Nguyễn Tuân là một nhà văn, một nghệ sĩ lớn, ông là con người tài hoa và là một trí thức giàu lòng yêu nứơc.Những sáng tác của Nguyễn Tuân rất phong phú về thể loại, song tuỳ bút là thể loại thành công nhất.Trong đó thiên tuỳ bút “Người lái đò sông Đà” được coi là đỉnh cao trong sự nghiệp Nguyễn Tuân. Miêu tả thiên nhiên Tây Bắc, Nguyễn Tuân đưa lại cho người đọc những trang viết thật hấp dẫn.Cảnh Tây Bắc đẹp tuyệt vời với núi sông diễm lệ, những thung lũng lúa chín vàng và biết bao là thứ hoa đủ các màu sắc.Nhưng nhà văn dành nhiều số trang và bút lực hơn cả để miêu tả con sông Đà_con sông như tập trung tất cả những nét đặc trưng nhất của Tây Bắc.Qua ngòi bút tài hoa uyên bác của Nguyễn Tuân, sông Đà không còn là một dòng sông vô tri vô giác mà đang hiện lên như một sinh thể sống có cá tính, có tính cách riêng biệt độc đáo như con người.
Sông Đà ngay từ đầu đã cuốn hút Nguyễn Tuân bởi sự độc đáo, ngang tàn của nó.Vì thế Nguyễn Tuân đã dành tới hai lời đề từ để giới thiệu về dòng sông:
“Chúng thuỷ giai đông tẩu
Đà giang độc bắc lưu”.
Sông Đà bắt nguồn từ Trung Quốc chảy vào Việt Nam, phải vượt qua nhiều triền núi đá hiểm trở, có dộ dốc cao. Lúc này lòng sông hpẹ, nứoc sông chảy xiết lại có nhiều ghềnh thác hiểm trở.Nói như Nguyễn Tuân, sông Đà lúc này như một loài thuỷ quái khổng lồ hung ác, nham hiểm, là kẻ thù số một của con người.Nhưng khi xuôi về phía hạ lưu, lòng sông Đà mở rộng, độ dốc không cao, nứơc sông chảy hiền hoà êm dịu nên lúc này con sông lại có một vẻ đẹp thơ mộng trữ tình.
Con Sông Đà được nhà văn NT cảm nhận từ 2 phương diện đối lập nhau. Đó là một con sông dữ dội hiểm trở đã từng gây biết bao tai hoạ cho con người nhưng đồng thời nó cũng có 1 vẻ đẹp thật thơ mộng, trữ tình.Mở đầu thiên tuỳ bút NT đã liệt kê một loạt những con thác hung dữ, tính từ đất Vạn Yên trở về Thác Bờ thuọcc địa phận Hoà Bình.Trong số những con thác hung tợn đó, NT đã tập trung đặc tả một số con thác vô cùng “độc dữ, nham hiểm” giống như kẻ thù số 1 của con người.Nhưng cái đáng sợ của sông Đà đâu phải chỉ ở những cái thác hiểm trở mà còn thể hiện ở cái quang cảnh hùng vĩ, huyền bí va hoang sơ của dòng sông chạy giữa điệp trùng rừng núi của Tây Bắc.Ngòi bút miêu tả của NT thật linh hoạt, phóng túng giống như 1 nhà quay phim lão luyện.Có lúc NT miêu tả bao quát cả khung cảnh rộng lớn của sông Đà, có lúc ông lại đặc tả những hình ảnh tiêu biểu điển hình của con sông hung dữ. Đó là cảnh “đá bờ sông dựng vách thành mặt sông lúc ấy chỉ lúc đúng ngọ mới có mặt giời, có chỗ vách đá thành chẹt lấ lòng sông Đà như 1 cái yết hầu”, có quãng sông Đà hẹp đến mức “đứng bên này bờ nhẹ tay ném hòn đá qua bên kia vách, có quãng con nai hổ đã có lần vọt từ bờ này sang bờ kia”. Để diễn tả cái vẻ huyền bí, hoang sơ của dòng sông, NT không chỉ sử dụng thị giác mà ông còn kết hợp vận dụng những giác quan khác như thính giác, xúc giác đưa lại cho người đọc nhiều cảm xúc bất ngờ thú vị “ngồi trong khoang đò mà đi qua quãng ấy đang mùa hè cũng thấy lạnh cảm thấy như đứng ở hè một cái ngõ mà ngóng vọng lên một khung cửa sổ nào trên cái tầng thứ mấ vưa tắt phụt điện”.
