Cemil Meriç-Jurnal1

Jurnal

Cemil Meriç

BÜTÜN ESERLERİ 1

Cilt 1 • 1955-65

6 . BASKI

CEMİL MERİÇ, kendini "Yazar ve hocayım. Başlıca işim düşünmek ve düşündüklerimi cemiyete

sunmaktır" diye tanımlayan özgün bir fikir adamıdır. 1916'da Hatay'da doğdu. Ailesi Balkan Savaşı

sırasında Yunanistan'dan göçmüştü. Fransız idaresindeki Hatay'da Fransız eğitim sistemi uygulayan

Antakya Sultanisi'nde okudu. Tercüme bürosunda çalıştı, ilkokul öğretmenliği ve nahiye müdürlüğü yaptı.

İstanbul'a gidiş gelişlerinde Nazım Hikmet, Kerim Sadi gibi Türk sosyalistleriyle ilişkiye girdi. Stalin'in

Teori ve Pratife'ini çevirdi. "Hatay hükümetini devirmeye çalıştığı" suçlamasıyla yargılanıp hapis yattı.

1940'da İstanbul Üniversitesi'ne girip Fransız Dili ve Edebiyatı öğrenimi gördü. Mükemmel düzeyde

Fransızca okuyup yazan Meriç, İngilizceyi anlıyor, Arapçayı -kendi ifadesiyle-"söküyor"du. Elazığ'da

(1942-45) ve İstanbul'da (1952-54) Fransızca öğretmenliği yaptı. 1941'den başlayarak İnsan, Yücel, Gün,

Ayın Bibliyografyası dergilerinde yazmaya başladı. İÜ'de okutmanlık yaptı (1946-74), Sosyoloji

Bölümünde ders verdi (1963-74). 1955'de, gözlerindeki miyopinin artması sonucu görmez oldu, ama

olağanüstü çalışma ve üretme temposu düşmedi. 20. Asır, Dönem, Yapraklar, Yeni insan, Kubbealtı, Türk

Edebiyatı dergilerinde yazılan yayımlandı. Hisor dergisinde "Fildişi Kuleden" başlığıyla sürekli denemeler

yazdı. 1974'de emekli oldu ve yılların birikimini ardarda kitaplaştırmaya girişti. 1984'de önce beyin

kanaması, ardından felç geçirdi, 13 Haziran 1987'de vefat etti. İlk telif eseri Balzac üzerine küçük bir

incelemeydi. Hint Edebiyatı (1964) daha sonra Bir Dünyanın Eşiğinde başlığıyla iki kez daha basıldı. Saint-

Simon, tik Sosyolog tik Sosyalist, 1967'de çıktı. 1974'den sonra yayımlanan kitapları şunlardır: Bu Ülke(1974, 5 baskı), Ümrandan Uygarlığa (1974, 2 baskı), Magaradakihr (1978,2 baskı), Kırk Ambar (1980),

Bir Facianın Hikâyesi (1981), Işık Doğudan Gelir (1984), Kültürden İrfana (1985). Cemil Meric'in

kimisinin izini kendi de yitirdiği ve "kitapçıda kayboldu"*diye andığı çok sayıda çevirisi arasında Uriel

Heyd'in Ziya Göljalp. Türk Milliyetçiliğinin Temelleri (1980), Thornton Wilder'm Köprüden Düşenler

(1981) ve Maxime Rodinson'un Batı'yı Büyüleyen İslâm (1983) adlı eserleri sayabiliriz.

İletişim Yayınları 189 • Cemil Meriç Bütün Eserleri 1 ISBN 975-470-279-5

1. BASKI ©İletişim Yayıncılık A. Ş. Ağustos 1992

2. BASKİ ©İletişim Yayıncılık A. Ş. Eylül 1992

. 3. BASKI ©İletişim Yayıncılık A. Ş. Ekim 1992 '

4. BASKI ©İletişim Yayıncılık A. S. Kasım 1992 .

5. BASKI ©İletişim Yayıncılık A. S. Kasım 1993

6. BASKI ©iletişim Yayıncılık A. Ş. Mart 1995

KAPAK Ümit Kıvanç DİZGİ Maraton Dizgievi DÜZELTİ Sezar Atmaca KAPAK BASKISI Sena Ofset

İÇ BASKI ve CİLT Şefik Matbaası

İletişim Yayınları

Klodfarer Cad. İletişim Han No. 7 Cağaloğlu 34400 istanbul Tel: 516 22 60-61-62 • Fax: 516 12 58

CEMİL MERİÇ

Jurnal

CİLT 1

YAYİNA HAZIRLAYAN Mahmut Ali Meriç

\I etiş I m

, İÇİNDEKİLER

Cemil Meriç Külliyatı ve Jurnal Üzerine 5 JurnaPi Baskıya Hazırlarken 23

Mahmut Ali Meriç

1955

Denize Atılan Şişe 33 • Quinze-Vingts Geceleri 137 * Quinze-Vingts

Geceleri II41 • Jurnal I 43 • Jurnal II44 ' Jurnal III45 • Journal 146 '

Journal II 47 • Journal III48

1959

Jurnal 53

1963

Akheron 61 • Birkaç Kozmopolit Üzerine Hiciv Denemesi 62 ' Gerçek

Sanat, Kelimeler, Ebediyetin Sırrı Müphem 64 • Cümle ve İnsan 65 '

Kelimeler 66 • Kitaplar 67 • Kleopatra'nm Burnu 67 * Osmanlıca -Yeni

Türkçe 69 • Günler 73 • Hatıra Defteri 76 • Marksizm'e, İşçi Sınıfına,

Hazin Bir Maceraya Dair 77 • Mezellet, Deha'nm Annesi 79 • Son

Putperestler 81 «Ahmet Akat83 • Vazifeden Kaçış 85 • Quinze-Vingts

Geceleri III86 • "L'Age de Raison" Üzerine Düşünceler ya da Sartre"m

Erkek Fantoşları 91 • Quinze-Vingts Geceleri IV93 • "L'Age de Raison'un

Devamı: Kitapta Görmek İstediğimiz Kendimiziz 95 • Quinze-Vingts

Geceleri V 100 • Dalga Şuurun Derinliklerinden Yükselmiyormuş 103 •

Bulutlara Benzer Duygular 104 • Rousseau, Comte 104 ' Kaçanlar 105 •

Quinze-Vingts Geceleri VI106 * Bu Ülke 89'dan Beri Su Alan Bir Gemi 108

• İnsan ve Kosmos 110' "Angoisse": Bunaltı 112' Angoisse Üzerine Düşüncelerim 115' Bir Babanın

Şikâyetleri 117' Saussure'e Devam 120 '

Aile 121' Günler 123 • Tayfur Ölmüş 124 • Osmanlılar 125 • Karanlık

Yağıyordu Gökten 129 ' Yalana Dair 129 ' Müphemin Cazibesi 130 • Şuur

Hergün Yeni Bir Fetihten Hoşlanmıyor 132 ' Yarı Yolda Kalmak 134 '

Baldensperger'yi Okurken 134 * Türk Burjuvazisi ve Ümit Yaşar 139 •

"Temps Modernes"leri Karıştırırken 141» Moreno, Psikanaliz ve Psikodram

142 * Kelime, Bir Kıymet Hükmü 143 • Efendiler Nereye 143 • Cinnet Bir

Köprü, Hint Kâbusu v.s. 145 * Tanımıyoruz Hint'i 147 • Mathieu Adında

Bir Serseriye, Comte'a, Clotilde'e, Bahara Dair 150 * Grousset'yi Okurken

152 * Grousset'ye Devam 154 * Yine Grousset 156 * Benim İçin Tek Mühim Olan Kitaptı 158 * Osmanlı

Düşüncesi, Gerici İlerici, Zavallı Hint,

Zavallı Ben 163* Claude Levi-Strauss'u Okurken 166 • Zamana Dair, Tagor 170 » Tagor Konferansının

İntibaları 172' Kelimeler Benim Sudaki

Aksim, Thesee 173 • Absürt Masalı 176* Hatemi Senih Vesilesiyle Bir Hiciv Müsveddesi 179 • Hayale

veya Hakikate Dair 181* Dergilerin Kaderi

183 • "Revue Philosophique", Taine ve Ribot 184 • "Revue

Philosophique"de Marksizm 187 * Simone de Beauvoir'ın Hatıraları 188 *

Büyük Adamların Kaderi 188 * Çobansız Rahat Edemeyen Kaz Sürüsü 189

* Baudelaire 190 * Montherlant'a göre d'Annunzio 193 * Qoethe'ye Göre

Dâhi 194 * Simone de Beauvoir 195 • Hürriyet ve Huzur Çıkmazı 196 *

Surmoi 198 * Jüng'a Göre Kurtuluş 201 * F.'nin Portresi 203 * "Revue des

Deux Mondes'lar 206 • Bu Memlekette Yaşanmaz mı? 208 * Gül ve Diken

209 • Sokrat'ı Yaratan Eflatun 210 * Dosto ve Biz 211 * Manevi Daltonizm

214 * Sokaktaki Adam ve Yeğenim 216 • Çağdaş İnsan, Roman ve Tiyatro

217* Leon Bloy'yı Okurken 219 * Kaderimizi Çizen Cemiyet 221 * Bir

Portre 227 * Gütenberg"e, Sirse'ye ve Daha Birçok Şeylere Dair 228 •

Istırap Hulasa Edilmiyor 230 • Onlar Sürü Yjvrum 233 • Bergson'a,

Yaratışa, Sanata Dair 238 * 13 Rakkamı 242 • Cinnete, Çöken Bir

Cemiyete, Türk Burjuvazisine Dair 243 * Nisvaz, Kuzguncuk'ta Bir Yalı

245 * Dussaubt ve Juvenal'in Dünyası 247 * Olemp'e Giden Adam 248 •

Kavramsal Toplumculuk, Osmanlı Şairi, Fransız Şairi 249 * Freud ve

Upanişatlar 251 * Tenkitçiye, Kitaplara, Paris'e, İnsanın Kendini

Tanımasına ve Tanıtmasına Dair 252 * Nâzım 261 * Lanza, Gandi ve Marx

262 * Abes'e, Avrupa'ya, Bize ve Gandizm'e Dair 264 * Anatole France ve

Sartre 266 • Zola'ya Dair 268 * Vâhâ Dediler 270 • Edebiyat Fakültesi,

Hukuk Fakültesi 272 • Üniversite 274 • Kenned/nin Ölümü 275 •

Lüzumsuz Bir Hiciv 276 * Efsane Söylediler ve Uykuya Daldılar 279 •

Rousseau ve Ben, Nasuhi'nin Ölümü 280 * Bir Yılın Bilançosu 283

1964

Nesteren Hanım, Kitap, Berke 289 * Cengiz'e Mektup 292 • Donec Eriş

Felix 293 • Bir Sevgi ve Bir Hayranlık 294 • Anayasa 295 • Şiir ve

Hakikat 297 • Yabancı Dil 300 * Dil Devrimi 301 * Sosyalizm ve Ali

Bey'in Doçentliği 303 * Osmanlı Ülkesi, Şehir, Köy, Bir Türbe 305 • Ali

Bey 307 • Goril ve İnsan 310 * Tokat ve Kamçı 310 * Yogi ve Komiser 311

* Ankara, Hint ve Ebediyet 314 * Ejeri, Nüma ve Bir Belki 317 • İkar'ı

Kıskanırım 318 * Bir Buhranın Hikâyesi 318 * Bir Avuç Lakırdı 322

Mektuplar I

1.4.1964 325 • 4.4.1964 Cehennemden Mektuplar Tl 326 * 4.4.1964 Saat 9 Sevgiliye Mektuplar 328 *

11.4.1964 Saat 01 330 • 18.4,1964 /1.30 332 * 18.4.1964/9.30 337 • 11.30 338 * 21.4.1964 Saat 1.30 339

* 1.5.1964 343 * 4.5.1964 345 * 9.5.1964 Saat 2.35 345 • 19.5.1964 346 • 19.5.1964 347 •

23.5.1964 348

Jurnal 1964/11

Hürriyet 353 * Goethe, Faust ve Nerval 357 • Sartre, Babeuf, Tahsin

Yücel 359 * Hiciv 363 * Neyzen Tevfık 365 * Jurnal'in Feryatlarla Dolu 366 • Bu Hint Benim

"Calvaire'im368 * Hint Edebiyatı, İthaflar370

Fikir Hayatımız 377 • Anadolu 378 • Köylü ve Okumak 379 • Bizde

Hürriyet 381 * Mahmut Ali, Ali İlmi, Memduh Selim 382 * Bütün

Kuranları Yaksak 383 * Yine Bouthoul 385 • Bandoung II386 *

Yaratamıyorsun 389 • Hangi Ahenk? 389 • Sükut 394 * Fildişi Kulenin

Penceresi 395 * Tanrı'nın Ölümü 396 * Has Bahçe 398 * Hepimiz Suç

Ortağıyız 399

Cemil Meriç Külliyatı ve Jurnal Üzerine

"Ne garip bir oyuncak şu insan! Yürür, konuşur ve acı çeker. 70 kilodur. Kendisine ve çevresine ait hiçbir

şey bilmez. Bir nevi ıstırap makinesi. İplerini başkaları çeker. Hantal ve şapşal bir robot. Neye sevinir

bilinmez. Sınırsız olan yalnız hayalleri ve acı kabiliyeti. Etten bir kafes ve aciz içinde çırpınan bir ruh. Vücut

araba, akıl arabacı. Ama gözleri bağlı arabacının, arabaya hükmeden, atlar... Buda haklı: Varolmak için 2

okolmak lâzım, parça bütüne kavuşacak ki kas-ret dinsin. Bütün musiki, bütün şiir, bütün aşk, bu bir çuval

kemik, bu âsi ten, bu aptalca endişeler ne olacak? Ne olacağını bilen var mı? Kader hep oynayamayacağı

roller yükler insana ve ıslıklar. Alkış sahtekârların..." (Cemil Meriç, Jurnal, 3.11.1965)

"... Gerçek sanat, birer hayalete benzeyen, kaypak ve soyut varlıkların damarlarından kan geçirmek,

gözlerine pırıltı, adelelerine sıcaklık ve sertlik vermek... Şuurumuzun önünde resmi geçit yapan konular da

önce gülümsüyorlar size, aşinalık gösteriyorlar, kollarınızı açınca boşluğu kucaklıyorsunuz. Halbuki yazar,

onları teker teker otopsi masasına yatıran, yahut şuurunun adesesiyle konsistansa kavuşturan, evet yahut

-ama bunu yalnız dâhiler başarabilir-, damarlarına kendi hayatından, hayatiyetinden bir parçasını zerkeden

adamdır." (Cemil Meriç, Jurnal, 10.1.1963)

Jurnal'ini 1955 yılında yazmaya başlar Cemil Meriç ve aralıklarla da olsa yirmi dokuz yıl sürdürür bu

çabasını. İlk yazısı Temmuz 1955 tarihlidir, sonuncusu Ağustos 1983.

Bu yirmi dokuz yıllık seyir defteri boyunca, kendini tanı

maya ve tanımlamaya, gözlemlemeye, yargılamaya çalışan sıra dışı bir gönlün duygu ve düşüncelerini,

heyecanlarını buluruz satır satır.

Cemil Meriç'teki bütünü kucaklama ihtiyacı Jurnal'inde de kendini belli etmektedir. Kendisinden hiçbir şey

kaybetmeden, kendisini yenilemek, devamlı kabuk değiştirmek istemektedir, adeta her gün ölüp yeniden

değişik bir kişilikle doğmaktadır ve bu sürekli değişim ve deneyimlerinden hiçbir şey kaybetmek

istememektedir. Onun için de tüm bu ruh ve kafa gelişmesini jurnale kaydetmekten başka çare yoktur. Zira

insan yıllar geçtikçe kendisine ve geçmişine yabancılaşmaktadır.

* * *

"Bu anılarda, hayatımın çeşitli dönemleri iç içe yer alıyor. Halim vaktim yerindeyken sefalet yıllarımdan söz

ettiğim oldu, sıkıntılı günlerimde mutluluklarımdan bahsettim. Gençlik yıllarım yaşlılık yıllarıma karıştı.

Tecrübe dolu yıllarımın ciddiyeti ile arayış yıllarımın maceraları birbirini dengeledi belki. Şafaktan guruba

hayat güneşimin huzmeleri birbirine karıştı çoğu kez. Bütün bunlar eserime bir tür karışıklık getirdi belki

ama bir tür de tanımlanamayâcak bütünlük kazandırdı. Beşiğimde mezarımdan, mezarımda beşiğimden bir

şeyler var bu anılarda..."1

"Neden bu Jurnal'e devam ediyorum? Devam ediyorum, çünkü o benim kendimle diyalogum, çevrem,

dostum, sırdaşım. Tesellim aynı zamanda. Hafızam, yankım. Acılarımı da paylaşıyor. Jurnalim kişisel

deneyimlerimin deposu, psikolojik güzergâhım, düşüncelerimin paslanmasına karşı bir ön-

Chateaubriand, F. Rene, Mdmoires d'Outre-tombe, Paris, Gallimard, 1946

lem. Yaşama bahanem, neredeyse benden sonrakilere bırakacağım tek yararlı şey..."2

"Artık jurnal tutmuyorsam, yazılacak mektuplardan kaçıyorsam, heyecanlarımı kaybetmişim demektir, o

zaman sadece duymak istediğim heyecanları ya da başkalarininkileri yaşıyorumdur... İyi günlerimde

çoğalıyor heyecanlarım, bütün benliğimi saran güçlü bir titreşime, sinirlerimi ve zihnimi harekete geçiren bir

coşkuya dönüşüyor, onları istediğim gibi yönlendirebiliyorum. Ya hüzün oluyor bu heyecanlar ya neşe.

Kendimi, duruma göre, neşeli bir scherzo ya da melankolik bir andante çalmaya akort edilmiş bir arp gibi

hissediyorum. Bu da yaratabilmek için gerekli mükemmel bir ruh haleti..."3

Bu satırlar, Fransız edebiyatının ünlü üç anı ve jurnal yazarının, Chateaubriand, Amiel ve Gide'nin, 1809,

1869 ve 1889 yıllarında yazmış oldukları düşüncelerini bize yansıtırken, bir yandan da, genelde jurnal

yazarının, özelde de Cemil Meric'in, jurnalini kaleme alırken içinde bulunduğu duygu, heyecan ve düşünce

kesafetini gözler önüne seriyor kanımızca.

