Có m?t bài ca không bao gi? quên…”
Có m?t bài ca nhu th?. Cung có nh?ng nam tháng không bao gi? quên, không phai m? trong ký ?c c?a nhi?u th? h? dã qua, hôm nay và mai sau. Ðó chính là nh?ng ngày tháng kháng chi?n ch?ngn Pháp, khi toàn dân t?c ta v?a qua n?n dói, v?a giành du?c d?c l?p thì th?c dân Pháp tr? l?i xâm lu?c. D?u ?n c?a n?n dói nam 1945 v?n còn, r?t d?m trong m?i ngu?i dân Vi?t Nam. T? do hay tr? v? v?i cu?c d?i cu? Ð?y là câu h?i day d?t bao ngu?i. Theo ti?ng g?i c?a t? do, nh?ng ngu?i nông dân, công dân, h?c sinh, nh?ng ngu?i m?, ngu?i ch?… tham gia kháng chi?n, t?o nên hào khí dân t?c c?a m?t th?i d?i.
Trong nh?ng nam tháng dáng nh? ?y, van h?c dù chua dám nói là dã ghi l?i tr?n v?n b? m?t d?t nu?c, nhung cung dã ghi l?i du?c hào khí c?a m?t th?i v?i hình ?nh bao ngu?i mà hình ?nh trung tâm là ngu?i chi?n si c? H?. Bài tho “Tây Ti?n” c?a Quang Dung ra d?i trong hoàn c?nh chung dó.
Bài tho sáng tác t?i Phù Luu Chanh vào nam 1948 khi Quang Dung dã chuy?n don v?. Nhung nh?ng ngày tháng Quang Dung chi?n d?u, s?ng ? doàn quân Tây Ti?n chua lâu, v?i nh?ng k? ni?m khó quên nên n?i nh? Tây Ti?n da di?t, c?n cào trong lòng tác gi?. Toàn bài tho là m?t n?i nh?. Tác gi? nh? v? cu?c s?ng gian kh?, nh? v? k? ni?m nh?ng dêm liên hoan, v? cái âm u, hoang dã c?a r?ng núi và in d?m nh?t là n?i nh? c?a ngu?i lính Tây Ti?n.
Ra di kháng chi?n khi còn là thanh niên, h?c sinh Hà N?i, Quang Dung tr? thành ngu?i lính. K? ni?m làm ngu?i lính Tây Ti?n dã xa mà l?i r?t g?n, d? ghi nh? l?i, tác gi? ph?i b?t lên:
"Sông Mã xa r?i Tây Ti?n oi!"
Câu tho k?t thúc b?ng d?u ch?m than cùng âm hu?ng c?a v?n oi, t?o nên s?c m?nh l?n. Hình ?nh dó là ti?ng nói c?a Quang Dung vang v?ng d?n doàn quân Tây Tíên? Không ! Ðó là ti?ng lòng c?a tác gi? “xa r?i Tây Ti?n oi!” nhung t?m lòng thì v?n tha thi?t l?m ! Âm hu?ng câu tho có s?c v?ng làm cho ti?ng lòng c?a Quang Dung nhu xoáy vào tâm h?n ngu?i d?c rung theo nh?ng xúc c?m do câu d?u mang l?i d? d?n v?i n?i nh? Tây Ti?n:
"Nh? v? r?ng núi nh? choi voi"
N?i nh? m?i l? lùng làm sao? “Nh? choi voi” ! Hình nhu trong ca dao ta cung t?ng b?t g?p:
"Ra v? nh? b?n choi voi"
N?i nh? “choi voi” là n?i nh? không d?nh hình khó n?m b?t dã di?n t? b?ng l?i. N?i nh? ?y v?a bao la, bát ngát l?i v?a có chi?u sâu. Nó mu?n tràn ra không gian d? xoáy vào lòng ngu?i. M?t ngu?i ngoài cu?c h?n không th? có n?i nh? ?y. Ch? có Quang Dung v?i n?i lòng c?a mình m?i có n?i nh? ?y mà thôi. V?i t?m lòng tha thi?t thì h?n n?i “nh? choi voi” là di?u hoàn toàn có lí. Cùng v?n s? d?ng v?n “oi”, câu tho có s?c lan to? r?ng. V?n “oi” lan ra theo n?i nh? “choi voi” c?a tác gi?.