Cũng để làm nổi bật nét tính cách hung bạo của con sông Đà, NT còn sử dụng nhiều thủ pháp nghệ thuật khác nhau.Có khi là những hình ảnh liên tưởng so sánh, có khi nhà văn lại sử dụng những câu văn có kết câấ trùng điệp tạo nên nhịp điệu khẩn trương gấp gáp giống như sự chuyển vận của gió to và sóng lớn: “nứoc xô đá, đá xô song , sóng xô gió, cuồn cuộn luồng gió gầm ghè suôố năm như lúc nào cũng dòi nợ xuýt bất cứ ngừoi lái đò nào tóm được qua đây”.Sau khi đưa ống kính bao quát toàn cảnh thác nứoc sông Đà, từ ngược tới xuôi, nhà văn mới tập trung đặc tả 1 con thác cụ thể, tiêu biểu, nhằm qua con thác ấy có thể tái hiện đwocj gương mặt dữ dằn, hung bạo của hàng trăm con thác khác trên sông Đà.Con thác này được miêu tả từ xa tới gần, ỳư âm thanh tới hình ảnh. Ở đây NT miêu tả thác nứoc qua cái nhìn của 1 người đi đò đang từng h từng phút phải đối mặt với cái chết.Chính vì thế mà vẻ dữ dội hung bạo của sông Đà đựơc hiện lên nổi bật hơn, thấm thía hơn và cũng hung bạo hơn.Từ âm thanh của tiếng thác nứơc “réo gầm mãi lại, réo to mãi lên” lúc thì như “oán trách” khi thì như “van xin, khiêu khích”, lúc thì nó rống lên như là “rừng tre nứa đang nổ lửa”. Đặc biệt là những tảng đá, những xoáy nước giữa lòng sông đã phô bày tất cả sức mạnh của mình để đe doạ con người, từ mặt nước đến sóng và đá đều mang tâm tính con người, đều biết hành động tính toán 1 cách chủ động với những mưu mô, nham hiểm và bí ẩn.Con sông Đà qua ngòi bút miêu tả của NT có lúc hiện lên như 1 con ngựa bất khan, có khi lại giống như 1 loài thuỷ quái khổng lồ hung ác, nham hiểm và độc địa.Con sông Đà mang cái dữ dằn bất khan của hổ báo mà con người khó có thể chinh phục.
Nếu cái hung bạo của sông Đà được khám phá bằng con mắt của 1 người đi thuyền trên sông thì vẻ đẹp dịu dàng của nó được cảm nhận trc hết bằng cái nhìn của 1 người từ trên máy bay nhìn xuống.Cái nhìn toàn cảnh từ trên cáo khiến NT thấ sông Đà không chỉ giống “cái dây thừng ngoằn nghèo dưới chân mà còn mang 1 vẻ đẹp nhân hậu, nữ tính.Nguời đọc không khỏi xúc động, ngỡ ngàng say mê với những đoạn sông lặng lờ, êm ả chảy giữa 2 bờ với những cảnh sắc thật nen thơ như “màu sắc Đường thi”.Có chỗ bờ sông lại mang vẻ hoang dại như “một bờ tiền sử” và “hồn nhiên như 1 nỗi niềm cổ tích ngày xưa”.Với vốn kiến thức phong phú, sự tưởng tượng bay bổng của nhà văn được thả sức tung hoành đẻ toạ nên những câu văn duyên dáng gợi cảm và hết sức mượt mà.Quan sát từ xa, nhà văn hình dung con sông Đà giống như mái tóc của 1 cô gái kiều diễm “con sông Đà tuôn dài như 1 áng tóc trữ tình, đầu tóc chân tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc bung nở hoa ban gạo tháng 2 và cuồn cuộn mù khói núi mèo đốt nương xuân”.Nhà