* * *

Cemil Meriç, 7 Temmuz 1955 günü, göz ameliyatı için gittiği Paris'ten İstanbul'a döner. Gözlerini bir yıl

önce kaybetmiş, yeniden görme umudu ise pek kalmamıştır. Dönüşünden dokuz gün sonra yazmaya başlar.

38 yaşındaki Cemil Meriç kendisini son derece yalnız hissetmektedir. Görme

2 Amiel, Henri Frederic, Fragments d'un Journal Intime, Paris, Stock 1927, 2 cilt, 20.9.1864 tarihli Jurnal.

3 Gide Andre, Journal (1889-1912), Rio de Janeiro, Americ, 1943, cilt 1, 12.5.1892 tarihli Jurnal. .

10

11

mekte, tabiata tahakküm edememektedir. "Görenin yalnızlıktan şikâyete hakkı yoktur: mevsimler, renkler,

çiçekler, şehrin bütün kadınları, bütün çocuklar gören içindir", "görmeyen bir insan bozuk bir ampul gibi,

mânâsız, bıraktığınız yerde kalan bir paket; içinde eski hatıralar olduğu için arada bir karıştırılmaya layık...

Çocukken oynadığımız bir taşbe-bek gibi, atmaya kıyamadığımız acayip bir külçe" (Jurnal, 16.7.1955).

Fırtınaya tutulan bir hayat yokuşudur Cemil Meriç. Bu fırtınadan kurtulabilmek için bir eser yaratmak

istemektedir, "içine kafasındaki bütün ışığı doldurup dalgalara fırlatacağı bir şişe". Yaratmaksa ıstıraplıdır,

ama yaratmadan ıstırap çekmek daha da dayanılmaz bir çile.

Düşünceleri darmadağındır. Kitapların içine saçtığı aydınlık sayesinde etrafındaki karanlık geceden birazdaha az etkilenmektedir. Ne var ki hiçbir intibak kabiliyeti yoktur. O zaman neden yaşayacak? Ölmek

istediğini söylemektedir, "dekorsuz" ve "poz almadan", "batan bir güneş gibi değil, kaderin bileklerime

taktığı prangalardan kurtulmak için". Yine de ölmek istememektedir gerçekte. Gelecekteki, belki de şimdiki

meçhul bir dost'a seslenmeye yani yazmaya ihtiyacı vardır. Yazarsa onun da hürriyeti olacaktır, yaşadığını ve

yaşamaya layık olduğunu hissedebilecektir, "bu satırların hiçbir okuyucusu olmasa bile". Yazdıkları bir

davettir, "sevgi daveti. İsterdim ki kelimeler çiçek çiçek eşiğine yağsın, isterdim ki kelimeler yıldız yıldız

aydınlatsın odanı. Sönen gözlerimin bütün aydınlığı kıvılcımlaşsın onlarda... Kelimeler buseleş-sin ve

güvercinler gibi, kuğular gibi uçsun sana..." (Jurnal, 1955).

Vücudunu aşmak, benliğinden sıyrılmak, sonsuza yönelmek, kanatlanmak, çoğalmak, devam etmek, kendini

aşarak bir fikre, bir dâvaya bağlanmak istemektedir Cemil Meriç.

İlerde "Quinze-Vingts Geceleri" başlığı altında kitaplaş

12

tırmayı düşündüğü ve Paris dönüşü kaleme alman bu 1955 yılı yazılarına paralel olarak, bir de Jurnal

yazmaya başlar Cemil Meriç aynı yıl. Aslında Quinze-Vingts Geceleriyle Jurnal içiçedir. Sadece beş yazı

vardır Jurnal'de bu yıl, üçü Fransızcadır.

Bu satırlarda öldükten sonra yaşamak için tanıklar aramaktadır Meriç kendine. Yok olma düşüncesi

ürkütmektedir onu. Yaratarak devam etmek, anıta, olaya, kitaba dönüşmek istemektedir.

Ruhun ölümsüzlüğü bir mitosdan ibaret değil diye yazar, metampsikoza inanmak lâzım, hele insan dinî ve

mistik tesellilerden mahrumsa. "Keşke bütün insanlar aynı tanrıya inanabilselerdi, o zaman dünya cennet

olurdu... Bütün kâinatı ve kâinattan daha büyük bir yaratıcıyı sevmek, hem de ruhun ölmezliğine inanarak.

Yani ebediyyet ölçüsünde bir sevgi" (Jurnal, 22.7.1955).

Peki ya yeryüzü? Dünya, bütün insanların el ele verip hep birlikte şarkı söyleyecekleri bir bahçeye

dönüşebilecek mî? İnsanları birbirinden ayıran duvarlar var, bu duvarlar ne zaman yıkılacak, sosyal adalet

rüyaları ne zaman gerçekleşecek? Ne zaman insanoğlu sonsuz bir özgürlüğe kavuşacak?

Bu yazılarda, Jurnal boyunca zaman zaman hatta sık sık karşımıza çıkacak birçok ana temayı saptamış

gibidir Cemil Meriç. Şuurlu olmasa da, hayat ve düşünce tutanağını oluşturacak belli başlı konulara

eğilmiştir.

Yine de, kim okuyacaktır onu sorusu içini kemirmektedir. "Benzerlerime iletilecek hiçbir önemli mesajım

yok. Bir yabani gibi yaşadım, bir başkası gibi acı çektim. Hayatımda hiçbir fevkalade olay yok: önemsiz

hayal kırıklıkları, gerçekleşmemiş rüyalar, yerine getirilmemiş projeler" (Jurnal, 22.7.1955). İşte 38 yılının

iyice sıkıcı ve hiç de ilginç olmayan hikâyesi bundan ibarettir, Cemil Meric'e sorarsanız.

13

Oysa Cemil Meriç 38 yaşına gelene kadar da önemli şeyler yapmıştır, çok okumuş, çok düşünmüş, çok

yazmıştır, çok olmasa da az ama öz.

1941'den itibaren, Meric'in her biri bir "manifesto" sayılabilecek makaleleri yayınlanmıştır dönemin çeşitli

dergilerinde. Her yazısı bir anlamda Jürnal'i müjdelemektedir. Aynı keskin üslup, aynı sert ve haşin

hükümler:

"Sefaleti maroken koltuklarında puro tüttürürken tahayyül eden müreffeh romancıların neden ölü eserler

verdiğini Balzac'ın hayatı bize daha iyi anlatmaktadır",4 "Assomoir, iskeletlerinden kâşaneler kurulan aç ve

ayyaş emekçilerin acıklı destanıdır",5 "Cihan edebiyatı her soydan tufeylinin yağma hırsıyla saldırdığı

sahipsiz bir mabet midir?", "Piyasa, kitapçı vitrinlerini şaheserler makteli haline getirmek için, şaşılacak bir

gayret sarfeden bezirganlarla doludur. Cihan edebiyatı nâmına, düşük kıymetli sakat tercümeleri piyasaya

süren bir anarşi, azgın bir hırs"...6

1942'de Elazığ Lisesi'nde Fransızca öğretmenidir Cemil Meriç, yeni evlenmiştir, coşkuludur, mutludur.

Ayrılığa ise hiç tahammülü yoktur. Şiirlerle örülü mektuplar yazar karısına, 42 ile 45 yılları arasında, sevgi

dolu mektuplar alır karısından.

Makaleleri yayımlanmaktadır sürekli, 18. yüzyıl Fransa'sında yaşamış ilerici fikir öncülerinden bahseder: "O

asırda Fransa'da edebiyat bir kavga silahıdır, yazar, eserinde cemiyetin isteklerini ve hınçlarını şahlandıran

mücadele adamıdır. Feylosoflar asrı, bütün insanlık için mücadele et

4 İnsan, "Honore de Balzac", Eylül-Ekim 1941

5 Ayın Bibliyografyası, "Assomoir, Meyhane", Eylül 1942

6 Ayın Bibliyografyası, "Tercüme Hataları", 1942 (?)

14

mektedir", Cemil Meriç de Voltaire gibi, "fildişi kulede süslü mısralar avlayan yarı mistik bir sanat züppesi

değil, kulağını sınıfının nabzına dayayan bir kavga adamı olmak" istemektedir.

"Voltaire için en büyük haz benliğini başkalarının saadetine vakfetmek, ıstırap çekenlerin gözyaşlarını

dindirmektir",7 Cemil Meriç için de öyle.

İnsanlığın örnek simalarını ele alan, inceleyen, Türk okuyucusuna sunan, tenkit eden, değerlendiren bu

makalelerinde, biraz da kendisine benzeterek, model olarak seçtiği büyük insanların defilesine tanık oluruz.

Cemil Meriç henüz 25-26 yaşlarındadır. Ateşli, meraklı, araştıran, seven veya nefret eden sıra dışı bir gönül

ve bir beyin. İnsafsız bir eleştirmendir de aynı zamanda, çok açık sözlüdür, kırıcıdır, bu da onu giderek

yalnızlığa itmektedir.

1948'e kadar oldukça düzenli olarak elimizde bulunan makaleleri, birden 48'den 53'e götürür bizi. Arada

Balzac çevirileri ve Yabancı Diller Okulu'nda okutmanlığa başladığı yıllar var. Aynı yıllarda öğrenciler için

yirmi dokuz Fransızca metin içeren bir yardımcı metinler kitapçığı hazırlar, bir de Fransızca dilinin gramerini

kaleme alır.

1953 yılı başından itibaren yeniden makalelerine döner: "Ya Batılı olacağız, yahut Batı'nın âzad kabul etmez

sömürgesi" diye yazar bunlardan birinde.8 Bu makalelerinde de ilerde tekrar ele alacağı birçok konu ve

mefhuma el atar.

"Babıâli kodamanlarının gergedanlaşan enselerinde cehaletin şahane tuğrasını okumuyor musunuz?"9

"Cehaletin sadakat madalyasına hak kazanmış az mı hocamız var?". O hoca ki "kafası, antikacı

vitrinlerindeki bozuk

7 Yurt ve Dünya, "İleri Fikir Öncüleri", 15.3.1944

8 XX. Asır, "Bir Kitabın Düşündürdükleri", 17.2.1953 XX. Asır, "Saavedra'yı Tanır mısınız?", 5.3.1953

9

15

saat gibi, yarım asır önce durmuş. Gazeteci ki en önemli dâvalar karşısında susar, haksızlığa kuyruk sallar,

manevi afyon satıp apartman kurar. O muharrir ki müstehcen roman fabrikatörüdür"...

"Memlekette irtica yok, memlekette, cumhuriyet devri aydınının, kafasını karanlıkla yoğurup madrabazlara

sunduğu masum ve samimi insanlar var. Ve Anadolu hep fikir susuzluğu, ideal hasreti içinde".10

Artık yolunu çizmiştir Cemil Meriç. Reyhaniye kahvelerinde ömür çürüten, "basit ve âdi bir genç" yerine,

gözlerini, hayatını hakikat uğruna feda eden ve "nesl-i âti destanlarına bir zafer ve fedakârlık numunesi

olacak hakiki bir insan"a dönüşmektedir hızla.11

1935'de hakikat uğruna gözlerini feda edebileceğini yazan genç Hüseyin Cemil, hazin bir tecelli olarak,

1955'de, yani tam yirmi yıl sonra, gözlerini kaybeder.

Meric'in 1953 yılı ortalarına kadar gelen yazılarında, kendinden emin, istikbali fethe hazır, enerji ve güven

dolu, kabına sığmayan bir insan ve bir düşünce var karşımızda.

Ne var ki gözlerini kaybetmesiyle sonuçlanan yaklaşık iki yıllık sağlık sorunları onun hem maddi hem de

manevi kişiliğini olumsuz yönde çok fazla etkiler. Karamsar, ürkek, zayıf bir insandır artık, kanatları

kırılmıştır adeta. "Körlük bir nevi ölüm. Hayır ölümden çok daha beter bir işkence, öldükten sonra yaşamak

gibi bir şey. Bir hortlak gibi yaşamak, şekillerin silindiği, güzelliklerin kaybolduğu, cisimlerin katı-laştığı bir

dünyada yaşamak. Dünyanın dışında yaşamak" (Jurnal, 2.2.1963).

10 XX. Asır, "De te Fabula Narratur", 19.3.1953

11 Yazko Edebiyat, Aralık 1982, 18 Temmuz 1935 tarihli bir mektuptan.

16

1955 yılındaki Jurnal yazma girişimlerinden sonra 1959 yılına kadar, yani yaklaşık üçbuçuk yıl boyunca

Jurnal'ine dönmez Cemil Meriç. 1959'un 1 Ocak günü yazdığı kısa iki yazıyla bir girişimine daha tanık

oluruz. Artık 42 yaşındadır. "İnsan kendi varlığını her gün biraz daha kusursuz bir heykele benzetmek için

gayret harcıyor. İçi bir zafer vehmiyle kabarırken, kaderin iblisçe kahkahası elinden çekicini düşü-rüveriyor.

İradenin kazandığı zaferler kardan bir heykel kadar fâni. Yarattığınız heykel, sizden başka hayranı olmayan

bir kukla. En küçük dalgınlık, yılların emeğini yok etmeğe kadir" (Jurnal, 1.1.1959). .

1959'la 1963 arasında uzun bir suskunluk dönemi var Jurnal açısından. Ama "Hint Edebiyatı" tezgâhtadır bu

yıllar boyunca ve Cemil Meriç bütün birikimini, bütün çalışmasını okuyucusuna sunmaya hazırlandığı bir

kitap kaleme almaktadır. Karşımızda genç düşünür, genç şair Cemil Meriç'ten sonra, olgun bir düşünür ve

olgun bir şair olarak çıkan ve Hint edebiyat ve düşüncesini şiirsel boyutlarıyla da özümseyen bir sanatkâr

var. Yıllardır ayaklarında "demir çarık", elinde "demir âsâ" düşüncenin ve şiirin cangılında dolaşmıştır ve

artık bu kitabın sayfalarında, heyecanlanyla, vehimle-riyle, rüyalarıyla bütün Cemil Meriç vardır.

1963'te eser basılmaya hazırdır.

46 yaşında tekrar Jurnal'ine döner Meriç. Ancak endişelidir, ilk yazılarından birinde: "Gideceksin, senin

zavallı gölgen belki zaman perdesine bir tek defa aksedip alkışlanmadan, oyuna katılmayan bir kukla gibi

çürüyecek" (Jurnal, 8.1.1963) diye yazar. Kendini tanımak ve tanıtmak konusun

17

da da oldukça şüphelidir, ı?tırapları her an eriyip dağılmakta, dumanlaşmakta, eski biçimine dönmekte,

sonuçta hep aynı kalmaktadır. Öte yanda ise rüyaları, hayalleri, dilekleri vardır, devamlı değişen. Varlığı bir

serap, bir gölge, bir dumandır. Onu nasıl tanıyabilir, nasıl tanımlayabilir, nasıl tanıtabilir?

Bu sayfalar, ilerde kaleme alınacak bir otobiyografinin temel taşları olmaktan uzaktır, kendi kendine masal

söylemek, aynaya bakmak, yangından bir şeyler kurtarmak, yaşadığını duymak ve duyurmak ihtiyacıyla

yazılmışlardır daha çok.

Ne var ki kendisi için yazmak, aynada suratını seyretmek gibi aptalca bir davranış. Üstelik o, aynada kendini

de görememektedir. Belki karanlık bir odada yalnızlığını unutmak için şarkı söyleyen adamın psikolojisi

içinde kaleme sarılmaktadır.

Bir yandan kendini eleştirirken bir yandan da okuyucuyu uyarır: "Hayat o kadar kısa ki, bu sayfalan ambar

haline getirmek, oraya ayıklamadan yirmi dört saatlik intibaları yığmak, dalıyla, yaprağıyla, çiçeğiyle, bazan

çiçeksiz ve yapraksız, ağrına gidiyor insanın. Hep%aym korku: yarının karşısına tuvaletsiz çıkmak...

Tuvaletsiz düşünce, daha doğrusu, çabuk tuvalet yapmak ihtiyacı, fikri ne hale getiriyor... Hatıra defteri ya

bir destan olmalı, ya bir neşide, ama olamaz ki. Ya da iç dünyanın labirentlerine tutulmuş bir projektör, ama

iç dünya diye bir şey yok. İç dünya, sırları dökülmüş bir ayna."

Ayrıca Jurnal dikte de ettirilemiyor, "çünkü kendi kontrolümüzden geçirmeden, ilk apresiyasyonlan

yapmadan, başka bir tâbirle günlerin nasıl kelimeleştiğini görmeden onları karmakarışık başka bir kulağa

tevdi edemiyoruz. Ne çıkacağını bilemiyoruz ki... Belki hasadın zavallılığından utanıyoruz. İster istemez bir

ayıklamaya, bazen çok zararlı bir

İS

ayıklamaya gidiyor insan. Çıplak görünmek korkusu. İnsan mutlaka hemcinsinin veya istikbalinin huzurunasmokinle çıkmak zorunda değildir. Ama bu çıplaklık da bir nevi tuvalet. Önce bir aynaya bakıp sonra

başkalarına görünmek... Bu bir nevi iffet ve gurur duygusu ama psikolojinin çok zararına" (Jurnal,

23.1.1963).

Demek ki bakışlarını iç dünyasına çeviren insan kendi göl-gesiyle karşılaşır. Ne, var ki ancak entelektüel

gözleyebilir kendini gereği gibi ve entelektüelin hayat hikâyesi de entelektüeldir. Entelektüel daha çok kendi

korkularını, kendi rüyalarını anlatır, jurnali de hayalini aksettiren bir ayna, yani entelektüel bir

otobiyografidir. Her sayfada kendisi vardır entelektüelin, elinde bir kitapla, her sayfa çeşitli muhataplar

karşısında fildişi kuledeki fikir adamının davranışlarını yansıtır.

# * #

Jurnal'in en yoğun, en devamlı, en özgün biçimde yazılmış olduğu 1963, 1964 ve 1965 yıllarını kapsayan

dönem, yaptığımız düzenlemede, Cemil Meric'in Jurnal'inin ilk cildini oluşturuyor. Bu cilde giriş olarak da,

onun 1955 ve 1959'daki Jurnal başlatma arzusunu ve gayretini yansıtan, devamı gelmemiş yazılarına yer

verdik.

