực, bế tắc của lão. Người đàn bà không những không chống đỡ mà còn chủ động để chồng đánh đập. Bà đứng cam chịu, đầy vẻ nhẫn nhục “không hề kêu 1 tiếng, không chống trả, cũng không tìm cách chạy trốn”. Sự cam chịu của người đàn bà cho thấy sự tê liệt vì chịu đựng, không còn khả năng phản ứng.
Đứa con của họ-thằng Phác giận dữ, căng thẳng, chạy 1 mạch như 1 viên đạn trên đường lao tới đích ngắm. Nó nhảy xổ vào lão đàn ông, giành chiếc thắt lưng, dướn người, vung chiếc khóa sắt quật vào ngực bố. Ẩn sau hành động táo tợn, quyết liệt, giận dữ kia là cả 1 tình yêu thương đau đớn, mãnh liệt đối với mẹ. Tình yêu thương đó lại trở thành niềm căm hận đối với người cha, trở thành sức mạnh bùng nổ. Hành động đó mang nỗi đau nhức nhối của 1 tâm hồn trẻ thơ, trong sáng bị tổn thương, bị đẩy vào hành động trái đạo lý
Từ tình huống đó, bước ngoặt trong cuộc đời của người nghệ sĩ được tác giả khắc họa 1 cách sắc sảo qua sự đối lập gay gắt giữa cái thấy phút trước với cái thấy phút sau. Thì ra cuộc sống là 1 thế giới nhân sinh đầy nghịch lý. Cuộc đời không đơn giản, xuôi chiều mà chứa đầy những mặt đối lập: đẹp, xấu, thiện,ác; thiên thần, ác quỷ; rồng phượng, rắn rết.
Bản chất cuộc đời có khi ở những góc khuất cho nên không thể chỉ nhìn cuộc đời ở bề nổi, ở bên ngoài mà phải khám phá chiều sâu bên trong của nó. Đồng thời người nghệ sĩ cũng nhận ra cái đẹp ở nghệ thuật không phải chỉ ở vẻ ngoài của ngoại cảnh mà phải ở trong sự hài hòa đối với cuộc đời con người
b.Tình huống 2 :Tòa án
Đó cũng chưa phải là tận cùng của sự thật. Cuộc đối thoại giữa người đàn bà hàng chài và chánh án lại mở ra những nghịch lý mới: 1 sự thật khác về người đàn bà bất hạnh
_Số phận bất hạnh
+Từ nhỏ
+Cuộc sống cơ cực
+Thể xác, tinh thần
_Phẩm chất
+Tình yêu thương con: tấm lòng yêu thương con, bao dung
+Thấu trải lẽ đời
_Người đàn bà hàng chài từ số phận của mình đã buộc chánh án Đẩu và nghệ sĩ Phùng phải đặt đời sống vào cái nhìn nhiều chiều, và các anh đã vỡ lẽ ra muôn vàn nghịch lý
_Các anh không ngờ được nơi cái anh đã từng đổ máu để giải phóng nay vẫn nghèo đói, lạc hậu, vẫn có những người đàn bà bị đánh đập, những đứa trẻ đói khát, thất học
_Người đàn bà thất học nhưng lại sâu sắc, thấu trải lẽ đời. Bề ngoài xấu xí, thô kệch nhưng lại ẩn chứa nhiều phẩm chất đáng quý
_Lão đàn ông nghiện đánh vợ như 1 kẻ nghiện rượu, nguyền rủa vợ con: “Chúng mày chết hết đi cho ông nhờ”, nhưng cũng là 1 kẻ “đứng mũi chịu sào”, vắt kiệt sức lao động cho con cái
_Đứa trẻ với lòng yêu thương mãnh liệt dành cho mẹ đã biến thành lòng hận thù đối với người cha, chuẩn bị cả dao găm, dám ăn thua đủ với cha mình
Thì ra cuộc sống luôn đồng hiện cả tàn bạo và yêu thương, nghiệt ngã và chia sẻ, hận thù và đau đớn… Những kiếp nhân sinh và cuộc sống là sự tổng hòa của tất cả những nghịch lỹ và đầy bí ẩn đó, trong đó có nhiều nghịch lý, nhiều ngang trái mà lý thuyết, sách vở chưa soi tỏ, chưa giải quyết được
Chính vì thế chúng ta không được phép nhìn nhận cuộc sống đơn giản, phiến diện 1 chiều mà phải có cái nhìn sâu sắc, đa chiều
_Từ bãi biển miền Trung trở về nghệ sĩ Phùng đã có được 1 bức ảnh ưng ý chụp chiếc thuyền ngoài xa. Nhưng mỗi khi nhìn vào tấm ảnh đó, anh cũng thấm thía rằng nghệ thuật không chấp nhận sự giả dối. Cái đẹp phải gắn liền với cái thật vào đạo đức, nghệ thuật phải gắn bó với cuộc đời, phải vì cuộc đời, nghệ thuật phải tiếp cận như thế nào để không bỏ quên số phận con người