Thông thu?ng khi nh? v? m?t di?u gì, ngu?i ta thu?ng nh? d?n nh?ng k? ni?m d? l?i d?u ?n không quên. Quang Dung nh? d?u tiên là nh? v? r?ng núi
"Nh? v? r?ng núi…"
R?ng núi là noi xua kia tác gi? cùng d?ng d?i dã cùng s?ng, cùng chi?n d?u R?ng núi in d?m bao n?i kh?, bao nhi?m vui n?i bu?n c?a nh?ng ngu?i chi?n si. Hon ai h?t, tác gi? là ngu?i trong cu?c, tác gi? nh? v? r?ng núi, nh?ng khó khan gian kh? mà mình dã t?ng n?m tr?i:
"Sài Khao suong l?p doàn quân m?i
Mu?ng Lát hoa v? trong dêm hoi
D?c lên khúc khu?u, d?c tham th?m
Heo hút c?n mây súng ng?i tr?i
Ngàn thu?c lên cao ngàn thu?c xu?ng
Nhà ai Pha Luông mua xa khoi."
M?c dù cu?c s?ng gian kh? không ph?i là di?u nhà tho chú tr?ng phác ho? nhung tru?c m?t ta v?n hi?n ra cái kh?c nghi?t c?a r?ng núi. Nhà tho T? H?u dã t?ng có nh?ng câu tho:
"Nam muoi sáu ngày dêm khoét núi, ng? h?m, mua d?m, com v?t
Máu tr?n bùn non
Gan không núng, chí không mòn !"
T? H?u mô t? th?ng c?nh s?ng ngu?i lính. Quang Dung không làm th?, Quang Dung ch? mô t? cái hoang vu, hoang dã c?a m?t vùng r?ng núi nhung qua c?nh dó ai cung hi?u r?ng d?i lính là nhu th? dó. H? s?ng gi?a thiên nhiên nhu v?y dó. V?i nh?ng d?a danh xa l? “Sài Khao”, “Mu?ng Lát”, “Pha Luông”, r?ng núi nhu càng tr? nên xa ngái, hoang vu hon. Hon th?, c?n ph?i nh? r?ng doàn quân Tây Ti?n h?u nhu toàn là nh?ng chàng trai tr? Hà N?i theo ti?ng g?i kháng chi?n ra di, nhi?u ngu?i còn là h?c sinh nên c?nh núi r?ng càng xa l?, dáng s? hon. Quang Dung là ngu?i trong cu?c s?ng hi?u tâm lý ?y r?t rõ.
N?i nh? r?ng núi b?t d?u b?ng nh?ng cu?c hành quân.
"Sài Khao suong l?p doàn quân m?i."
Nh?ng cu?c hành quân di qua và nh?ng cu?c hành quân m?i l?i ti?p n?i trong cu?c d?i ngu?i lính c?a Quang Dung. Nhung có l? cái m?i m?t c?a nh?ng cu?c hành quân l?n d?u s? không bao gi? di qua cùng nam tháng cung nhu r?ng suong “Sài Khao suong l?p doàn quân m?i” s? in mãi d?u ?n, câu tho chùng xu?ng, d?u d?u g?i lên s? m?i m?t, b?i ho?i làm ta tu?ng ch?ng nhu doàn quân Tây Ti?n s?p ngã, s?p chìm di trong suong. Nhung không, âm di?u bài tho l?i vút lên b?i m?t câu v?n b?ng:
“Mu?ng lát hoa v? trong dêm hoi”
Câu tho ?y dã xoá di cái m?i m?t c?a doàn quân Tây Ti?n, d? doàn quân ti?p bu?c. Nh?ng khó khan l?i c? r?i trên du?ng ngu?i lính di qua:
"D?c lên khúc khu?u, d?c tham th?m
Heo hút c?n mây súng ng?i tr?i
Ngàn thu?c lên cao ngàn thu?c xu?ng"
Hình ?nh “khúc khu?u” làm nên c?m giác hình nhu con du?ng di khó khan quá ! “D?c tham th?m” l?i làm cho nh?ng khó khan nhu nhi?u hon, dài ra theo tính ch?t “tham th?m” c?a con d?c và trên nh?ng du?ng d?c ?y, “súng ng?i tr?i”. Ch? riêng “heo hút c?n mây” dã g?i m?t không khí v?ng v?, hoang so c?a núi r?ng, súng ng?i tr?i c?ng vào cái v? don d?c c?a nh?ng ngu?i lính khi d?ng gi?a dèo cao.