Bu ciltte ayrıca "Quinze-Vingts Geceleri" de yer alıyor. Quinze-Vingts Geceleri, Cemil Meric'in hayatının en

acılı dönemlerinden birinin çarpıcı, üzücü bir tutanağı, kısa bir roman denemesi belki. Ama "sen roman

yazamazsın, hayalindeki kahramanlar da konuşmaktan korkuyor. Sahanda bekleşen düşüncelere kapını

açmıyorsun ve onlar birer birer uzaklaşıyorlar" (Jurnal, 5.3.1963). Kaldı ki "romanın bütün sürüngenlere

açılan kapıları körlere kapalı. Neden? O halde ıstıraplarından bir roman, bir şiir de yaratamayacak kör. Kimin

hikâyesini anlatsın?" (Jurnal, 15.2.1963).

"Quinze-Vingts Geceleri" başlığı altında toplanmış yazılar, Jurnal'in akışı içinde kaleme alınmış, sonra

Jurnal'den çıkarılıp ayrı bir dosyaya aktarılmış. Otobiyografik bir çalışmada malzeme olarak kullanılmak

düşüncesiyle bir araya getirilmiş bu sayfalarda Cemil Meric'in hastane gözlemlerinin yânı sıra daha çok

hayatına girmiş kadınlarla ilgili anı ve değerlendirmeleri var. Ancak Cemil Meriç bu dosyadaki yazıları arzu

ettiği gibi değerlendirememiş. Onlarsız Jurnal biraz eksik. Biz de bu yazılan, yazılış tarihlerine göre,

Jur-nal'deki asıl yerlerine yerleştirdik.

Zaten kanımızca önemli olan, Cemil Meric'in kafasından ve dudaklarından çıktığı şekliyle kâğıda dökülmüş

izlenimlerinin olduğu gibi korunması ve bu yapılırken de tarih sırasına saygı gösterilmesi.

Yine bu ciltte Cemil Meric'in 1964 yılı Nisan ayında, bir buçuk aylık kısa bir dönem süresince Rebia hanıma

yazdığı mektuplar var. Mektupların devamı ikinci ciltte de karşımıza çıkacak. Ancak bu defa onlar Cemil

Meric'in hayatında çok önemli ve kalıcı bir yeri olan Lamia hanıma seslenecekler.

Bizce bu mektupların yeri de Jurnal, hele Cemil Meric'in düşünce ve his dünyasındaki gelişmeleri, tarih

sırasına göre, yaşanış sırasına göre izlemek istiyorsak.

Ayrıca bu mektuplar, Jurnal titizliği içinde, benzer bir çalışma gayretiyle, aynı elverişsiz çalışma koşullarında

kaleme alınmış ürünler. Sadece, düşünce ağırlıklarının yanı sıra biraz daha somut, çok daha duygusal yani

abartılı bir yanları var ama yüzde yüz de Cemil Meric'in iç dünyasını yansıtıyorlar. Belki Jurnal'deki o

oldukça ciddi, gergin, katı, yer yer acımasız üslup burada daha bir yumuşuyor ve Mektuplarda, seven,

sevdiğine inanan, sevdiğine inanmak zorunda olan bir gönlün fikir ve duygu serüvenine değişik bir açıdan

tanık oluyoruz.

Zaten "aşk, dehanın büründüğü şekillerden biridir" Ce

20

mil Meric'e göre, insanın dörtte üçü âşıkken belirir. Hem sonra mektuplarını yazarken sadece seven bir

insandır, "mektuplarımda kelime cambazlığı yok, yazar değil, seven bir insanım" der (Jurnal, 1 ve 4.4.1964).

Sonuçta Mektuplar Jurnal'i, Jurnal Mektupları tamamlar. Cemil Meriç, Jurnal'inde ebediyete, sonsuza,

çağdaşlarının yanı sıra gelecekteki kuşakların ideal okuyucusuna seslenmektedir, bir vasiyetname

yazmaktadır büyük ölçüde. Mektuplarını da, uzaktaki ama gerçek bir sevgiliye, zaman : zaman kavuşup

zaman zaman ayrıldığı bir insana, bu sevgilide de ideal sevgili tipine yazmakta, yoğun duyguların yoğun

düşüncelerle beslenip zenginleştiği bir çalışma örneği vermektedir.

* * *

Jurnal'in ikinci cildine gelince, bu ikinci cilt 1966-1983 dönemini kapsamakta ve bu dönemin ilk yıllarında

adeta Jurnal'in yerine geçen Mektupları da içermektedir.

Jurnal'in ikinci cildi giderek birinci ciltteki Jurnal yazılarından değişik nitelikte yazılara dönüşür. Eski

aralıksız yazı düzeni de bozulmuştur.

1966-67 yıllarının Mektuplar'ım boşluklar izler. Mesela 1968 ve 1969 yıllarında Jurnal tutulmamıştır.

197O'de birkaç mektupla, 1975 yılı sonuna kadar da sekiz dokuz yazı ve mektupla karşılaşırız topu topu.

1975-78 arası üç yıllık dönemse Jurnal açısından tam bir suskunluk dönemidir.

1978'le 1983 yılları arası yeniden Jurnal'ine döner Cemil Meriç ama karşımızda artık Jurnal'ine

kapanmaktan, mazoşist yakınma ve şikâyetlerden vazgeçmiş bir Cemil Meriç vardır. Yazıları eski

niteliklerinden sıyrılmış, Meriç 1963'le 78 yıllan arasında değişmiş, kendini dinlemektense, fildişi

21

kulesinden çıkarak, yaşadığı döneme, toplumunun ve insanlığın sorunlarına kulak vermiş, çözümler aramış,

öneriler getirmiştir.

Sonuçta Jurnal'de karşımıza çıkan boşluklar da suskunluk dönemleri de Cemil Meric'in eserlerinin

doldurduğu anlamlı yıllardır.

1964 ve 1967 yılları iki önemli kitabının Hint Edebiyatı ve Saint-Simon'un basıldığı, ancak pek

benimsenmediği buhranlı yıllardır, hayal kırıklıkları ve tatminsizlikler Jurnal'in dert ortaklığı sayesinde

geçiştirilir.

1967-74 yılları Jurnal'deki yoğun birikimin çeşitli dergiler aracılığıyla bir ölçüde topluma mâlolduğuyıllardır. Ve bu dönemin ilk kitabının, Bu Ülke'nin kuluçka dönemidir.

Jurnal'in bomboş kaldığı 75-78 yılları arasında üstadın Ümrandan Uygarlığa ve Mağaradakiler adlı iki yeni

eseri ve makaleleri bütün zamanını doldurur.

1978'le 83 arasında Jurnal'ini tutmayı sürdürürken, bir yandan da makaleler yazmaya devam eder Cemil

Meriç, konferanslar verir. Birkaç çevirisi, iki de kitabı yayımlanır: Kırk Ambar ve Bir Facianın Hikâyesi ve

Işık Doğudan Gelir. Sonuncu eseri olan Kültürden İrfana da" bu dönemde şekillenir.

Aralıklarla da olsa 1983 yılı ortalarına kadar süren Jurnal'ini noktaladığında 68 yaşındadır Meriç. Bu dönem

yazılarında hem yayımlayacağı son eserlerin hazırlanışına tanık oluruz bir ölçüde, hem de kişiliğiyle,

yaşamöyküsüyle ilgili önemli ipuçlarına rastlarız. Bu bir tür son hesaplaşmadır artık, Cemil Meric'in

deyişiyle "geç kalmış bir muhasebe"dir. Hayır, geç kalmış değil, kanımızca tam yerinde ve zamanında bir

muhasebe.

22

Jurnal'i Baskıya Hazırlarken...

Hep mükemmel biri olmamı isterdi, olduğumdan başka biri. Beni başka şekilde hayal etmişti kafasında, bu

ideale uymadığım için de hep üzülürdü."

(Amiel, 5.10.1879)

Jurnallerin kaderi genelde yazarlarının ölümünden sonra yayımlanmalarıdır. Üstelik çoğu, yayımlanmak

düşüncesiyle de kaleme alınmamıştır. Zaten jurnali jurnal yapan da ilerde ilgi uyandırıp uyandırmayacağını

hesaplamadan, herhangi bir şöhret peşinde koşmadan yazılmış olmasıdır.

Yazarının ölümünden sonra yayımlanan jurnalleri baskıya hazırlayanlar çoğu kez onun hayattaki yakınları,

dostları, akrabaları, bazen çocuklarıdır ve hatırasına leke sürülmesini pek istemezler. Ellerindeki eseri

okuyucuya kendilerince en iyi şekilde sunmak için yazarın menfaatlerini ön planda tutarak, onun olaylarla ve

insanlarla arasının, ölümünden sonra da olsa, bozulmamasına özen gösterirler.

Bazen de tereddüt içinde kalırlar: yazarın hükümlerinde pek çok gerçek payı vardır ama bu hükümlerin yer

aldığı yazıları yayımlamalarının, onların da bu hükümleri onayladıkları ya da tersine mahkum ettikleri

anlamına gelmesini istemezler.

Bu gibi endişeler taşımak, bir jurnali yayına hazırlayanlar açısından elbette ki sakıncalıdır: Jurnal yazarının

anısına hürmeten yapıldığı ileri sürülse de, onun eserine müdahale sözkonusu olmamalıdır.

23

Ancak eserin çok hacimli olması ve bütünüyle yayımlanmasının mümkün olamadığı durumlarda, eseri

oluşturan yazılar arasından bir seçme yapmak kaçınılmaz hale gelebilir. O zaman da bu seçme sırasında

kullanılan kıstasları okuyucunun mutlaka bilmesi gerekir. Yine de hiçbir seçmenin öznellikten

kurtulamayacağı ve o eseri yaralayacağı unutulmamalıdır.

Jurnal'i baskıya hazırlarken amacımız, hem Cemil Meric'e, hem okuyucuya, hem de kendimize karşı dürüst

davranmak, Jurnal'i gerçek doğal çehresiyle bırakıp, eserdeki çok sesliliğin bütün tonlarıyla korunmasını

sağlamaktı. Yazarın gündelik düşüncesi, kişisel maceraları, anı ve itirafları, psikolojik arayışları,

duygularının yoğunluğu ile yaratış gücü, beklenmedik yaklaşımları, güçlü sentezleri, engin kültürü bir arada

sunulabilmeliydi okuyucuya, eserdeki o "kaynaşmış duygu ve düşünce çeşitlemeleri" aynen aktarılabil

meliydi.

Onun için elimizdeki dosyada yer alan metinlerde ne bir ayıklama yaptık ne de herhangi bir değişiklik.

Sadece Cemil Meric'in Jurnal'inden çıkarıp ayrı olarak değerlendirmeyi düşündüğü, ancak

değerlendiremediği metinleri, yazılış tarihlerine göre tekrar yerlerine yerleştirdik, "Sevgiliye Mek-tuplar'ını,

yine kronolojik devamlılığı gözönünde bulundurarak, Jurnal'le kaynaştırdık. Bazı tarihsiz yazılar da, kaleme

alınmış olabilecekleri tarihe göre, yılların sonuna eklendi. Bütün bu düzenlemeler kısa dipnotlarla belirtildi.

Metindeki tekrarlar, yinelenen benzetmeler, metaforlar, imgeler, duygusal itiraflar olduğu gibi bırakıldı.

Yazarın Fransızcasını kullanmayı tercih etmiş olduğu kelime ve deyimler, Yunanca ve Latince tabirler

korundu. Eserin diline müdahale de sözkonusu değildi, zaten bu müdahale ancak eskimiş, bugün pek

kullanılmayan, dolayısıyla genç kuşakların anlamakta güçlük çekebilecekleri kelimelerin yerine ye

24

nilerini koymak şeklinde olabilirdi. Bunu dahi yapmak istemedik çünkü biliyorduk ki Cemil Meriç için her

kelimenin anlamı, cümledeki yeri, çağrışımları, bütün içindeki ahengi son derece önemliydi, her kelime

büyük bir özenle, kendi deyimiyle "mecnunane bir titizlikle" seçilip yerine oturtulmuş, bir başkasına tercih

edilmişti.

Okuyucuya yardımcı olabilir düşüncesiyle, kitabın sonuna bir "lügatçe" koymayı, ayrıca metinde geçen özel

isimlerle ve belli başlı kavramlarla ilgili birer de dizin hazırlamayı planladık.

* * *

Jurnal yazarının kendisini anlatırken zaman zaman başkalarından da bahsetmemesi mümkün değildir, bazen

kendisini başkalarıyla kıyaslaması kaçınılmazdır. Hayatına ışık tutarken, başka hayatları da yer yer aydınlatır.

Jurnaldeki kişiler daha çok tesadüflerin yazarın karşısına çıkardığı insanlardır. Onların portreleri çoğu kez

belli bir gün ve saatte, belli olaylar karşısındaki değerlendirilmeleriyle dondurulmuştur, jurnal boyunca tekrar

ele alınmaları, başka açılardan aydınlatılarak yeniden değerlendirilmeleri pek mümkün olmaz. Ayrıca jurnal

yazarı haksızlık yapmış, ya da yanılmış, ya da mübalağalı davranmış olabilir, her zaman âdil olması dabeklenemez. Önemli olan, kimse hakkında bilerek yalan söylememiş olmasıdır.

Jurnal yazarı Cemil Meric'in, jurnali boyunca ele alıp, hayatlarının ya da kişiliklerinin bir bölümüne ışık

tuttuğu, bazen portrelerini dondurduğu, haklarında bazen insafsızca, bazen abartılı, çoğu kez de isabetli değer

hükümleri verdiği kişilerin isimlerini metindeki şekilleriyle bıraktık, bu portrelerden hiçbirine dokunmadık,

hiçbirini ya da hiçbir bölümünü metinden çıkarmadık.

25

Jurnal yazarı için en büyük zorluklardan biri de kuşkusuz samimi olabilmektir. Yazdığı her sayfa o gün veya

ilerde ilgi uyandırmak için yazıhyorsa, yazar, zafer ya da şöhret peşinde koşuyorsa, eserinin samimi olma

meziyeti yok olur.

Ayrıca jurnal adeta karşı konulamaz bir yazı yazma ihtiyacının ürünü olduğu zaman anlamlı ve değerlidir.

Andre Gide'in dediği gibi: "Yazı yazmaya başlayınca en büyük zorluk samimi olmakta. Bu düşünceyi biraz

derinleştirmek ve sanatta samimiyetin ne olduğunu tanımlamak gerek. Şimdilik şöyle düşünüyorum, kelime

hiçbir zaman fikirden önce gelmez, ya da kelimeyi gerektiren hep bir fikirdir. Karşı konulamamalıdır

kelimeye, yok edilememelidir kelime, cümle de öyle, bir eserin bütünü de. Ve sanatçı yaşamı boyunca

yaratma eğilimine karşı koyamamalıdır, yazmadan yapamamalıdır (önce kendisine direnmesini isterdim

yazarın, yazmamasını ve bundan dolayı da acı çekmesini)... Samimi olamama korkusu birkaç aydır içimi

kemiriyor ve yazmama engel oluyor... Tamamen samimi olmak..."12

Çok da dikkatli olmalıdır jurnal yazarı kendini anlatırken, "yazdığı her cümle, her hareketi, kişiliğine

silinmesi mümkün olmayan bir çizgi eklemektedir, yüzü taşlaşmaktadır. Bu yüz kişiliksiz ve tereddüt içinde

bir yüz olmamalı, konturları belli, kendisinden gurur duyacağımız bir yüz olmalı. Ne var ki kendimizi

güzelleştirmeye de çalışmamalıyız, övmemeliyiz kendimizi. Zaten bu pek de sonuç vermez. Aslında sanatçı

hayatını yaşadığı şekliyle anlatmamalı, anlatmak istediği şekliyle yaşamalıdır. Hayatı arzu ettiği kendi ideal

portresine uymalı, kişi bu portreyle bütünleşmeli, ol

12 Gide A., a.g.e., 31.12.1891 tarihli Jurnal 26

mak istediği gibi olmayı başarmalıdır."13

Sanırız Cemil Meric'in de en büyük meziyetlerinden biri samimi ve dürüst olmasıdır, yazmak bir tutkudur

onun için, hiçbir zaman karşı koyamadığı bir tutku. Hayatını yazarken de onu hem yaşadığı şekliyle hem de

biraz, yaşamak istediği şekliyle yazmıştır. Hayatının kendi ideal portresine ne kadar, uyduğu konusunda bir

sonuca varmaksa oldukça zordur ama hem jurnalinde hem de eserlerinde okuyucunun ve düşünce tarihi ile

ilgilenenlerin işini kolaylaştıracak pek çok malzeme olduğu da ortadadır.

Son olarak, jurnalin, yazarına bir savunma imkânı da sunduğunu belirtmek istiyoruz. Gerçekten de birçok

yazar, bazen şuurlu olarak, bazen de adeta içgüdüsel bir dürtüyle kendisini savunmak ihtiyacını hisseder,

hem çağdaşlarına hem de gelecekteki okuyucusuna karşı. Bu biraz da yazarın yaşamını, davranış, duygu,

düşünce ve hükümlerini meşrulaştırma arzu ve çabasından kaynaklanır.

Ayrıca yazar, hakkında oluşturulan ve çoğu kez kendisine pek benzemeyen, olumlu ya da olumsuz yönde

çarpıtılmış portresine de müdahale etmek ihtiyacını hissedebilir ve jurnali ona bu imkânı sağlar.

Chateaubriand'ın bu konudaki düşüncesine katılmamak zor: "Gündüzleri sağda solda işittiklerini akşamları

hemen kâğıda geçiren şu tüccar zihniyetli yaşamöyküsü yazarlarının iftira ve dedikodularından kurtulmam

şart, geleceğe gerçeğe uygun bir portremin kalması sözkonusu".14

"Sanırım pek yakında hakkımda oluşturulmakta olan yanlış görüntü ile savaşmam gerekecek: İsmini

verdikleri bir

13 Gide A., a.g.e., 3.1.1892 tarihli Jurnal

14 Chateaubriand F.R., a.g.e., 1809 tarihli bir yazısı

hilkat garibesi, benim yerime sahneye çıkarılan çirkin ve korkutucu derecede aptal biri"15 diye yazan Andre

Gidenin bu endişesini paylaşan her yazar kendisiyle okuyucu arasındaki bazı yanlış anlamalara son vermek

ister. Bir eser ancak hangi koşullarda, hangi bakış açısıyla ve kim tarafından yazıldığı bilinirse gerçek

anlamına kavuşur.