văn Nt cũng đã nhận ra những sắc màu khác nhau của con sông Đà, nước sông biến đổi theo từng mùa trong năm, mỗi mùa lại có 1 vẻ đẹp 1 sức hấp dẫn riêng.Mùa xuân màu sông có màu xanh ngọc bích, còn mỗi độ thu về thì nước sông lại “ lừ lừ chin đỏ như da mặt người bầm đi vì rượu bữa”.Có những lúc nét trữ tình thơ mộng của sông Đà được cảm nhận qua cái nhìn của 1 người đi rừng lâu ngày bỗng dưng gặp lại dòng sông.Trong cái nhìn này ánh nắng loang loáng hắt lên từ dòng sông cũng gợi trò chơi tinh nghịch của trẻ thơ, cũng loé lên một màu nắng Đường thi “Yên ba tam nguyệt, hạ dương châu” (Lý Bạch).Câu văn của ông lúc thì hối hả gấp gáp lúc thì chẫm rãi như tãi ra để diễn tả cái vẻ đẹp tĩnh lặng, nên thơ của con sông “cảnh vật vên sông ở đây lặng tờ, hình như từ đời Lý đời Trần quãng sông này lặng tờ đến thế mà thôi, thuyền tôi trôi qua 1 nương ngô nhíu lên mấy lá ngô non đầu mùa mà tịch không 1 bống người, 1 đồi cỏ ranh đang ra những nón búp…”
Tuỳ bút “NLĐSĐ” bbọc lộ 1 vốn ngôn ngữ thật phong phú và giàu có của NT.Miêu tả âm thanh của dòng sông, con thác, ông đã sử dụng nhiều từ ngữ với đủ mọi sắc thái khác nhau.Ngay cả những tảng đá trên sông cũng được NT nhìn nhận như những sinh thể sống, chúng hệt như quân tướng dữ dằn của 1 đạo binh đang bày thạch trận, mặt hòn đá nào trông cũng ngỗ ngược “lại nham hiểm méo mó” lúc mới vào trận thì ra vẻ oai phong nhưng khi gặp con người tài trí thì lại tiu nghỉu vẻ mặt xanh lè thất vọng.Giọng điệu trong tác phẩm của NT cũng luôn có sự chuyển đổi.Miêu tả cảnh vượt thác, ông sử dụng những câu văn ngắn gọn lôi cuốn như trần thuật 1 trận đánh.Nhưng khi con sông xuôi về hạ lưu thì nhịp điệu câu văn lại như kéo dài ra, mang đậm chất trầm tư, mơ mộng đưa người dọc vào những hồi tưởng, suy tư và cảm xúc đầy chất thơ trc vẻ đẹp trử tình của con sông Đà.Câu văn của NT rất giàu hình tượng, giàu nhạc điệu, đặc biệt ông biết sử dụng mặt mạnh của nhiều ngành nghệ thuật để làm tăng khả năng biểu hiện của văn chương.Những thủ pháp nghệ thuật của điện ảnh như quay cận cảnh, viễn cảnh được NT sử dụng rất thành công.Cũng nhờ khả năng hiểu bíêt về hội hoạ mà trong tuỳ bút chúng ta thấy ống sử dụng những gam màu rất bạo, rất tài hoa.
Nhưng nếu chỉ có 1 vốn kiến thức sâu rộng, 1 sự quan sát tỉ mỉ tinh tế và 1 ngòi bút tài hoa không thôi thì chưa đủ sức tạo nên 1 thiên tuỳ bút hấp dẫn đến thế. Điều quan trọng là nhà văn có 1 tình cảm gắn bó yêu thương sâu sắc vớ cảnh vật và con người Tây Bắc. Ồng bày tỏ niềm tin vài tương lai cải toạ sông Đà và say mê trc viễn cảnh tươi sáng của nhân dân các dân tộc Tây Bắc.Cũng bởi vậy mà đọc tác phẩm này ta them yêu và càng quý trọng hơn tấm lòng, tài năng và phong cách nt độc đáo của NT.