Nh?ng khó khan gian kh? nhi?u là th? nhung l?i nh? di b?i v?n b?ng ti?p sau:
"Nhà ai Pha Luông mua xa khoi."
C? nhu th?, v?i nh?ng câu v?n b?ng xen vào gi?a nh?ng câu v?n tr?c, âm hu?ng do?n tho tr? nên trùng di?p hon, âm di?u ?y c? theo su?t bài tho, cùng v?i cách dùng t? c? kính c?a Quang Dung góp ph?n t?o nên nét lãng m?n mà hào hùng cho bài tho.
C? kh? tho d?u là nh?ng khó khan c?a vùng r?ng núi thiên nhiên hoang so. Ð?ng tru?c b?c tranh d? d?i ?y, ai cung th?m nghi: v?y ngu?i lính s?ng th? nào nh??
"Anh b?n dãi d?u không bu?c n?a
G?c lên súng mu b? quên d?i
Chi?u chi?u oai linh thác g?m thét
Ðêm dêm Mu?ng H?ch c?p trêu ngu?i."
Quang Dung t? r?t th?c nh?ng khó khan c?a cu?c kháng chi?n mà doàn quân Tây Ti?n dã g?p nhung không làm bài tho tr? nên bi th?m, lòng ngu?i bi quan mà ch? d? ca ng?i ngu?i lính. Tác gi? l?i ti?p t?c dua ta d?n v?i ngu?i lính cung b?ng ngòi bút r?t th?c ?y. Tru?c gian kh?, trên du?ng hành quân, nhi?u ngu?i dã n?m l?i m?nh d?t xa l? d? không bao gi? t?nh d?y:
"Anh b?n dãi d?u không bu?c n?a"
Nhung anh hùng làm sao, nh?ng con ngu?i dã ngã xu?ng ?y! Ngu?i lính không ch?u n?i gian kh? dã hi sinh nhung cung tìm du?c cho mình m?t tu th? ch?t c?a ngu?i chi?n si:
"G?c lên súng mu b? quên d?i"
“B? quên d?i” ch? là cách nói nh?m gi?m nh? s? m?t mát, tang thuong khi ngu?i lính t? tr?n. Nhung hình ?nh s? d?ng, r?t d?t là hình ?nh “g?c lên súng mu”. Ta ch?t nh? d?n dáng d?ng c?a anh gi?i phóng quân v? sau:
"Anh ngã xu?ng torng khi dang d?ng b?n
Máu anh phun theo l?a d?n c?u v?ng"
Dáng d?ng c?a anh gi?i phóng quân di mãi vào lòng nh?ng ngu?i dân trong kháng chi?n ch?ng Mi thì dáng ngã g?c xu?ng c?a anh lính c? H? h?n s? không phai m? trong tâm h?n c?a Quang Dung, c?a doàn quân Tây Ti?n và c?a nh?ng ngu?i tham gia kháng chi?n. “G?c lên súng mu” cung là cách nói nh? và cung là cách nói c?a nh?ng ngu?i thanh niên trí th?c lúc b?y gi?. Ngu?i lính ra di nhung d?ng d?i anh l?i ti?p bu?c.
Nh?ng khó khan l?i d?n:
"Chi?u chi?u oai linh thác g?m thét
Ðêm dêm Mu?ng H?ch c?p trêu ngu?i."