* * *

Cemil Meric'in Jurnal'ini sunmaya ve bu jurnalin hayatı ve eserleri içindeki yerini ve önemini vurgulayarak

belirtmeye çalıştığımız bu sunuş yazımızda konuyu biraz daha genelleştirerek, tanınmış ya da daha az

tanınmış bazı jurnal yazarlarının jurnal konusundaki düşüncelerine de zaman zaman yer vermek, böylece

konuyu bir edebî tür olan jurnal tarihi açısından da ele alarak zenginleştirmek istedik.

Bu kısa çalışma sırasında karşımıza çıkan en zengin jurnal yazarı 182 He 1881 yılları arasında yaşamış ve

yaklaşık on yedi bin sayfalık Fransızca bir jurnalden başka eser bırakmamış olan İsviçreli Amiel oldu.

Hayretle farkettik ki Amiel'in Jurnal'ini baskıyı hazırlayan ve esere 1922 yılında bir de önsö» yazan Bernard

Bou-vier'nin Amiel hakkındaki değerlendirmeleri, bizim Cemil Meriç için yapmayı düşünebileceğimiz

değerlendirmelerle son derece bağdaşıyordu. Amiel'le Cemil Meriç, hemen hemen bir yüzyıl arayla yaşamış,

biri İsviçreli diğeri Türk bu iki yazar, jurnal yazma konusunda, zamanın ve mekânın ötesinde buluşarak,

edebiyatın evrenselliğine gurur verici bir kanıt getiriyorlardı kanımızca.

Bouvier'nin Amiel hakkında yazmış olduğu ve Cemil Meriç için de geçerli olduğuna inandığımız

düşüncelerinden bazı örnekler vermek istiyoruz önce: "Kuşkusuz Jurnal, evre

15 Gide A., a.g.e., 17.10.1910 tarihli Jurnal

28

nin her kımıltısını düşüncesine konu yapan ince ve yetenekli bir zekânın, otuz yılı aşkın eylemini temsil

ediyor. Jurnal, en tutarlı ve en derin tutkusu kendi iç özgürlüğü olan bir kalbin bizlere armağanı... Tüm

Jurnal, baskı altındaki bir karakterin atılımlarını, hırslarını, arzularını, zor yaşam koşullarını anlatıyor ve

tasvir ediyor. Hiçbir düşünce ve inanç sistemi bu keskin tahlilin etrafında yarattığı boşluğu dolduramıyor. O

zaman da düşünür beşeri bir din, inanç ve ahlâkta karar kılıyor. Pascal'le Montaigne Jurnal'de buluşuyorlar.

İnsan olmanın asaleti, kendisini tanıyan ve dürüstçe açığa vuran yazarda ortaya çıkıyor. Bütün samimiyetiyle

içini boşaltan herkes huzur bulur, kendini güçlü hisseder, üstelik bu gurur dolu ama alçakgönüllü davranış,

yapmacıklardan kaçan bir sanatla da birleşince, herkesin hayranlığını ve sempatisini kazanır".

"Amiel'in düşüncesi ile yazdıkları arasındaki ilişki düzgün bir eğri oluşturmaz: onun moral geçmişinde

mantıklı bir gelişme yoktur, sadece, kısa zayıflık anları dışında, mutlak'a olan inancına yönelik uzun bir

gayret vardır. Bu sürekli yönelişi de derin ıstıraplarının itirafları destekler, çünkü bu itiraflar yazara,

günbegün iç aydınlığını ve hatta huzuru, en kritik anlarında dayanma gücünü, yaşam süresi tamamlandığında

da bilge bir şekilde ölme cesaretini sağlamaktadır".

"Elbette mutlak gerçeği ve mutlak adaleti hayal eden bu insan için her şey ıstıraptır. Dünya karmaşasının

dışında ve üstünde, kalp, düşünce ve vicdan arasındaki bu devamlı diyalog, olsa olsa ideali arayan bir

sürgünün zaman geçirme biçimidir. Jurnal'i Amiel'e çok benzer, onun için eserini de anlaşılması kolay ve net

bir formülle tanımlayanlayız. Jurnal eksiksiz ve objektif olmaya çalışır devamlı ve kendini lirizme terkeder.

Bütünüyle ve her zaman, hem bir akıl kitabı hem de bir tutku kitabıdır. Yazarın bazen dostu, bazen düşmanı

olan Jurnal, yazarla o yazarı oluşturan insan arasında hiç durmaksızın yinelenen uzun bir savaşı ve uzun bir

barışı

29

anlatır".16

Son alarak Amiel'in Jurnal'inden aldığımız kısa bir iki bölümle satırlarımızı noktalıyor ve okuyucuyu Cemil

Meriç'le başbaşa bırakıyoruz.

"Jurnal ister öğretici, ister eğlendirici olsun, ikisi de iyi, biyografik bir memorandum işlevi görüyorsa daha

da iyi, tahlil yeteneğini geliştiriyor ve kendini ifade sanatını canlı tutuyorsa daha daha iyi, ama onun asıl

işlevi zekânın bütünlüğünü ve vicdanın dengesini, yani iç sağlığımızı gerçekleştirmek".

"Istırabını tahlil etmek, nedenlerine inmek ya da sadece kelimelerle onu ifade etmek, o ıstırabı dağıtıyor,

dindiriyor... Jurnal'in amacı, hiçbir özel amacı olmaması, her şeye hizmet etmesidir. Biraz kapris ona zarar

vermez, beklenmediklerle dolu olması bir küsur sayılmaz. Bu anlamda Jurnal, sırlarını paylaşmak isteyenler

için bir model oluşturur: bir şey bilmez gibi gözükür, her şeyin farkındadır, hem çok iyi bir dinleyicidir hem

de teselli etmesini, öğüt vermesini ve azarlamasını iyi bilir" (10.5.1855).

"Yaşamak insanın kendini tedavi etmesi ve her gün yenilemesi demektir. Kendini bulmak vg yeniden

fethetmektir yaşamak. Jurnal dengemizi sağlar, bir tür şuurlu uyku hali. Bu uykuda artık debelenmek ya da

isyan etmek yerine evrensel düzene katılırsınız yavaş yavaş, huzuru ararsınız. Böylece sonu olandan

kurtulup, sonsuza kanatlanırsınız. İnsanın kendine dönmesi, kendini temaşa ederek ruhunu arın-dırmasıdır.

Jurnal de bu kendine dönüşün yazıyla tespitidir" (28.1.1872).17

Mahmut Ali Meriç Dalyan, Temmuz 1992

1955

16 Bouvier Bertrand, in Amiel a.g.e., Önsöz.

17 Amiel H. F., a.g.e.

30

...1955

DENİZE ATILAN ŞİŞE*

Horatius, yıllar kanatlarını koparıncaya kadar güzelden güzele koşan kelebek... Hayatı iksir gibi yudum

yudum içen ve her nefeste fâni zevklerinden ebedi besteler yaratan büyücü! Hayâsız ve kayıtsız. Eflatun,

şairi ideal beldesinden kovmakta ne kadar haklı. Bir fahişenin kucağından öbürüne koşan, dün öptüğü elleri

bugün ısıran Horatius, kendilerine rint adını takan iğrenç mahlukların sefil bir örneği. Bir gün önce

ilk yazdırılışlarında Jurnai'deki yazıların büyük çoğunluğu başlık konulmadan yazılmış yazılardır. Sonradan

yazarının başlıklarla donattığı Jurnal'de bazı yazılara ise başlık konulmamıştır. Yanında * işareti bulunan

başlıklar, Jurnal'i düzenleme çalışmalarımız sırasında bizim tarafımızdan eklenmiş ya da bazen değiştirilmiş

başlıklardır. (M.A. Meriç)

sevgisinden yanıp kıvrandığı, bir gün önce karşısında ihtiramla secdeye kapandığı kadını ertesi gün cadı diye

jurnal etmekten sıkılmayan bu kâselis, bu müzevir, bu âdi mahlûk, klasikler arasında nasıl yer alabiliyor?

Neden vakur Juvenal okunmuyor? Niçin Lükres'in erkek sesi insanlığın ufkunda çınlamaz oldu? Hafız'ın

Hayyam'dan fazla sevilmesine sebep ne? Kamasutra üslubunu ahenkleştirebilenler ebedileşiyor. Pascal,

Lamennais, Milton... ziyaretçileri kalmayan birer türbe... Hangi türbenin ziyaretçisi kaldı ki!

Kelime leşleriyle dolu bir kafatası, hora tepen mefhumlar; kaypak, insicamsız ve ipliği kopmuş tespih

taneleri gibi herbiri bir tarafa dağılıveren düşünceler...

Gece ve O, başbaşa. Yıllardan beri O geceyle başbaşadır. Başbaşa. Fakat gece de yalnız, O da. Birbirlerinin

ciğerlerini sökmek için fırsat kollayan iki düşman gibi başbaşalar geceyle, gece pençelerini bütün uzviyetine

geçirmeye hazır. Mösyö Seguin'in keçisini gözeten kurt gibi gece, kahkahalarla uluyor. Bir kurt ki gözleri

pırıldamıyor, bir kurt ki soluğu buz gibi soğuk.

O ve gece... İçindeki aydınlık olmasa, kitapların saçtığı aydınlık! •

Ey Beklenen! Ne zaman gözlerinin yıldızı bu heyulayı da-ğıtıverecek?

O, rahat bir masaya müştakdı, üzerinde sevdiklerine sevdiklerinden bahseden uzun makaleler yazacağı bir

masa... Yıllardan sonra onun da bir masası oldu, fakat artık yazamı-yordu? Şimdi bütün sevdikleri mışıl

mışıl uyumakta. Sevdikleri mi..? Madem ki köstebek kadar intibak kabiliyeti yok neden yaşıyor? Busatırların muhatabı kim? Ölüler yazı yazarlar mı? Evet, herkes, yani her uyumak isteyen uyuyor... O,

dudaklarında sigara... Sigarası da söndü, ağzı zehir gibi.

34

Ona hiç mi oyuncak almamışlardı hatırlamıyor. Okumayı amcasının kitaplarından öğrendi. Uzunçarşı'daki

evin üst katında bağıra bağıra "Türk Sazı" okuduğunu hatırlıyor. Şiirin büyülü dünyasına o kitapla girdi.

Sonra bir köye göçtüler. Çerkez mahallesinde iki katlı bir ev. En tatlı hatıralarından biri, babasının aileyi

etrafına toplayıp yüksek sesle kitap okuması. "Abbase" bu şekilde dinlediği ilk roman. Sonra kendisi

okumaya başladı. Kitaplar ve tabiat... O'nun yegane çocukluk arkadaşları. Tabiat, yengeçlerle,

kertenkelelerle, yılanlarla doluydu. İçini korkuyla doldurmuşlardı, sere serpe dolaşmasına izin vermiyorlardı

zaten.

III

Gözyaşlarmdan inci yapmak... şairin kaderi bu. Bu incilerin bir sevgili kahkülünde pırıldadığını görebilmek

de en büyük mükafatı. Benim zavallı gözyaşlarını..! Chenier'yi hatırladım, Saint-Lazarre zindanında ölüm

saatini bekleyen Chenier'yi. Gençti, güzeldi, kaleminde kelimeler şelaleleşiyor, hayatı şehvet ve ihtirasla

seviyordu. Chenier'yi hatırladım, Chenier'yi ve onun son sevgilisini. O genç kız ki henüz taptaze bir başaktı.

Yeşil bir başak ve yeni açmış bir gelincik. Ve ölmek istemiyordu. Ölüm! Kovaladıkça kaçan, kaçtıkça

kovalayan insafsız ilahe. Ama mesuttular, Chenier genç sevgilisinin bakışlarında aşkın yıldız yıldız

pırıldadığını gördü... Ve o devirde giyotin bir nevi lejyon donör nişanıydı.

Ölmek istiyorum, dekorsuz, poz almadan. Batan bir güneş gibi ihtişamla değil, kaderin bileklerime taktığı

prangalardan kurtulmak için ölmek. Mütevazi bir odadan süslü bir salona geçer gibi, realiteden tarihe

geçmek umurumda değil. Ah inanabilseydim! Istırap gayyasında aylarca kaldım, orada yalnız sükut vardı.

Neredesin, yanan alnımı müşfik avuçlarında dinlendirecek Meçhul Dost?

35

Toprak olmak. Bağrında çiçeklerin yükseldiği bir toprak ve çiçeklerde yaşamak... Artık tabiatı da

sevmiyorum. Belki bütün bunlar yalan...her şey gibi. Sevilen bir sesin, seven bir sesin sıcaklığı bütün bu

soğuk düşünceleri dağıtabilir, nerede o ses?

Biliyorum bedbahtlar zalim olur, ben de zalimim...ama...

IV

Saatlerin saniyeleştiği haz şehrayinlerinden, saatlerin asır-laştığı menfa cehennemine yuvarlanan Ovid,

şımarık şikayetlerini mısralaştmrken Roma'da okunacağına inanıyordu. İnanıyordu ki nağmeleri dudaklarda

dolaşacak ve gözyaşlarıyla ıslattığı o kağıt parçaları sevgili göğüslerinde menekşe-leşecek. Ovid bahtiyardı.

Kırık bir kalem, soğuk bir oda ve yalnızlık, kağıdın, kalemin ve kâinatın ihaneti... Radyoda sesler yıldız

yıldız. Şimdi yaşayanlar yeni zafer sabahlarının sarhoş edici ümitleri içinde. "Mısırın Sesi" radyosu,

sömürgeci Fransa'nın tüyler ürperten vahşetlerini haykırıyor, Bir hukuk profesörü milletinin bu şenaatleri

karşısında istifa etmiş. Esir milletleri zincirden kurtarmak için düğüne gider gibi ölüme giden 89

kahramanlarının Fransa'sı, Marquis de Sade'ı isyan ettirecek bir sadizm humması içinde insan kasaplığı

yapmakla meşgul. Belki şimdi medeniyet dünyasının yüzlerce bilgini, yeni ölüm vasıtaları bulmak azmiyleuykusuz... Her şey yalan, herkes yalancı. Ölümden bucak bucak kaçan, sözde bedbin Schopenhauer'den

nefret ediyorum.

Ey karşısında vecitli saatler yaşadığım eski dostum kağıt! Ne zaman dertlerime kulak verecek, ne zaman

kafamdakilere mâkes olacaksın? Fikirler kelebekler gibi, onları hafızaya iğnelemeye kalkınca bir toz yığını

haline geliyorlar... Yazabilsem benim de hürriyetim olacak. Belki yaşadığımı ve yaşamaya layık olduğumu

hissedeceğim. Bu zavallı satırların hiçbir okuyucusu olmasa bile. Denize atılan bir şişe onlar. Belki dalgalar

asırlarca sonra âşinâ bir ele tevdi edecek onları...

36

Radyoda örümcek ağına benzeyen sesler...

Bunları senin için yazıyorum, Meçhul Dost. Bu bir davet, sevgi daveti. İsterdim ki kelimeler çiçek çiçek

eşiğine yağsın; isterdim ki kelimeler yıldız yıldız aydınlatsın odanı. Sönen gözlerimin bütün aydınlığı

kıvılcımlaşsın onlarda. Kelimeler buseleşsin ve güvercinler gibi, kuğular gibi, kırlangıçlar gibi uçsun sana...

Güller, menekşeler, krizantemler bir mevsimlik, kelimeler Paros mermerinden daha ebedi... Ama ben ne

onlarla bir türbe kurmak istiyorum, ne bir heykel yapmak. Şöhretin en azametlisi bir dakika yaşamaya değer

mi diyeceksiniz. Doğru. Yalnız kelimeler o dakikayı ebedileştirdiği ölçüde manâlıdırlar.

Nemesis, Nemesis. Alnı bir mezar taşı kadar soğuk, bakışı bir cellat satırından daha korkunç ilahe! Neyimi

kıskandın benim? Keyhüsrev'in debdebe ve daratma kızmakta haklıydın, Krezüs belki hışmına layıktı.

Promete seni çılgına döndürmüş olabilir. Milton'un gözlerini neden oyduğunu anlıyorum. Şaşkın ve deli

bakire, bana hıncın nereden geliyor? Ne erguvanlar içinde doğan bir Bizans prensiyim, ne gururuyla Olemp'i

gocunduran bir titan. Ama, ey kısır kadın, ey şaşkın tanrıça...senden sadece iğreniyorum.

16.7.1955

QUINZE-VINGTS GECELERİ I*1

Kafası boşlukta dönen bir çark gibi mânâsız ve faydasız uğultularla dolu. Hatıralar çabucak biten ve okuna

okuna

1 Q-V. dosyasında yer alan yazılardan ilki.

37

hiçbir cazibesi kalmayan eski bir kitap gibi. Istıraplarını ke-limeleştirmek tesellisinden de mahrum, ağlaması

da yasak!

Bu uçsuz bucaksız kainatta onun hissesine düşen mesafe vücudu ile hudutlu, ağaç gibi, evet ağaç

gibi...kökünden sökülmüş ve kurumaya terkedilmiş bir ağaç.

Ona öyle geliyor ki aylardan beri dünyanın bütün saatleri durmuştur. Yalnız...Belki ebediyen yalnız.

Buffon çölün dehşetinden bahseder. Pascal sonsuzluğun yıldırım gibi çarpan azametini anlatır...

Görmek tabiata tahakküm etmektir. Dış dünya, ne kadar düşman unsurlarla dolup taşarsa taşsın, zekâmızın

gözbe-beklerimizden boşalan seyyalesiyle ehlileşmeye, mutileşme-ye mahkumdur. Hayatımız

bakışlarımızdan maddeye işler: madde bizimdir. Tabiatla ebedi bir vuslat içinde yaşayabiliriz. Her bakış dış

dünyaya atılan bir kementtir. Mekân canavarı, bütün buutlarıyla ehlileşiverir. Gören, hangi hakla yalnızlıktan

şikayet edebilir? Mevsimler bütün işveleriyle emrinde, renkler bütün cilveleriyle hizmetindedir. Yıldızlar

onun için doğar, çiçekler onun için abideleşir, güneş, kuşların kanadında, onun için, alaimisemanın bütün

nüanslarına geçit resmi yaptırır. Şehrin bütün kadınları onun için giyinip süslenir. Çocukların tebessümü

onun içindir.

* *

Sesler, yapışkan, kirli bir sümüklüböcek murdarlığı ile bütün vücuda dolan sesler... Hastanın biri ördeğini

doldurmakla meşgul...

Bir temerküz kampının rutubetli hücresinde sabahı bekleyen adam, herhangi bir dâvanın fedaisi olmaktan

doğan gururla sarmaş dolaştır. Kulaklarında her an bir destan mıs-ralaşır. Yarın beynine son kurşunu yerken

tabiatın şehrayini ile bir kere daha kucaklaşacak ve nesiller Meçhul Asker'in

mezar taşında onu da hürmetle selamlayacaktır...

Sesler, ısırgan gibi deriye yapışan, sülük gibi tahammülü sömüren, çekiç gibi kafaya inen sesler...

* * *

Horace, hastalıkların şiire konu olamayacağını söyler. Lucrece, Atina'daki büyük vebayı terennüm etmişse

de, bu, evvela bir istisnadır, sonra vaka kahramanı herhangi bir şa-Jus değil, bir kalabalıktır.

Hastane, dünya romanının iğreti misafirlerinden ve figü-ranlarındandır. Barbusse'ün "Ateş"i (Le Feu) bir

sanatoryumda başlar. Zola'nın "Fecondite"sinde, Dickens'in adını hatırlayamadığım bazı romanlarında,

Tolstoy'da, D'Annunzio'da, Çe-hov'da hastalardan ve hastanelerden uzun uzun bahsedilir.

Evet, insan hayatını bütün çıplaklığı ile, bütün kirliliği ile sayfalaştırmaktan adeta marazi bir zevk duyan

roman bile, hastaları üvey evlat saymış. Herhangi bir katil, herhangi bir hırsız, herhangi bir sapık, karanlıklar

içinde bocalayan bu ıstıraplar kervanının bütün unsurlarından daha enteresan.

Görmeyen insan, bozuk bir ampul gibi mânâsız; bıraktığınız yerde kalan bir paket; içinde eski hatıralar

olduğu için arada bir karıştırılmaya layık... Çocukken oynadığımız bir taşbebek gibi, atmaya kıyamadığımız

acayip bir külçe.

Bu koğuştakiler saati, ya dışarda birbirine çarpan süt güğümlerinden veya Mösyö François'nın

öksürüğünden öğrenirler. Bu koğuşta sözü doğru değil, bu cehennemde de kastlar, dereceler, farklar var.

Birazdan Mösyö Francois, eşeklerini sulayan bir değirmenci çalımı ile hastalara sütlü kahve dediği acayip

içkiyi ihsan edecektir... Koku ve ses. Ten kokusu, sidik kokusu, ağız kokusu, genzi gıcıklayan ağır bir

nikotin kokusu...Kocaman konserve kutularından uydurulan si

39

gara tablaları ağızlarına kadar izmarit, meyve kabuğu, ekmek artığı doludur...

* * *

Okyanusta bir sal, salda bir yolcu ve gece...Bu kitap fırtınaya tutulan o yolcunun, içine kafasındaki bütün

ışığı doldurup, dalgalara fırlattığı şişe! Denize atılan şişe hangi sahilde, hangi bahtiyar tarafından

bulunacak... Kumsalda oynayan çocuklar içindeki tornan uçurtma mı yapacaklar?

Düşüncelerine inatçı bir zıpkın gibi saplanan ıstıraplardan utanıyor, utanıyor. Kanatlan oklarla delik deşik

düşüncelerinin. Onlarda ne kartal ihtişamı var, ne albatros azameti... Bir zamanlar bataklıklardan enginlere

bir kırlangıç gibi süzülen düşünceler... Şimdi enginler sis içinde.

Deha, dikenli bir taç. İsa'dan Marquis de Sade'a, Home-ros'dan Milton'a kadar bütün bu büyükler

Nemesis'in hışmına uğradı. Deha, dikenli bir taç, yaratmak daima ıstıraplı... Fakat yaratamadan ıstırap

çekmek daha dayanılmaz bir çile. Yahut, kalbinden ve kafasından doğacak bütün varlıkların, zinde ve gürbüz

de olsalar, öldürüleceğine inanmak ve onları doğmadan boğmak... İsparta cılız çocuklan boğarmış. Bugünkü

cemiyet fikrin ve hissin en nurtopu çocuklarına musallat. Muarri, mutaassıp bir dünyanın kucağında en

kutsal inançlarla hiçbir ceza görmeden alay edebiliyordu. Bedbahtlık ona böyle bir imtiyaz kazandırmıştı.

Modern cemiyette bedbahtlığın o kadarcık tesellisi de yok.

* * *

Din, aşk, şiir: boşlukta yuvarlanan insanın bir yıldıza attığı merdivenler. İnanamayanlann inananlara

sataşmasında muhakkak bir parça kıskançlık da var. Keşke bütün insanlar

40

aynı tarmya inanabil şeydiler. O zaman dünya cennet olurdu.

Sevmek yaşamaktır. Böceklerden kehkeşanlara kadar uzayan bir sevgi... Bütün kainatı ve kainattan daha

büyük bir yaratıcıyı sevmek, hem de ruhun ölmezliğine inanarak. Yani ebediyet ölçüsünde bir sevgi.

Dinsizlerin ölümü, insanı tahammül edilmez bir yalnızlığa sürüklemekten başka neye yarar?

Mağarasının duvarları arasında meçhul küvetlere yalvaran iptidai insan, atom devrinin zındığından daha mı

az akıllıydı, bilmiyorum, ama daha bahtsız değildi. İnanmayan adamın ebleh gururu! Hangi bilgimiz en

iptidai dinin naslann-dan daha sağlam?

Oyuncak değiştiren çocuk daima daha kötü, daha hantal, daha tehlikeli oyuncaklar peşinde...

İnanan, bedbahtlığından bahsederse yalan söyler. İnanan için bedbahtlık yoktur. Bağlandığı ağaçta yamyam

tamtamlarını dinleyen misyoner, Roma'nın bütün hunhar ve sadist imparatorlarından daha mesuttur.

Ey müminler, saadetinizi gölgeleyen tek ıstırap, inanmayanlara karşı duyulan merhamet olmalıdır.

QUINZE-VINGTS GECELERİ II*2

Dante Cehennem'i anlayamamış Dostum. Cehennem, hatıra-lann küllenmesi, ümitlerin susması. Cehennem

haykırama-mak, ağlayamamak. Cehennem çöl değil, kuyu: sularında yıldızlar pmldamayan kör bir kuyu

cehennem. Çölde yıldızlar konuşur, rüzgâr konuşur...

2 ilk iki yazıdaki bazı bölümler de kullanılarak yeniden işlenmiş bir yazı Q-V. dosyasından alınarak buraya

yerleştirildi.

41

Görmek yaşamaktır, vuslattır görmek. Her bakış, dış dünyaya atılan bir kementtir, bir kucaklayıştır, bir

busedir her bakış. Göz bebeklerimizden fışkıran her seyyale mekân canavarını bir anda ehlileştirir. Görmek

sahip olmaktır. Gören hangi hakla yalnızlıktan şikayet edebilir? Mevsimler bütün işveleriyle emrindedir,

renkler bütün cilveleriyle hizmetindedir. Çiçekler onun için açar, şafak onun için pırıldar. Gütenberg

matbaayı onun için icat etmiştir. Hugo, o okusun diye yazmıştır şiirlerini. Şehrin bütün kadınları onun için

giyinip süslenir. Çocukların tebessümü onun içindir.

Nemesis, Nemesis... Alnı bir mezar taşı kadar soğuk, bakışı bir cellat satırından daha korkunç ilahe, neyimi

kıskandın benim? Elbetteki Promete seni çılgına döndürecekti. Dâ-râ'nın azametine, Karun'un debdebesine,

İskender'in yiğitliğine kızmakta haklıydın. Homeros, Milton, Beethoven hışmına uğramaya layıktılar. Ey,

yıldırımlar gibi, ulu çınarlara musallat tanrıça, ben ne erguvanlar içinde doğan bir Bizans prensiydim, ne

gururuyla tanrıları kışkırtan bir titan.

Ama madem ki yalnız uluları, yalnız mutluları damgalayan parmakların bana kadar uzandı, madem ki beni de

hışmına layık gördün, seni utandırmayacağım, ya ölüm şarkılarımı boğacak yahut elimden aldığın dünyadan

çok daha muhteşem bir kainat yaratacağım. Sana meydan okuyorum Nemesis, senden korkmuyorum ey

çılgın bakire!

"Car lorsqu'on est mortel, on ne saurait sans crime "Elever ses desirs au-dessus de son rang: "Le demesure

en fleurissant produit l'epi de la folie, "Et la recolte en est un moisson de larmes

("Darius'un Hayaleti", Les Perses)

42

22.7.1955

JURNAL I3

"Ne kadar cesur olursak olalım, yokluk bizi ürkütüyor. İz bırakmadan silinmek, bir kurbağa gibi gebermek,

bütün rüyalarımızla, bütün acılarımızla yok olmak... İnsan zekası bu kadar trajik bir sonu zor kabul ediyor.

Vücudumuzu aşmak, 'ben'in dar ve sevimsiz geometrisinin ötesine geçmek, sonsuza yönelmek, bir insana

sarılmak, hatıralarda yaşamak: işte aşkın, dinin ve kahramanlığın kaynakları. Sessizce solan yabani bir

menekşenin kaderi bize cazip gelmez. Hayatımız ne kadar narin, ne kadar kısa, ne kadar aldatıcı. Dinî ve

mistik tesellilerden mahrum olanlar kahredici bir ikilemin karşısında bulurlar kendilerini: sersemlemek,

kendini unutmak, oyalanmak, düşüncelerinin alevini alkolde, kumarda, geçici zevklerde söndürmek,

yabanileşmek, hayvanlaşmak, bitkileşmek; ya da boyut kazanmak, çoğalmak, müthiş bir aşk ve seziş

gayretiyle bir ordu olmak. Devam etmek demek yaratmak demektir. Yalnızca paylaşılmayan acılar bizi

yıkabilir. Ruhun ölümsüzlüğü bir mitosdan ibaret değil. Metampsikoza inanmak lazım. Yine de bir ayırım

gerekli: bir kısım insanların düşüncesi etraflarını yansıtan bir aynadır, onlar başkalarının kaydettiklerini

bıkmadan tekrarlayan plaklar gibidirler; ruhları yoktur, üstün zekalı hayvanlardan pek az daha mükemmel

mekanizmalardır; dünyaları vücutlanyla sınırlıdır ve vücutlanyla beraber yok olurlar. Bir kısım insanlarsa

kendilerini aşarlar ve kendilerini feda etmesini bilirler, bir fikre, bir dâvaya adarlar kendilerini, anıta, olaya,

kitaba dönüşürler; ruhları ışık ve

3 1955 yılı Jurnal yazılarından Fransızca olarak kaleme alınmış olan üçünün önce çevirilerini sunuyoruz,

çevirileri Fransızca metinler izliyor. Cemil Meriç

Fransızca jurnal yazma girişimini bu üç denemeden sonra terkeder.

43

sevgi kaynağıdır; ruhları doğa gibi devamlı verimlidir ve doğa gibi ölümsüzdür. Bu ölümsüzlük tabii ki,

beşeri olan herşey gibi, nisbi, ama yeterli ve teselli ediyor. Neden yalnızlık bizi ürkütüyor. Ürkütüyor, çünkü

sonsuzluğun başlangıcı gibi geliyor bize ve sonsuzluğun karşısında kendimizi kolumuz kanadımız kırık ve

bomboş hissediyoruz, öldükten sonra da yaşamak için tanıklar istiyoruz... Çoğu hiç de orijinal olmayan bu

düşüncelerle şu sayfaların bekaretini bozmak neye yarar? Kim beni okuyacak? Benzerlerime iletecek hiçbir

önemli mesajım yok. Bir vahşi gibi yaşadım, herhangi biri gibi acı çektim. Hayatımda hiçbir fevkalade olay

yok: önemsiz hayalkırık-lıkları, gerçekleşmemiş rüyalar, yerine getirilmemiş projeler... İşte 38 yılımın iyice

sıkıcı ve hiç de ilginç olmayan hikâyesi."

23.7.1955 JURNAL II

"Felaketlerimiz üzerinde durmak, dikkatimizi fizik ve manevi yaralarımıza teksif etmek bizi köstebeklerle

aynı seviyeye indirir. Entelektüel teşhircilik cinsel teşhircilik kadar tiksindirici. Bütün gayretlerimizin ortak

bir hedefi olmalı: kendimizi İDen'in diktatörlüğünden kurtarmak. Sevmek zenginleşmektir, çoğalmaktır. Bir

başkasını düşünmek, zindanımızın kapısını aralamak demektir. Sakatlıkların en kötü yanı, kanatlarımızı

kırarak, bizi, 'ben'imize zincirlemektir; çaresizliğimiz bir kâbus gibi sarar etrafımızı, bizi toplumla

bağdaşamaz hale getirir, bu çaresizlik yüzünden çabuk hiddetleniriz, egoist oluruz. Lüzumsuzluğumuzu

hissederiz. Gereksiz biriyizdir. Acımız kısırdır... Ama Thierry'nin de gözü görmüyordu..."

44

11.8.1955

JURNAL III

"İnsanlar hür doğarlar, eşit haklara sahiptirler: hiçbir hülya bana bu kadar çocuksu, bu kadar anlamdan

yoksun gelmemiştir. Çoğunlukla karmakarışık bir hayal dünyaları olan ve gerçekle gerçek olmayanı

karıştıran bu insanların dürüstlükleri ve iyi niyetleri hususunda en ufak bir şüphe duyabil-mem mümkün

olsaydı, bu şatafatlı ve aldatıcı iddiayı soğuk ve yersiz bir alay kabul ederdim. Yeni doğan bir çocuğun

hürriyetinden nasıl bahsedilebilir? En bahtsız köle çocuktan daha şanslı. Çocuk hareketsiz bir et yığını,

ihtiyaçlarına zincirli, yararsız olmaya mahkum, tek hakkı, bütün insanlarla ortak tek hakkı, ne yazık ki

inlemek ve ağlamaktan ibaret. Hürriyet istediği gibi hareket etmesidir insanın, serbest olmasıdır. Hürriyet

yetenektir, güçtür, bağımsızlıktır. Hürriyet amaçlarını gerçekleştirmek için hem bir seçim hem de bir

imkandır. Eşitliğe gelince, eşitlik daha da hayal. Bir kere kaderimiz doğumumuzdan çok daha öncesaptanıyor. İlk Gü-nah'ın felsefi bir anlamı var. Ölüler yaşayanların peşini bırakmıyor, iki kuşak önce

yaşamış bir anneannenin zeka kıtlığı silinmez bir iz bırakabiliyor bizde de. Sonra coğrafya... Başka

medeniyetlerin birkaç yüzyıldan beri aşmış olduğu bir medeniyet merhalesine zincirli kalmış milletler var:

coğrafî bir kader bu da. İnsan tek başına kendisini şekillendiren bir bütün değil. Ve dünya insan zekasının

fetihlerine rağmen, el ele tutuşup hep birlikte şarkılar söyleyebileceğimiz bir cennet olmaktan daha çok uzak.

Duvarlar var insanların arasında ve daha uzun zaman da var olacak. Hatta bana öyle geliyor ki, bu hayalî

eşitlik, sosyal adalet rüyaları gerçekleşse bile daha uzun zaman kendini bekletecektir. Evet, insan zekâ

45

sı ve bilim tabiat kuvvetlerini kontrol edebilir, hürriyetimizin sınırlarını genişletebilir, bütün insanlara asgari

bir refah düzeyi sağlayabilir. Ama ya beynimiz?"

22.7.1955 JOURNALI

Quelque courageux que nous soyions, le neant nous fait peur. S'effacer sans laisser de trace, crever comme

un crapaud, s'aneantir avec tous nos reves, toutes nos souffrances... L'esprit humain consent difficilement â

une fin si tragique. Franchir notre corps, depasser la geometrie mesquine et et-roite de notre moi, se projeter

dans l'infini, se cramponner â un etre humain, vivre dans les memoires: voici la triple source de l'amour, de

la religion, de lTıeroisme. Le destin d'une violette sauvage qui se fâne silencieusement ne nous fait pas envie.

Notre vie est si fragile, si courte, si illusoire! Ceux qui sont prives de consolations mystiques et religieuses,

se trou-vent au seuil d'un dilemme bien cruel. S'abrutir, s'oublier, se distraire, eteindre les flammes de nos

pensees dans l'alcool, dans le jeu, dans la jouissance ephemere, se transformer en brute, en fauve, en plante,

ou bien s'elargir, se multiplier, de-venir legion par un prodigieux effort d'amour et d'intelligence. Durer c'est

creer. Seules les souffrances non partagees peuvent nous abattre. L'immortalite de l'âme n'est pas tout

simplement un mythe. II faut croire â la me-tampsychose. Toutefois une distinction s'impose: il est des

hommes dont la pensee est un miroir qui reflechit leur entourage, ce sont des disques qui repetent

inlassablement ce que

46

les autres ont enregistre. Us n'ont pas d'âme, ce sont des chiffres, ce sont des mecanismes â peine plus

perfectionnes que les animaux superieurs. Leur monde finit avec leur corps et ils s'aneantiront avec leur

corps. II est des hommes qui se depassent, qui se surpassent, qui savent se sacrifier, qui se donnent aux

autres, â une idee, â une cause, qui peuvent se transformer en monument, en evenement, en livre. Leur âme

est un foyer de lumiere et d'amour. Leur âme est en perpe-tuelle gestation comme la nature et immortelle

comme elle. ;Cette immortalite est bien relative comme tout ce qui est humain. Mais elle suffit et elle console.

Pourquoi la solitude nous effraie-t-elle? Parce qu'elle nous semble le commencement du neant. Nous nous

sentons ampute et vide, nous vou-lons des temoins pour nous survivre. A quoi bon violer la vir-ginite de

ces feuilles avec ces pensees dont la plupart depour-vues d'originalite? Qui me lira? Je n'ai aucun message

important â communiquer â mes semblables. J'ai vecu comme une brute, j'ai souffert comme un autre. Ma

vie ne presente aucun evenement extraordinaire: des deceptions banales, des reves avortes, des projets

irrealises... Voilâ ITıistoire, bien en-nuyeuse et depourvue d'interet, de mes 38 ans...

23.7.1955 JOURNAL II

Se pencher sur ses malheurs, concentrer notre attention sur nos plaies physiques et morales, nous abaissent

au niveau des taupes. L'exhibitionisme intellectuel n'est pas moins de-goutant que l'exhibitionisme sexuel.

Tous nos efforts doivent

47

tendre â un but commun: nous delivrer de la tyrannie de nötre moi. Aimer c'est s'enrichir, se multiplier.

Penser â un aut-re, c'est entrouvrir les portes de nötre prison. Les infîrmites ont cela de pire qu'elles nous

enchanent â nötre moi, en bri-sant nos ailes. Notre impuissance nous entoure comme un cauchemar, nous

rend insociable, colereux et egoiste. Nous sentons que nous somtnes de trop. Notre souffrance est sterile...