Hình nhu có ai dó dã nói v? cách s? d?ng t? “Mu?ng H?ch” c?a Quang Dung. Ð?a danh d?c lên có c?m giác nhu ti?ng chân c?p di trong dêm. R?ng núi tr? nên r?n r?n, nguyên v? hoang so c?a nó. ? noi xa xôi con ngu?i l?n d?u d?t chân, thiên nhiên là ch? thì khó khan nhu tang thêm b?i ph?n. Nhung nét l?c quan, vui v? c?a ngu?i lính v?n ch?ng th? m?t d?c cu?c hành trình.
“Nh? ôi Tây Ti?n com lên khói
Mai Châu mùa em thom n?p xôi."
Quang Dung l?i nh? v? nh?ng k? ni?m c?a nh?ng dêm liên hoan. Nh?p di?u câu tho hình nhu có cái gì nao n?c, r?n rã:
"Doanh tr?i b?ng lên h?i du?c hoa
Kìa em xiêm áo t? bao gi?
Khèn lên man di?u nàng e ?p
Nh?c v? Viên Châu xây h?n tho
Ngu?i di Châu M?c chi?u suong ?y
Có nh? h?n lau n?o b?n b?
Có nh? dáng ngu?i trên d?c m?c
Trôi dòng nu?c lu hoa dong dua."
Cái d? d?i, hoang dã c?a thiên nhiên trong hai kh? tho d?u nhu bi?n m?t di sau nh?ng k? ni?m vui c?a doàn quân Tây Ti?n. Nét ngh?ch ng?m, vui tuoi c?a nh?ng chàng thanh niên Hà N?i xúng xính trong xiêm áo gi? làm con gái, cùng ti?ng nh?c và v? e ?p gi? v?. Câu tho v?i hai ch? “kìa em” v?a mang v? ng?c nhiên v?a mang n? cu?i tho?i mái c?a ngu?i chi?n si. Nh?ng k? ni?m vui dó h?n s? không quên trong lòng ngu?i cung nhu v?n còn nguyên v?n trong lòng Quang Dung v?y. Cùng v?i s? vui tuoi, ngu?i lính Tây Ti?n còn s?ng v?i b?n linh lãng m?n, v?i tâm h?n giàu ch?t tho, giàu c?m xúc c?a mình. M?t dáng ngu?i trên d?c m?c vào bu?i chi?u suong, m?t khóm hoa dong dua trên dòng nu?c lu… t?t c? di vào nh? nhàng cho c? do?n tho.
Quang Dung xa Tây Ti?n nhung kho?ng th?i gian ?y chua lâu nên k? ni?m Tây Ti?n v?n nhu nguyên v?n. N?i nh? “choi voi” tr?i kh?p bài tho nhung cô d?ng v?n là ? n?i nh? v? ngu?i lính Tây Ti?n. Có l? ngu?i lính Tây Ti?n, hình ?nh c?a h? dã an sâu t?n trong máu th?t tác gi?:
“Tây Ti?n doàn quân không m?c tóc
Quân xanh màu lá d? oai hùm”
Câu tho d?u hoàn toàn t? th?c v? ngu?i lính kháng chi?n, n?i ti?ng b?i tên g?i “V? tr?c”. Gi?a r?ng núi hoang so, n?n s?t rét là n?n mà ngu?i lính thu?ng m?c ph?i. S?t rét d?n n?i tr?c c? d?u ch? còn m?t vài s?i tóc lua thua d?n n?i da xanh xao “màu lá”.
B?nh s?t rét ác nghi?t nhu Chính H?u dã t?ng mô t?:
"S?t run ngu?i v?ng trán u?t m? hôi."