Pourtant Thierry etait aveugle...

11.8.1955 JOURNAL III

"Les hommes naissent libres et egaux en droit..." Aucune reverie ne me paraît aussi naive, aussi vide de

sens. S'il m'etait possible de concevoir le moindre doute sur la franchise et la bonne foi de ces hommes, dont

l'imagination souvent desor-donnee, melangeait le reel et le fictif, je considererais cette pompeuse et

decevante assertion comme une raillerie aussi cynique que froide. Comment peut-on parler de la liberte d'un

nouveau-ne? L'esclave le plus malheureux me paraît plus enviable sous ce rapport. L'enfant n'est q'une

masse de chaire inerte, enchaîne â ses besoins, condamne â l'inanite et n'ayant que le droit, helas commun â

tous les mortels, de geindre et de pleurer. La liberte c'est le pouvoir d'agir â sa guise, avoir ses coudees

franches. La liberte c'est la capacite, c'est la puissance, c'est l'independance. La liberte implique et la choix et

la possibility de realiser ses fins. Quant â l'egalite, il me paraît plus illusoire encore. D'abord nötre destin se

decide bien avant notre naissance. La peche originel a une sig

48 .

nification philosophique. Les morts saisissent les vifs, comme disent les juristes. L'imbecilite de votre arriere

grand-mere vous marque d'une empreinte ineffaçable. Et puis, la geog-raphie... II est des peuples entiers qui

sont restes enchaînes â une stade de civilisation depassee par les autres depuis bien des siecles: la fatalite

geographique... L'homme n'est pas une entite se creant soi-meme. Malgre les conquetes de l'esprit humain, le

monde est bien loin encore d'etre un jardin oü tous nos semblables puissent se donner la main et chanter en

coeur. Les murailles existent et existeront longtemps. II semble que cette egalite chimerique se fera encore

attendre, apres la realisation aleatoire des reves de justice sociale. La science et l'esprit humain sont capables

de domestiquer les forces naturelles, d'elargir les limites de notre liberte, assurer â tous les hommes un

minimum de bien-etre. Mais le cer-veau humain?..

49

CD Üt CO

1.1.1959 Saat 17.25

JURNAL

Dünya nimetlerini ömrü boyunca hor gören Buda nefis bir domuz kızartmasını tıkabasa atıştırdığı için göçüp

gitmiş. Tarihçi böyle söylüyor. Güneşte leke arayan küçük adamın uydurduğu bir yalan mı bu, bilmiyorum.

En yavuz ermişlerin, en çetin kahramanların zaman zaman nasıl çamurlaş-tıklannı görmek, küçük insanlar

için hain, buruk ve zehirli bir teselli.

İnsan kendi varlığını hergün biraz daha az kusursuz bir heykele benzetmek için boşuna gayret harcıyor. İçi

bir zafer vehmiyle kabarırken, kaderin iblisçe kahkahası elinden çekicini düşürüveriyor. İradenin kazandığı

zaferler kardan bir heykel kadar fâni. Promete'den İsa'ya kadar bütün devler er

53

geç tasfiye edilmiştir. Yarattığınız heykel sizden başka hayranı olmayan bir kukla. En küçük dalgınlık yılların

emeğini yok etmeye kadir.

Arkada kalan yıl bana ne kadar derin ve şifasız bir cehalet içinde yüzdüğümü, aczimi, bayağılığımı

öğretmekten başka ne yaptı? Vehimler, insan denen ağacın yaprakları ve çiçekleri... Realiteyi görmemek için

dini, sanatı aşkı yaratmışız. Faust'un susuzluğu sonsuz bir çölünkinden farksız. Zerdüşt'ten beri hangi

muammayı çözebildik? İnsanlık daima daha kötü oyuncaklar peşinde koşan bir çocuk.

Saat 18.00

Spinoza'nın bir sözü beni sık sık düşündürür: Havaya fırlatılan taş konuşabilseydi, mutlaka kendi arzusuyla

yolculuğa çıktığını söylerdi. Fırtınalı bir denizde çalkalanan pusulasız bir gemi, bizden daha hürdür. Riyazet

kalesi bir sırça köşk. Hangi limana doğru yöneleceğiz? Hayyam, kendisinden önceki büyüklerin efsane

söyleyip uykuya daldıklarını haykırıyor, onun sunduğu kadeh de köpük dolu. Doğu, dış dünyayı

değiştiremeyeceğini çok çabuk anladı, esrar dumanlarından ördüğü has bahçede şarkılar söylemeyi, kaderle

boğuşmaya tercih etti. En yontulmamış sokak adamıyla Eflatun arasında sadece bir üslup farkı var. Batı ile

Doğu'yu ayrı dünyalar gibi göstermeye kalkışanlar büyük bir gaflet içindedirler. Batı ile Doğu ancak haritada

bir realite. İhtiyarlayan, belleri bükülen, bunayan milletler var. Ortaçağda, Avrupa Doğu, Asya Batı'dır. İbn

Haldun Bergson'dan çok daha Batılı... Ar-yalı akıncıların zincire vurduğu siyah derililer fatihlerinden çok

daha medeni idiler. Kuzeyli barbarlar, yırtıcı sürüler ha

54

linde, sulhçu ve ilerici kavimlerin mezarcısı olmuşlardır. Yani kaba kuvvet, mızrak veya kılıç munisleşen,

incelen, olgunlaşan insanı yenmiştir. Tarih, galiplerin yazdığı bir kitap. Zafer, arkasından bıçaklanan masum

düşmanların cesetleri üzerine atılan yapma çiçeklerden bir çelenk.

...Uykusuz bir gece, gazetedeki herhangi bir havadis, bir gıda maddesinin bozukluğu, havanın yağmurlu

veya sisli oluşu...düşüncelerimize istikamet veren, bu kadar çeşitli, kontrol altına alınmaları bu derece

imkânsız saikler...

55

CD CO

¦M ¦>. 1

"Bitirmek mi? Neyi? Tanrı korusun! Bütün kitabım bir müsvedde, hem de bir müsveddenin müsveddesi...

Vakit, para, sabır...neredesiniz?"

Melville (Moby Dick)

"Neden eserinize kahraman diye Aleksi Fedoroviç'i seçtiniz? Dikkate değer nesi var bu adamın, ne yapmış,

kaç kişi tanıyor onu, niçin tanıyor? Okuyucu olarak onun hayatını inceleyeceğim de ne olacak?"

Dostoyevski (Karamazof Kardeşlerin önsözü)

59

8.1.1963

AKHERON

Göl veya umman, nereden geldiği bilinmeyen bir rüzgâr şuuru dalgalandınveriyor. Ve derinliklerden rüya

mahlûklarına benzeyen, tanımadığımız, çok defa düşman, çok defa tehlikeli varlıklar karaya vuruyor.

Kendimizi tanımak... Şuurun açık kapısından içeri dalan ve ruhumuzun mahzenlerinde bizden habersiz bir

Sabba hayatı yaşayan bir alay misafir var. Işık binanın üst katlarında. Berhanenin bazen bir, bazen birkaç

odası aydınlık: güneş, yıldızlar veya mum. Sonra...karanlık. Zaten, tecrübelerin bar bar bağırmasına rağmen

kaos'un sırtına mantık kaftanını giydirmeye çalışmak ayrı bir mantıksızlık.

Kendini tanımak... Her ân eriyen, dağılan, dumanlaşan sonra tekrar eski biçimine gelen, ıstıraplarının hatırası

ile

61

aynı, rüyaları hayalleri dilekleriyle değişik bir varlığı, serabı, gölgeyi, dumanı tanımak... Gideceksin.

Tanrıların bazan birer birer, bazan hep birden rolünü bitiren aktörler gibi sahneden çekildiği o Çin

tiyatrosunda senin zavallı gölgen, belki zaman perdesine bir tek defa aksedip alkışlanmadan, oyuna

katılmayan bir kukla gibi, çürüyecek... Ne olur çürürse?

9.1.1963

BİRKAÇ KOZMOPOLİT ÜZERİNE HİCİV DENEMESİ

Onlar için Anadolu yoktur, İstanbul yoktur, Türkiye yoktur, üzerinde insanların gözyaşı döktüğü, sefalet

çektiği, didindiği bir dünya yoktur. Onlar için insan jigololarından ibarettir... Bu koca imparatorluğu paşa

babaları batırdı. Çürümeye yüz tutan ağacın meyvelerini bir hamlede devşirebilmek için onu kökünden

devirdiler... Veyl bu hanımefendilerin imtiyazlarına dokunan gafillere!

Nihayet medrese ve saray. Efendilerinin her cinayetine eli titremeden fetva veren yıkılış çağlarının ulema-yı

rüsumu: mensuplarını herhangi bir vatandaş gibi askere yollamaz, ezelî zilleti içinde, bu zilletin nimeti

saydığı bir takım imtiyazları inatçılıkla muhafazaya çalışırdı.

Değişen nedir? Said Nursi'nin risalelerini okumak için toplanan üç beş vatandaşın tevkifi, tabii hukuk

bakımından hamakatle kaynaşan bir cinayettir. Ahlâksızlığın, bencilliğin, kayıtsızlığın ferman ferma olduğu

bir ülkede, bir kitabı, ahlâktan, insanlıktan bahseden bir kitabı okuyanlar ancak taktire lâyıktır. Soğuk ve

süprüntülüklerden devşirme, mad

62

deci, sözde maddeci yayınlardan tiksinen, kendilerine insani-yetçi süsü veren bir alay züppenin sapıklıklarına

iğrenerek bakan ve bir kurtuluş arayan samimi çocuklar... Davranış bakımından kendimi onlara çok yakın

buluyorum.

Yazılı kâğıt bezirganları, odalarında kitap okuyan bu, belki gafil ama hiç şüphesiz tertemiz insanların

tevkifini adeta alkışlayarak ilan ediyorlar. Vicdan hürriyetine indirilen bu ağır darbe gerçi bizim için ebedi bir

maceradır. Yarı münevver, sadizmini, kendi tanrılarına secde etmeyen namuslu insanlar üzerinde tatmin

etmeyi adet haline getirmiştir...

Sonra 142. maddenin kaldırılması için imza toplayan bir zat, 142. maddenin hışmına uğrar, asil üniversitemiz

kutuplar kadar sessiz karşılar hadiseyi... .

Fakir memleketin sunduğu ulufeyi bir nevi fetih hakkı telakki ederek, üniversiteye eski ve huysuz bir

kapatmayı ziyaret eder gibi, ayda yılda bir uğrayan şımarık, küstah ve züppe bir doçent, mahza üç beş kuruş

kazanmak ve adeta devlete meydan okumak için, murdar üslubu ile, manevi buluğa ilelebet erişemeyecek

olan şebban-ı vatana Marx'i anlatmaya kalkışır, hayli zaman takibata uğramaz. Nihayet yakalanınca medrese

feryadı basar. Medrese haklıdır, kelepçe erkeğe takılır. Kelepçe bazen bir lejyon donör nişanının

kordonundan çok daha kutsaldır, bir kozmopolitin efemine bilekleri kirletir onu...

Kanun karşısında eşitlik düsturu!...

Her cinayete fetva veren, fikir hürriyetini menfaatlerine dokunduğu anda ayaklar altına alan insanların bu

hürriyet-perverlikleri, kendilerini imtiyazlı bir zümre, adeta devlet içinde devlet saymalarının ifadesidir.

Hiçbir mukaddesleri olmadığı ve memleketin hiçbir derdiyle ilgilenmedikleri için, kozmopolitliğin, yani,

insanlardan kopuşun yeni bir şekli olan salon sosyalizmi ile flört etmeye kalkışmaktadırlar.

63

10.1.1963

GERÇEK SANAT, KELİMELER, EBEDİYETİN SIRRI MÜPHEM

Homeros'un öbür dünyasında ölüler birer gölge, kucaklaya-mazsınız onları, elinizi koyamazsınız omuzlarına,

kollarından yakalayamazsınız. Sartre da "Les Jeux sont faits"de Ho-meros'u hatırlatıyor. Gerçek sanat, birer

hayalete benzeyen kaypak ve soyut varlıkların damarlarından kan geçirmek, gözlerine pırıltı, adelelerine

sıcaklık ve sertlik vermek...

Tantal, tecessüsü mutlak'ı kucaklamak isteyen fikir adamıdır. O da Nemesis'in gazabına uğramış, lekelenmiş

hatırası. İftiranın zıpkını, tufan öncesi bir hayvan leşi gibi, efsaneler mağarasına çivilemiş onu. Zavallı

Tantal, aç parmakların şehvetten ve istekten ürpererek altın meyvelere uzanacak ve meyveler

yıldızlaşıverecek birden, gökkubbeye uçacak. Elin böğründe kalacak Tantal. Altın meyvelerin boyalı kağıttan

birer düzmece olduğunu görmekten daha iyi bu...

Diyecektim ki, şuurumuzun öaünde geçit resmi yapan konular da Homeros'un cennetindeki hayaletlere

benziyor bazen: önce gülümsüyorlar size, aşinalık gösteriyorlar. Kollarınızı açınca boşluğu kucaklıyorsunuz.

Halbuki yazar, onları teker teker otopsi masasına yatıran, yahut şuurunun adese-siyle konsistans'a

kavuşturan, yahut, evet yahut -ama bunu yalnız dâhiler başarabilir-, damarlarına kendi hayatından,

hayatiyetinden bir parçasını zerkeden adamdır.

Bana öyle geliyor ki, kapakları açılmış bir baraj gibi, kelimeler boşalacak içimden. Günlerce, aylarca. Ama

bu kelimelerin hangi düşünce çarklarını döndüreceği belli değil. Onları çok defa kendim de tanımıyorum.

Adeta dışımda bir mevcudiyetleri var. Ne zaman, nerede görüşmüştük?

64

Üniversel olmak için tek gansımız müpheme sarılmak. Müphemde her şey var. Ayna gibi. Ebedi fetheden

şöhretlerin çoğunu müphem emzirdi. Dünya müphem, şiir müphem, felsefe müphem.

Kelimeleri sana veriyorum okuyucu... Onlar yanıp sönen birer oyuncak. Boş içleri. Boş mu? Alev var

göğüslerinin içinde, barut var, gözyaşı var. Nihayet bütün dünya kelimelerden ibaret. Ama sende ne varsa

kelimede de o var. Kelime, Narsis'in kendini seyrettiği dere. Çok bakma, içine düşersin!

10.1.1963

CÜMLE VE İNSAN

Kısa cümle, aydınlık cümle...ne demek? Ne kadar kısa, kimin "için aydınlık? Fikri balta ile belinin ortasından

kesmek...

Sanat adamı, beyninin çizgileri herhangi bir oranguta-nınkini hatırlatan ve asırlardan beri mihaniki bir

intizamla aynı jestleri, aynı kelimeleri tekrarlamak için yaratılmışa benzeyen, adeta ölüp dirilen, hep aynı

insanmışçasına, tarihsiz, macerasız, vakasız -daha doğrusu ancak zoolojik nevile-rinkine benzeyen bir tarihe

konu olabilen-, bir alay oduncuya, bakkala ve üniversiteliye numaralar beğendirmek zorunda olan bir

panayır cambazı mıdır?

Nerkisi'lerin nesri, cümleden mânâyı kovduğu, daha doğrusu kelimelerden stalaktit ve stalagmitler imal edencansız bir kalıplar yığını olduğu için öldü. Chateaubriand yaşıyor, neden? Üslubu daha az mı girift, daha az

mı yapmacıklı? Yoo, ama içinde insan var, insanın sıcaklığı, heyecanı, tered-dütü, cakası, pozları, yalanları

var.

65

Düşüncemize istikamet veren: ayak takımı. Diplomalı ayıların emr-i yevmiyeleriyle akl-ı selimin suratına

tükürmekte yarış ediyoruz. Dili mahvettik, cümleyi mahvettik. Unutuyoruz ki cümle, bir düşüncenin, doğan,

büyüyen bir düşüncenin, dalbudak salan bir düşüncenin fotoğrafı. Tohum bu, patlayacak, filizleşecek, ağaç

olacak, dal verecek, yaprak-laşacak, yaprak dökecek, çiçek verecek, meyveleşecek. Bal-zac'a bakın, Sartre'a

bakın, Proust'a bakın...

Cümle bazen bir çığlıktır, bir şimşek pırıltısıdır, yanar söner. Ama her fikir bir şimşek değildir ki,

bocalayışları, arayışları, kendi kendini düzeltişleri, çeşitli tecrübeleri ile bütün bir arayış... Sonra kendi

dillerinden bile habersiz bir alay hödük, bir alay gogmagog cümleyi yok etmekte, dili, bir papağanın,

namuslu bir papağının dahi, tekrarlamaya tenezzül etmeyeceği garip ve mütenefir bir gıcırtıya, testere

gıcırtısına, diş gıcırtısına benzeyen bir düzine sese...irca etmektedir...

11.1.1963 KELİMELER

Binbir kalıba bürünen İblis, kelimelerde tecelli ediyor. Kelimeler mi? İblis'in en pespaye, en hödük yamağına

şeref vermeyecek bir tecelli bu. Ruhta pis bir koku bırakarak duman olmalarından anlıyorum ki, bu kalp harf

ve ses kümeleri İblis'in fâni bir enkarnasyonu. Habis suratlarına mürekkep hokkasını fırlatacak Martin

Luther nerede?

66

KİTAPLAR

Kalbi var kitaplann, onları bir kerhane sermayesi gibi haşin parmaklarınla mıncıkladın mı senin oldular

sanıyorsun. Gaflet. Senin olan, sadece on dakikalık tenleri. Konuşmaz seninle kitap, o bir basamak değildir,

sırtına basıp ikbale tırmana-mazsm. Tırmanmaya tırmanırsın ama, Kapitol'den Tar-pea'ya fırlatılmak için.

-; Kahrını çekeceksin kitabın, hizmetinde bulunacaksın. Senelerce, senelerce hiçbir şey beklemeden diz

çöküp emirlerini dinleyeceksin... Adam vardır, Aristo'yu Atina kerhanelerinin adresini sormak için,

köşebaşmda bekler-. Adam vardır, kenef süpürtür Venüs'e. Ve kitabı, ağzına kadaf ruhla dolu kutsal bir

emanet olarak değil, maddi refahına hizmet edecek bir hüddam olarak görür.

12.1.1963 KLEOPATRA'NIN BURNU

Anlayacak mı? Kim, neyi? Sen kendini anlıyor musun? Aç uzviyetin sesini yükseltmek istedikçe gırtlağına

sarıldın. Kalbinin konuşacak hali mi var?

Kopmaktan korkuyorsun: yapıştığı kayadan sökülmek istemeyen midyenin korkusu, mahallesinden

uzaklaşınca kuyruğunu bacakları arasına alan köpeğin korkusu... Ama yaşamak kopmak demek, doğum da

bir kopuş, bir parçalanış... Sanatı da tarihi de yürüyenler halketti...

Gurbete çıkan adam... Gurbet bazan odası insanın, bazan

67

vücudu, bazan... Nereye? Kendini bir ırmağın sularına bırakan kayık hangi okyanusa açılacağını bilir mi?

Kayığı suya salan kendi iradesi mi zaten? Oyun yazılmış. İte kaka çıkarıldığımız sahnede görülmeyen bir

suflörün fısıldadığı kelimeleri tekrarlamaya, manalandırmaya çalışıyoruz. Vazife ahlâkı! Senin, kendine karşı

hiç vazifen yok mu? Bhagavad doğru söylüyor belki. Belki hikmet-i vücudumuz, ezelden beri devam eden

bir oyunda bizden bekleneni, kızmadan, sevinmeden yapıp göçmek. Ama bizden beklenen ne?

Değer levhasının her gün yazılıp bozulduğu bir çağda hareketlerimizi yöneltecek kıstas nerede? Aile? Aile

var mı? Nasıl aile? Tesadüfen bir araya gelmiş insanlar topluluğu, bir tren kompartımanında karşılaşmışlar.

Emerson, fikir adamı kendini egoizmle zırhlamah, diyor. Evet, cemiyet bir sümüklüböcek gibi ezer seni,

zırhlı değilsen. Annen ezer, kardeşin ezer, çocuğun ezer. Neden başkalarından farklısın? Hem farklı, hem

zayıf. İki büyük cinayet... Peki Emerson, bize 'fikir adamı' hilati giydirecek hangi makam? Raskolnikof

faciası, alnını, bir şeyler var içinde diye yumruklayan bir hayalpereste soğuk terler döktürecek kadarkorkunç... Elbette yaşamak öldürmek demek, her adımımızda bir takım canlara kıyıyoruz... Ölmek ve

öldürmek...

Bir öfkenin, bir acının kızgın demiri kalbimize dokunmadıkça ses gelmiyor oradan. Halbuki bizden

ebediyete kalacak: bu çığlık. Sevinç çığlığı, azap çığlığı, merhamet çığlığı...

Zavallı midye! Seni kayandan söken iraden mi sanıyorsun? İsyan vahim, tevekkül güç. Ama isyansjz tarih

olmaz, bütün dinler, bütün efsaneler bunu haykırıyor. İblis'in isyanı, Promete'nin isyanı... Neden tevekkül

güç? Ve Allah insanı yarattıktan sonra istirahate çekildi, insana yükledi vazifelerini, hilkatin son şaheseri

insana. Yaratmak, daima bütünün parçalanması. Tanrı kainatla sınırlandırdı kendini ve h varlıkta bir kere

parçalandı. İnsan da öyle.

68

Nietzsche haklı. Kanla yazılan yazılar yaşıyor. Ne kanı?

Çocuk kan içinde doğuyor, milletlerin beşiği kan, Kapitol'ün

harcında kan. Kalbin kanayacak ki yaratabilesin. Ne Luther

bir kavga adamı idi, ne Gandi... Meçhul bir dalga umulmadık

, kıyılara sürüklüyor kayığımızı...

Sen istiyorsun ki, kucağında, yaşadığın dünya hep aynı kalsın, havan aynı, suyun aynı, dekorun aynı... Bu

mümkün mü? Mümkün değil, çünkü hayatın kanunu değişmek. Zaten zindanında yeni pencereler açılmazsa

boğulmaz mısın? Beni "bulmamış olsaydın aramazdın diyor Tanrı... Kendini erkeğe teslim eden bir

bakirenin korkusu: meçhul karşısında duyulan ürperti. Ama her meselenin muayyen hal yollan var? Ve

Sfenks sorularını cevapsız bırakanları parçalar.

14.1.1963

OSMANLICA-YENİ TÜRKÇE4

Fransızca, Strasbourg antlaşmasından beri Fransızcadır ve lise mezunu bir Fransız on altıncı asır yazarlarını

anlayamaz. İngiliz aydını, Shakespeare'i sökebilmek için hususi bir tahsil görmek zorundadır. Neden?

On yedinci yüzyılda bütün Fransız aydınlan saray etrafında toplanmış, 'Akademi' kurulmuş, dil ayıklanmış

ve strüktür bakımından , zamanımıza kadar, büyük bir değişiklik geçirmeden devam eden Fransızca

billurlaşmıştır. Lise tahsili gö

4 Jurnal'de yer almayan bir yazı. Yazılış tarihi itibariyle 12.1 ve 23.1 tarihli yazıların arasına yerleştirildi.

Geliştirilerek ele alınmak ve yazarın Osmanlıca ve Türkçe ile ilgili görüş ve yazılarıyla bir araya getirilmek

düşüncesiyle Jur-nal'den alınarak ayrı bir dosyaya konulmuş olmalı.

69

ren her Fransız Moliere'i, Corneille'i aşağı yukarı anlar. Yeni harflerin kabulüne kadar her idadi mezunu

Türk de Fuzuli'yi, Baki'yi, Naima'yı rahat anlardı. Kaldı ki şiirin her edebiyatta kendine has bir dili vardır.

Valery'yi, Mallarme'yi, kaç bahtiyar anlar? Hangi Fransız aydını bir "Leğende des Siecles"i lügat

karıştırmadan, bütün kelimeleri, bütün imajlanyla kavrayabilir? Bu bir kuşak meselesi değil, bir kültür

meselesidir.

Demek ki Osmanlıca denilen dil, Osmanlı Türklerinin konuşup yazdıkları halis Türkçedir. Yalnız, sosyal

sebeplerden, biraz "precieux", biraz yapmacık bir dil bu. Sonra, neden muhatabı "happy few" olan bir

edebiyat nevini tek ölçü alıyoruz? O zaman matbaa yoktu, müstensihler Divanları muayyen sayıda ve zengin

birkaç "mecene" için kopya ediyordu. Esasen okur yazarları o kadar az olan bir ülkede halk, şiirin de

edebiyatın da, tefekkürün de dışında idi. Bu Divanların ne müşterisi idi, ne arayıcısı... O zamana kadar

büyük bir edebiyat kurmamış olan Türkler, kelimelerle zenginleştirmek ihtiyacını duymuşlar. ("Pleiade"

mektebi Fransızcaya az mı lüzumsuz kelime soktu? Racine'de on altıncı yüzyılın taşkın kelime sefahatinden

eser kalmış mıdır?) Türk şairinin, örnek olarak aldığı ve gerçekten de çok eski, çok köklü bir kültürü olan

Farsçadan mefhum alırken kelime almaması, kendini bilerek, isteyerek sefalete mahkum etmesi idi.

Türkün kılıcı ülkeler fethederken, Türkün zekâsı da kelimeler fethediyordu. Ülkeler ne kadar bizimse,

kelimeler de o kadar bizimdir. Ecdadımız onlarla düşündü, babalarımız onlarla konuştu. Kısaca, Türk

milletinin tarihinde çeşitli merhaleler var. Nasıl eski Fransızca, eski İngilizce diye tasnifler yapılmışsa, eski

Türkçe, orta Türkçe gibi adlandırmalar da yapılabilir.

Türkçenin bedbahtlığı, tabii tekâmülünü yaparken, birdenbire zıplamaya zorlanmasından olmuştur. Nesiller

arasındaki köprüler uçurulmuş ve hafızadan mahrum bir nesil türetilmiştir. Hafızadan yani kültürden.

Milletin ana vasfı:

70

devamlılık. Dilde, terbiyede, gelenekte devamlılık. Altı yüz yıl cerrahi bir ameliyatla içtimai uzviyetten

koparılıp atılınca, Türk düşüncesi boşlukta kalmıştır. Boşlukta kalmıştır, çünkü Batı'ya da tutunamamış,

sırtını Batı tefekkürüne de dayaya-mamıştır. Elli yıldan beri Batı'yla bu kadar sarmaş dolaş olduğumuz halde,

hâlâ yeni neslin tek değer yetiştirememesi, bunun en hazin tecellilerinden biri değil mi? Uydurca ile bir

'Hürriyet Kasidesi', bir 'Sis', hatta bir 'Erenlerin Bağından' yaratılabilmesi için en az bir altı yüz yıla daha

ihtiyaç var.

Mesele yanlış konuyor, daha doğrusu birçok meseleler, isteyerek veya istemeyerek, birbirine karıştırılıyor.

'Halkın tuttuğu Türkçe' ne demek? Hangi halk? Türkiye'nin kuzeyi, güneyi, doğusu ile batısı aynı vokabüleri

kullanmaz. Bütün memleketler böyledir. Nereyi ölçü alacağız... Sonra, 'bugünkü nesil'. Bugünkü nesil,

ağabeylerinin hafızası zorla iğdiş edilen ikinci nesildir. Devlet kanalı ile, nereden çıktığı bilinmeyen, iğri

büğrü kelimeler onların genç beyinlerine zorla sokulmuş. Halk Partisi, uydurcacılığı devrimcilik olarak

göstermiş. Dil Kurumu elindeki kaynakları bu uğurda seferber etmiş. Zavallı aydınlar neye uğradıklarını, ne

yapacaklarını şaşırmışlar. Dil Kurumu, kurulduğu günden bugüne, hangi selahiyettar ilim ve sanat adamını

etrafında toplamış? İlim zaten yok...

'Halkın tutması' neyle belli olacak? Mesela, yeni harflerden önce, ilk mektep tahsili yapan her İstanbullu

Refik Halit'i, Reşat Nuri'yi, Halide Edip'i rahat okuyabiliyordu. O halde "halk' kim? Halk, ilk tahsil gören

İstanbullu'ydu o devirde. İlk tahsil yaygın bir hal aldıktan sonra, adeta uniform hale geldikten sonra, ilk

tahsil yapan herkes Tialk' olacaktı ve tabiatıyla Refik Halit'i, Reşat Nuri'yi, Ahmet Mithat'ı anlayacaktı...

Şaire gelince, her memlekette, her tabakanın kendine göre sevdiği şairler var. Esasen bir şairin bütün ahali

tarafından anlaşılmasına lüzum yok. Bu, dünya için de böyle...

71

Tefekkürle ilgili eserlere gelince, Kant'ı kaç Alman anlar? (Marx'in cevabı...)

Yani, halkın anlayacağı kitaplar vardır, halkın, yani geniş kalabalıkların, ilk mektep tahsili yapanların.

Onların dışında aydınlanmak isteyenlerin okuyacağı kitaplar vardır. Sonra, gerçek aydınların temas edeceği

kitaplar vardır. Bunların konuları aynı olsa bile, meseleyi ortaya atışları, kullandıkları vokabüler birbirinden

çok farklıdır...

'Halkın seviyesine ineceğiz' diye, dilimizi papağanınkine benzetmek, halklaşmak değil, eşekleşmektir.

(Ulunay'ın verdiği örnek, onun karşısında Galatasaraylı Uygur'un verdiği cevap, ikisinin de Fransızca

bilmediğini gösterir: Fransızca-da aşkı ifade eden en az -tabii çeşitli derecelerinde-yirmi otuz tane kelime

var.)

Esasen vokabüler üzerinde durmak, yani, yerleşmiş kelimeleri 'Arapçadır diye atmaya kalkmak', sadece

cehaletle kabil-i izahtır. Franşızcada aslı Fransızca olan kelimelerin sayısı yüz elliyi geçmez. Aynı dilde

Arapça, Farsça hatta Türkçe menşeli kelimeler çok daha fazla sayıdadır.

Ziya Gökalp bir bakıma haklıydı. Bir bakıma, çünkü İstanbul konuşmasını yazı dili haline getirmek, yazı dili

ile konuşma dili arasındaki uçurum hatırlanınca, arzuya şayan bir ideal sayılabilir. Nitekim o ideal

gerçekleşmişti veya gerçekleşmek yolundaydı. Ondan sonra, dile yeni mefhumlar getirmek, düşünmek ve

geçen nesilleri aşmak kalıyordu... Bu yapılacağına dil, Penelop'un örgüsüne döndürüldü. En azgın

şovenizme ilericilik adı verildi. Tatarcadan, Kıpçakçadan, Çağataycadan ölü kelimeler devşirildi. Ve olan

sanata oldu, tefekküre oldu... Garibi şu ki, dildeki ırkçılığı, şaşılacak bir beyinsizlikle, kendilerini solcu

sanan aydınlar benimsediler.

Bütün bunlar altyapıdaki anarşinin üstyapıda tecellisi-dir. Bir yanda feodal istihsal, feodal inkısam... ötede

bir gecekondu burjuvazisi! Ve dilini kaybeden, görülmemiş bir afazi

72

ye uğrayan, kekeleyen, garip sesler çıkaran bir nesil... orta mektep kitabı yazmaktan âciz üniversite hocaları,

papağan kadar sevimli olmayan doçentler...

Dilin gelişmesinde rol oynayan iki kuvvet: ihtilalci kuvvet, muhafazakâr kuvvet. Akademilerin vazifesi,

devrimci kuvvetin dili argo haline getirmesine meydan vermemektedir. Nesillerle, dilin gerek fonetiğinde

gerek kelime hazinesinde değişiklikler olur. Her nesil dilini öğrenirken kolaya kaçar. Akademilerin, kitabın,

edebiyatın hikmet-i vücudu, "; dünü yarına bağlamak.

Esperento neden tutmadı? Anatole France'ın bir hikâyesi (Bak "Les Propos de Villa Said").

Bütün mekteplerin ana vazifesi, çocuğa dilini öğretmek. (Meillet'nin "College de France"da verdiği ders).

Yan aydının sadizmine terk edilen dil. Tefekkür bir it payı mıdır?

Kurtuluş çaresi var mı? Tehlikeyi bütün azametiyle kavrayan yok. Dil politikaya alet edilmekte. Dil,

heveskâr mektep kaçaklarının şamar oğlanı. (Dil karşısında entelijansiya-nın durumu, Cezmi Ertuğrul'un,

Celal Nuri'nin fikirleri)... İyiniyet sahiplerinin, hangi siyasi tandansa mensup olurlarsa olsunlar, bir cephe

kurmaları milli bir zarurettir...

23.1.1963 GÜNLER

Günler nehir gibi akmıyor. Nehrin serinliği var, sularında yıkanabilirsiniz, gümüş pullu balıklar yaşar

koynunda nehrin... Hayata zincirliyiz kollarımızdan, zaaflarımızdan çivili

73

yiz. Ve günler, çehrelerinde kamçıdan sert bir istihza. Ve günler, bakışlarında hançer... birer birer geçiyor

önümüzden. Kimi suratımıza tükürüyor durup, kimi tokatlıyor bizi. Kim çözecek ellerimizi Tanrım? Kim

çözecek?... Günler kükreye-rek geçen canavarlara benziyor, uluyarak geçen canavarlara... Gök karanlık,

kulaklarımızda acı bir nâra...

Nehre benzemez günler Heraklit! Yanan alnımızı serinletir kardeş suları nehrin. Nehir bir gözyaşıdır, bize

ağlayan. Nehir bir busedir. Nehrin sularında gök var, altın yıldızlarıy-la gök.

Neden azgın rüzgârların önüne kattığı kumlara benzetmedin günlerin geçişini, neden dökülen yapraklara

benzetmedin, eriyen kara benzetmedin Koca Hafız! Günler belki de önünüzden şuh birer kadın gibi göz

süzerek geçiyordu. Bir an serin bir rüzgâr gibi dostça dolaşıyordu yanan alnınızda parmakları. Günler birer

arı, siz kovandınız. Belki zaman zaman yandınız alevden dudaklarıyla, ama aydınlandınız, aydınlattınız...

Günler belki dilber zaman zaman, belki o canavarlar kafilesinden sonra bir Meryem, bir Mesalina. Ama

zincirli ellerin, koparsan da zincirlerini, günlerin saçını okşa-yamazsın, kadın sandığın canavarlgşır birden,

Meryem ifrit-leşir, Mesalina ısırır parmaklarını zavallı dostum! Çok çok, yırtılan entarilerinden birer parça

kalır avuçlarında...

Korkuyorum günlerden, korkuyorum. Uçsuz bucaksız bir uçurum günler, anlamıyorum söylediklerini. Dört

nala giden azgın bir atın yelelerini sarılmışız bir elimizle, yarların arasından geçiyoruz... ve tarlalarda

başaklar, şiirin başakları, ; mânânın başaklan... Yoluyoruz yolabildiğimiz kadar. Yazık :; ki dikenle başak

yan yana ve avuçlarımızda, bir avuç diken, bir avuç ısırgan! ;

¦M

Günler birer kelebek belki. Ama ellerine konmuyorlar ki i bilesin ve bir ânda tozlaşan o çiçekleri hatıraların

defterine îj gözyaşlarınla iğneleyesin! Günler birer kuş belki de. Neden

74

saçlarına konmuyorlar? Kanatları birer el gibi dokunsa alnına ne olur?

Günler senden birer parça götüren haramiler, kırk haramiler, kırk bin haramiler. Günler sam yeli, sen çöl,

sen kumdan bir tepecik. Günler yaramaz birer çocuk, sen çerden çöpten kurdukları bir evcik... Günler

geçiyorlar, geçtiler... Her biri bir parçanı kopardı, koparacak... Onlardan sana ne kaldı? Hiç. Senden onlara

şarkıların kalacak. Ne şarkıları?

Günler bir akbaba, çelikten gagası bu akbabanın ciğerle-; rine kadar saplanmıyor ki avaz avaz bağırasın, ışık

olsun çığlığın, fırtına olsun, baykuş olsun, kurt olsun... Çelikten gagası akbabanın alnında dolaşıyor

biteviye. Muhteşem değil ıstırabın, parlak değil... Günler bir akbaba ama gagaları çelikten değil ve sen

Kaflara değil, karanlıklara zincirlisin. Karanlık demek adem demek, adem yani mutlak, yani Tanrı, yani

sükut. Adem şarkı söyler mi ahmak!

Günleri saçlarından yakalayacaksın, canavar, bir genç kız oluverecek. Gözlerinin içine bakacaksın günlerin.