S?t rét là b?nh tiêu bi?u thu?ng g?p ? ngu?i lính khi Quang Dung nói v? di?u này, tác gi? còn mu?n cho ta bi?t, ngu?i lính Tây Ti?n s?ng nhu th? d?y! H? s61ng d46 chi?n d?u v?i quân thù nhung l?i ph?i chi?n d?u v?i c? gian kh?, b?nh t?t n?a. Gi?a bao nhiêu khó khan ngu?i lính v?n
"Quân xanh màu lá d? oai hùm"
Nét d? t?n c?a ngu?i chi?n si Tây Ti?n ? dây không làm nh?t di tí nào hình ?nh ngu?i lính Tây Ti?n trong ta. B?nh t?t, y?u dau tu?ng ch?ng làm ngu?i chi?n si y?u du?i nhung ta b?t ng? vì dáng v? “d? oai hùm” c?a anh lính. “D? oai hùm” làm m?t di s? y?u du?i c?a “doàn quân không m?c tóc” và c?a “quân xanh màu lá”, câu tho trên giúp cho câu tho sau ti?p t?c:
"M?t tr?ng g?i m?ng qua biên gi?i
Ðêm mo Hà N?i dáng ki?u thom"
Ðây chính là hai câu tho t?p trung nh?t v? nên b?c tranh ngu?i lính Tây Ti?n và cung là hai câu tho hay nh?t trong c? bài tho. Ngu?i lính Tây Ti?n s?ng v?i hình ?nh c?a quê huong Hà N?i, chi?n d?u v?i tuong lai tru?c m?t. Hai câu tho v?a mang nét lãng m?n c?a ngu?i chi?n si v?a có nét hào hùng. M?t ngu?i lính “tr?ng” nhung không h? mang nét d? t?n, d?y ch? là quy?t tâm c?a h?. H? quy?t tâm chi?n d?u cho T? Qu?c, d?t nu?c, di?u này là di?u tâm ni?m c?a m?i ngu?i. Hai câu tho trên dã có th?i b? dua ra ch? trích cùng v?i bài tho là bu?n r?t, là bi quan, là ti?u tu s?n. Ðành r?ng bu?n; nhung cái bu?n ? dây không làm m?t di quy?t tâm c?angu?i lính Tây Ti?n. Quy?t tâm dánh gi?c và lãng mãn phãi k?t h?p hài hoà m?i có th? ta? nên v? d?p tâm h?n ngu?i chi?n si m?t cách sâu s?c. Ðây là di?m mà dã có m?t th?i vì hoàn c?nh l?ch s?, vì m?t lý do nào dó ngu?i ta dã quên di hay c? tình quên di. Ngu?i lính Tây Ti?n chi?n d?u cho ai? M?c dích c?a h? hu?ng t?i là gì n?u không ph?i quê huong mà c? th? là Hà N?i. Ngu?i lính mo v? Hà N?i, v? ngu?i thi?u n? Hà N?i thì chính nh?ng m?ng mo ?y dã ti?p s?c m?nh cho ngu?i chi?n si s?ng và chi?n d?u. Hai câu tho chính vì th? lãng m?n mà r?t hào hùng !
Ngu?i lính Tây Ti?n g?p bao nhiêu gian kh?. D?c con du?ng hành quân bao ngu?i dã ngã xu?ng vì gian kh?, vì kh?c nghi?t c?a r?ng núi, vì dau ?m b?nh t?t và h? ngã xu?ng vì chi?n d?u.
"R?i rác biên cuong m? vi?n x?."
Câu tho d?c lên nghe sao mà bi th?m quá. Bao ngu?i n?m l?i noi xa l? không ngu?i qua l?i, ch?ng bao gi? v?. T? “r?i rác” làm ta c?m giác ngu?i lính Tây Ti?n ngã xu?ng, ngã xu?ng nhi?u trong cu?c chi?n d?u, làm ta c?m giác th?m thía cái l?nh khi nh?ng con ngu?i ph?i t? giã cu?c d?i. T? “vi?n x?” t?o nên s? xa xôi, l?nh l?o c?a r?ngnúi, g?i s? cô don c?a nh?ng ngu?i n?m l?i. Câu tho tr?m xu?ng xoáy vào lòng ta n?i bu?n không th? th?t nên l?i, ta tu?ng ch?ng câu tho sau s? không c?t n?i mình, nhung ngu?c l?i:
"Chi?n tru?ng di ch?ng ti?c d?i xanh"
Câu tho l?i nh? nhàng nhu không h? mang chút bi th?m c?a nh?ng n?m m? vi?n x?. Câu tho tru?c t?o nên cái “bi”, câu tho sau t?o nên nét “tráng”. Cái không khí bi quan bíên m?t, ch? còn l?i nét ngang tàng, chút thanh th?n c?a ngu?i lính Tây Ti?n. B?o “ch?ng tíêc d?i xanh” là cách nói c?a ngu?i thanh niên tri th?c Hà N?i nhung cung mang c? quan ni?m v? lí tu?ng chi?n d?u. Ðâu ph?i h? không ti?c cho tu?i tr?. Không ph?i “tu?i tr? là mùa xuân” dó sao! Nhung cao hon c? tu?i tr? h? còn có t? do, quê huong. Còn ngu?i h?u phuong g?i g?m c? n?i lòng cho h?. Ðó là lí do t?i sao ngu?i lính Tây Ti?n ch?ng ti?c d?i xanh. H? n?m xu?ng nh? nhàng:
“Áo bào thay chi?u anh v? d?t
Sông Mã g?m lên khúc d?c hành”
Cách dùng t? “áo bào” làm câu tho tr? nên c? kính hon. Anh ra di mãi mãi nhung anh ra di là cho l? s?ng c?a mình s?ng mãi nên cái ch?t c?a anh nh? nhàng nhu “v? d?t”. Hon th?, có chang Quang Dung có lí khi dùng t? “v? d?t” ngoài ý gi?m nh? s? dau thuong ? Quang Dung không mu?n có b?t c? gi?t nu?c m?t nào roi trên thi hài ngu?i lính Tây Ti?n. Ngu?i lính Tây Ti?n s?ng lãng m?n, hào hùng thì ch?t cung ph?i nhu v?y. Ð?y chính là lí do tác gi? có ý s? d?ng t? c? kính và nói theo l?i nói c?a ngu?i lính Tây Ti?n. Quang Dung mu?n r?ng ngu?i lính Tây Ti?n chi?n d?u là cho quê huong thì s? ra di c?a h? là nh? nhàng, thanh th?n: h? v? v?i d?t. Ð?t nhu ngu?i m? giang tay ôm d?a con yêu vào lòng và ngu?i chi?n si ng? trong vòng tay m?. Nhu v?y anh hi sinh ? noi xa nhung linh h?n anh v?n v? bên d?t m?. Câu tho vì th? m?t di nét bi th?m v?n có. Anh chi?n si ch?t di, quê huong ôm anh vào lòng, sông núi hát lên ti?n dua anh:
"Sông Mã g?m lên khúc d?c hành”
Không h? có ti?ng khóc gi?t nu?c m?t tang thuong. Ch? có núi sông, d?t m? ch?ng ki?n cái ch?t c?a anh. Bóng dáng c?a anh hoà vào núi sông, hoà vào d?t m?.
Ngu?i lính Tây Ti?n ra di nhung hình ?nh c?a anh không bao gi? m? phai trong tâm trí congu?i. Hình ?nh ngu?i lính và nh?ng k? ni?m d?m mãi trong lòng Quang Dung và m?i chúng ta.
"Tây Ti?n ngu?i di không h?n u?c
Ðu?ng lên tham th?m m?t chia phôi
Ai lên Tây Ti?n mùa xuân ?y
H?n v? s?m n?a ch?ng v? xuôi."
Bài tho khép l?i nhung âm di?u v?n mãi vang v?ng trong tâm h?n ta. Nh?p di?u trùng di?p, nét lãng m?n hào hùng c?a bài tho d? l?i d?u ?n trong ta. Có nh?ng tác ph?m dã g?p nhi?u mà ta l?i quên di nhung có nh?ng tác ph?m ch? b?t g?p m?t l?n l?i s?ng mãi. ?y là Tây Ti?n!
Hình ?nh ngu?i lính Tây Ti?n lung lnh ng?i sáng v?i c? hào khí dân t?c!
__________________