Birer ağaç gibi meyve verecek günler. Günler kısır değil, kısır olan sensin. Günler erkeğin karşısında diz

çöker... İhtiyar Ho-mer'in yaralı ayaklarını lepiska saçları ile okşayan onlar değil mi? Hâlâ donuk göz

bebekleri ihtiyar Homer'in, onlar için kutsal birer ateş...

Seni denemek istiyor günler, dostum. Onlar birer masal sfenksi, büyülerini çöz.dün mü perileşirler, akbaba

güvercin-leşir, yardan yara atlayan kızgın küheylan, seni Himala-ya'ya, Olemp'e kanatlandırır. Senin

Himalaya'da işin ne? İstemiyorsun, günleri kelimeleştirmek istemiyorsun. Mezarla-şan saatleri hayata

kavuşturmak, ölüleri diriltmek belki elinde, ne biliyorsun. Belki kader bütün oklarını bunun için saplıyor

kalbine. İstiyor ki, oradan akan kan günlere dokunarak ebedileştirsin onları... Kan ve gözyaşı: simyagerlerin

aradığı felsefe taşı.

75

23.1.1963

HATIRA DEFTERİ

Hatıraların yazısını okuyamıyorum, belki korkuyorum okumaktan, belki okumak istemiyorum... Belki

utanıyorum... Hayat o kadar kısa ki bu sayfaları ambar haline getirmek, oraya ayıklamadan, yirmi dört saatlik

intibaları yığmak, dalıyla, yaprağıyla, çiçeğiyle -bazen çiçeksiz ve yapraksız-intibaları doldurmak ağrına

gidiyor insanın. Hep aynı korku: yarının karşısına tuvaletsiz çıkmak... Benim hayatım korkularla geçti...

Hem malzeme neye yarar? İlerde ayıklamak. Ne zaman ilerde?

İşte son yirmi dört saatin envanteri: hiçbir yeni fetih yok! Her intiba kafamıza dolan birer 'buyrun'.

Tuvaletsiz düşünce, daha doğrusu, çabuk tuvalet yapma ihtiyacı, fikri ne hale getiriyor. Evet, bu yirmi dört

saatin intibaları içinde ebedileşmesini isteyeceğim bir teki yok. Tek satır yaratmadım, söz olarak da. Birbirine

benzeyen günlerin inceliklerini yakalayıp konuşturabilmek için Proust giln, başka işi olmamalı insanın.

Evet, hatıra defteri ya bir destan olmalı, ya bir neşide... Olamaz ki... Ya da iç dünyanın labirentlerine

tutulmuş bir projektör. Ama iç dünya diye bir şey yok. İç dünya: sırları dökülmüş bir ayna.

Jurnal dikte ettirilemiyor. Çünkü kendi kontrolümüzden geçirmeden, ilk apresiyasyonları yapmadan, başka

bir tâbirle, günlerin nasıl kelimeleştiğini görmeden onları başka bir kulağa tevdi ediyoruz. Ne çıkacağını

bilemiyoruz ki... Belki hasadın zavallılığından utanıyoruz. İster istemez bir ayıklamaya, bazan çok zararlı bir

ayıklamaya gidiyor insan. Çıplak görünmek korkusu. Çıplak görünmek bir koketri olabilir. İn

76 ¦ . ,

san mutlaka hemcinsinin veya istikbalin huzuruna smokinle çıkmak zorunda değildir. Ama bu çıplaklık dabir nevi tuvalet. Önce bir aynaya bakıp sonra başkalarına görünmek. Halbuki hatıraların, daha doğrusu

hadiselerin akislerini se>-se kalbetmek, elbiselerimizi yırtıp atmak gibi bir şey. Elbiselerimizi yahut

hatıraların elbiselerini. Altlarından ne çıkacak bilemeyiz ki! Bu bir nevi iffet ve gurur duygusu ama

psikolojinin çok zararına...

26.1.1963

MARKSİZM'E, İŞÇİ SINIFINA VE HAZİN BİR MACERAYADAİR

Yirmi dört yıl önce mahkemede Marksist olduğumu haykırdım. Bu, ümitsizlikten doğan bir isyandı. Bir nevi

meydan okuyuş. O yalnızlık içinde bir şey olmak ihtiyacı. Yılları çeşitli "humiliation"lar içinde geçen,

kucağında yaşadığı cemiyette hep yabancı muamelesi gören, bazan Türk, bazan şehirli, bazan insan olduğu

için envai hakarete uğrayan göçmen çocuğu bir yere tutunmak, bir komünüteye girmek ihti-yacındaydı.

Sınıfı yoktu zaten. Bir bakıma parya, bir bakıma prens. Parya, çünkü köksüz, koruyucusuz. Hasta bir baba,

çocuğunun maddi ve manevi buhranlarından habersiz. Toprağından söküldüğü için bir türlü kendine

gelemeyen zavallı bir anne. Ve yuvasına ekmek yetiştirebilmek için kadınlığından vazgeçmek zorunda kalan

yiğit ama gözyaşlanndan başka yardımı dokunamayan bir abla. Sonra? Sonrası yok... Ha-fizasında iz

bırakan en eski yıllarda sadece itildiğini, istenmediğini, dövüldüğünü hatırlıyor. Neden? Neden onu hor gö

rüyorlardı? Dünyada milletler olduğunu dahi bilmiyordu henüz. Ama mahallesindekiler başka bir dil

konuşuyorlardı. Çerkezler vardı, Kürtler vardı, Türkmenler vardı, Türk yoktu. Ne var ki bunu bir ırk

meselesi saymamak lâzım. O şehirden gelmişti, konuşması da giyinmesi de farklıydı başkalarından,

yabancıydı. Oynamadı, çocuk olmadı, içine ve kitaplarına kapandı... Sonra lise yılları. Yine yalnız, yine

yabancı. Açlık, midenin, etin ve ruhun açlığı. Ve inkisarlar. Sevdiklerinin küçüklüğü, hayalinde kurduğu

dünyaların birer birer yıkılışı. Evvela öbür dünyanın. Sonra, evet sonra... Etütte yutar gibi okuduğu Yusuf

Akçora, "Türk Yurdu" koleksiyonları, "Türk Yıllığı". Mubassırdan yediği tokat. Bu defa şehirli olduğu için

değil, Türk olduğu için,, sömürgeciliğe karşı olduğu için hırpalanış... Sonra İstanbul, sefalet ve bir hezimete,

kahkâri bir hezimete benzeyen, dönüş... Sancaktaki hürriyet havası. Putları yıkılan göçmen çocuğu yeni

putlar peşindedir. Ailesinden kopmuş, muhiti zaten yok... Sonra 'Tercüme Kalemi', kitaplar. Köy

öğretmenliği... Ve bir nisan sabahı evinin aranışı, nezaret, hapishane.

Marksistim dediği zaman tek işçinin elini sıkmış değildi, sadece namuslu olmak, korktuğu içi» sustu

dedirtmemek istiyordu. Zaten yaşanmaz bir dünyada idi artık. Seksüel buhran, ruhi buhran... en küçük bir

pırıltı yoktu hayatında. Yüksek tahsil yapmayı ümit edemezdi. Ne olabilirdi o vakit? Hiç. Bir köy öğretmeni.

Marksizm, silinmemek, ezilmemek için sarıldığı bir daldı belki. Belki de inanıyordu Marksizme. Nasıl

inanabilirdi? Onun için, ezilen insanlar, kurtarılması gereken insanlar vardı, ama kim olduklarını bilebilmiyordu onların. Fakirdi. Ne var ki kültürü ile adeta tek bir varlık, bir nevi aristokrasi idi... Üç beş kitap

okumuştu o konuda, ne kadar anlamıştı, anlayabilir miydi? Orada sınıf kavgası bambaşka renkler altında

tecelli ediyordu... O, rüyalarıyla Marksistti belki. Yani

78 ,

kahredici realiteden kurtulmak için ilk mütefekkire sığınıyordu. Sonra... Sonra yine aç kaldı, yine işsiz kaldı.

Sözde beraat etti ama yirmi yıl peşini bırakmadı polis...

Bu memleketin büyük faciası, .en seçkin evlatlarının beynini ve kalbini itlere peşkeş çekmesi. Halledilmesi

gereken büyük dâva, bu topraklar üzerinde münevverin nefes alabilecek hale gelmesi.

Marksizm bir tecessüstü onda. Herhangi bir Batı memleketinde büyük bir fikir adamı olabilirdi, bir teorisyen

olabilirdi... Ezdiler. Acaba ezilen daha kaç kişi? Her aydınlığı yangın sanıp söndürmeye koşan zavallı

insanlarım, karanlığa o kadar alışmışsınız ki yıldızlar bile rahatsız ediyor sizi!.. Türkiye'de bir sınıf savaşı var

mı? Var veya yok, dâva bu değil. Her oyunun kaideleri var. Avrupa burjuvazisi iktidarı beşiğinde bulmadı.

Dünya proletaryası her hakkını şehitler vererek kazanabildi. Ama o ülkelerin hâkim sınıflan insanı bu kadar

küçülmeye zorlamadı-lar, düşünceyi kuduz köpek gibi kovalamadılar...

Batıyoruz. Ayağımızın altındaki uçurumu kendimiz kazdık. Aydın gölgesinden korkuyor. Kafasıyla düşünen

adamın tutunabileceği dal yok. Neden İşçi Partisi'ne girmiyorsun? Girmem, çünkü benim yerim kütüphane.

Ben ışık arayan, aydınlanmak ve aydınlatmak isteyen bir insanım. Politikanın kurtarıcılığına inanmıyorum.

İşçi sınıfına karşı beslediğim sevgi de platoniktir, tanımıyorum onları...

26.1.1963

MEZELLET, DEHATSTIN ANNESİ

Milton hoş adamdı Cromwell'e göre, bilgindi, dürüsttü, mah-viyetkârdı. Ama kötü bir huyu vardı Milton'un:

şiirler yazar

di, abuk sabuk. Bir ülkenin kaderini değiştiren koca Cromwell, Milton'un karşısında herhangi bir "teteronde"

dan farksızdır. Himalaya karışla ölçülmez, Himalaya yakından bakanlar için bir tepedir. "Kaybolan

Cennet" yirmi beş İngiliz lirası kazandırmış Milton'a. Yirmi beş İngiliz lirası ve kemikleri çürüdükten sonra

şöhret...

On dokuzuncu asrın en büyük kitabı "Das Kapital"i madam Hirscher Marx şu cümleyle selâmlar: "Kari,

kapital üzerine eser yazacağına, kapital toplasa daha iyi ederdi". Cücenin doğurduğu dev!..

Ne var ki Milton, İngiltere tarihinin en canlı devirlerinden birinde yaşamış, okunmuş, şair olarak değilse bile

âlim olarak iltifat görmüş ve tarihi yalnız yaşayanlar arasına değil, yaratanlar arasına da karışmış... Marx,

giriştiği dasıtani mücadele içinde ne alkış seslerini duyabilirdi, ne lanet haykırışlarını... Tefekkür bir

saserdos. Deha, dikenli bir taç. İsa'dan Gandi'ye kadar Tanrı'ya nispeti olan her ulu, tanrıların hışmına

uğradı. Hazin olan, Tanrı'ya nispeti olmadan tanrıların hışmına uğramak... Mezar taşlarına konser veren

adam, kemanının sesiyle kendinden geçebilir ve taşlar, dinlemesini bilmeseler de susmasını%bilirler. Sen,

taşların diş gıcırdattığı, uluduğu, yılışık kahkahalar attığı, homurdandı-ğı bir ülkede yaşıyorsun...

Julien Sorel'i sehpaya sürekleyen hınç, ümilyasyonlardan doğmuş, ümilyasyon yaratmış Robespierre'i,

Stendhal öyle diyor. Kabul ediyorum. Ama Pirüsvâri bir zafer bu: şehit olan binlerce, yüz binlerce yiğit

arasında -yiğit veya kurban-, bazan bir Robespierre, bazan bir Julien, yani daima bir canavar...

Ümilyasyon bir kamçı belki. Voltaire'i şahikalara kanatlandıran bir itin hakareti oldu. Mezelletin acı şarabını

son damlasına kadar içmese, herhangi bir insandı Gandi... Mezellet çok sert bir içki, kahramanlar yarattığı

gibi veliler de yaratıyor... Ama sızdırıyor da...

Mezellet sert bir içki, cehennemi içer gibi içeceksin, gözlerini kırpmadan, kızmadan. Mezellet, tanrıların

sevgili kullarına en büyük ihsanı. Balçığı mermerleştiren ilahi büyü o... Balçığı hiçbir büyü mermerleştirmez

zavallı dostum. Hem balçık mermerden daha yumuşak, adeta daha insani. Balçık Adem'in, Havva'nın, İsa'nın

eti. Neden mermerleşsin? Doğuramayan dişi hastadır. Doğuramamak çoğalamamaktır. Ço-ğalamamak,

ölmek. Çekileceğin bir fildişi kule de yok, bir sırça köşk te... Nereye? Mutlaktan korkuyorsun, bilmediği bir

eve girmekten çekinen köpek gibi korkuyorsun. Büyüklere yalnız acılarınla mı benzeyeceksin?

28.1.1963

SON PUTPERESTLER

Büyücü bir takım esrarengiz homurtularla tabiat kuvvetlerine susta durdurmak sevdasından vazgeçip tabiatı

harf harf, satır satır hecelemeye başladıktan sonradır ki homo faber mucize üstüne mucize yarattı. Tabiat da

kadın gibi. Hercailikleri de, düzensizlikleri de, "spontaneite"leri de kanuna bağlı. Comte'un en büyük keşfi

insanı, daha doğrusu insanlığı ite kaka determinizm kütüğüne kaydettirişi.

Biz hâlâ dışındayız ilmin. Hepimiz mucizelere inanıyoruz. Bir adam çıkacak, bir Mesih., bir mehdi, bir

kahraman ve hep birden hızlanıp yirminci yüzyılı atlayacağız. Nereden? Kimimiz tarih öncesinden, kimimiz

Ortaçağdan. Hayır! Yirminci yüzyıla değil tarih'e atlayacağız. Tren kaçıncı defa geçiyor önümüzden,

bilmiyorum. Kürt alfabesinden Durk-heim'e atlayan Ziya Gökalp gibi Eftâtun'dan Saint Simon'a

Si

kadar bütün ütopistler tarihin içindeydiler. Rüyaları da tarihti. Gerçekleşen, gerçekleşmekte veya

gerçekleşecek olan bir tarih. Bizim rüyalarımız aç bir tavuğunkinden farksız. Siyah derililerin putlarını

kırdığı bir devirde putlara sarılan tek devlet olmak imtiyazı bizde. Din, daha doğrusu semavi dinler, fetişizme

kıyasla heybetli birer tefekkür âbidesi. Biz hâlâ fetişistiz. Zavallı Ormanda Uyuyan Güzel! Seni uyandıracak

şehzade doğmadı henüz, doğmayacak da.

Medeniyet, rahibin sahneye çıkışı ile başlıyor. Rahibin yani zekânın. Kşatriya, tanrıların sırdaşı Rişi

karşısında saygı ile eğilmedikçe kaostan kurtulamıyor insanlık. Brah-manlar doğru söylüyor: Kşatriya kol,

Brahman kafa. Eflatun doğru söylüyor: ideal sitenin çobanı filozof.

Osmanoğlu hem kolu hem kafayı temsil ediyordu. Ulemâ, manej alanı içinde marifetler göstermeye mahkûm

terbiyeli bir ata benzer, bir araba beygirine benzer. Arabacı: hükümdar. Kapıkulluğu, entelijansiyanın ana

vasfı. Altı yüz yıl hizmete alışmış, emir almaya alışmış, korkmaya ve susmaya alışmış. Yani izzet ve

haysiyetinden vazgeçmeye alışmış. Kahramana tahammülü yok bu entelijansiyanın. Ancak kamçı karşısında

diz çöker. Faziletin yüzüne tükürmek asırlardır becerdiği numaraların en başarılısı. Ne yapsın? Ya politika

gorillerini omuzlarına bindirip panayır soytarılığı rolüne çıkacak, ya başka ülkelere sıvışacak. Yok demeye

alışmamış. Sırtını dayayacağı bir sınıf yok. Sınıf demek şuur demek. Ne derebeyi var, ne site. Asırlardır aynı

istismar usulleriyle toprağın bereketini, insanın tahammülünü tüketen tatsız tutsuz toprak ağaları. Gangster

bir orta sınıf. Ve bir gecekondu proletaryası. Bu sınıflardan hiçbiri okumaz. Hiçbirinin istikbale ait emelleri

yoktur. Her nesil dünyanın kendisi ile sona ereceğine inanır. Gemisini kurtarmaya çalışan otuz milyon

kaptan. ^

Aydın... hangi aydın? En masum kitapların yurda girişi

82

yasaktır. Polis kütüphane tahribine memur, mahkeme tefekkürü tasmalamaya, tasmalasa iyi, Abelardize

etmeye, düpedüz toz etmeye. Ama kökünü kazıyacak tahrip kuvvetlerini imal eden yine aydının kendisi.

Hâkim de polis müdürü de liseden çıkar, tarih okur, edebiyat, felsefe okur... Hoca efendi kafasına karanlığı

boşaltmışsa ne yapsın?

Ruef kapitalist olun, sosyalist olun, yalnız yalancı olmayın diyor. Biz sadece yalancıyız.

31.1.1963 AHMET AKAT

A. hanım beni bedbaht etmeye hakkı yoktu diyor. Madem ki dönmeyecekti açıkça söylemeliydi bunu... Çok

kötülük etti bana, diyor, çok acı çektirdi. M. hanım 1800 lira borç bıraktığından bahsediyor. Kız kardeşleriküskün... Ölüm bütün eski kinleri, eski ümilyasyonları su yüzüne çıkarıyor. Kaybolanın portresi birden

değişiveriyor karşımızda. Kırılan ümitlerin fırçası en sempatik çehreyi canavarlaştırıyor.

İnsan bir zincirin son halkası. Yoktan var olmak, kaderini tuğla tuğla abideleştirmek ancak harikulade mesut

tesadüfler sayesinde mümkün. Ahmet bir plebyendi. Dedesinden bahsettiğini duymadım. Babası herhangi

bir külhanbeyi, üstelik alkole müptela. Annesi herhangi bir dişi, hatta herhangi bir dişi kadar bile anne değil.

Ahmet'i bu "heredite" mahvetti. Kuvvetli hafızası, çalışma gücü, geniş muhayyilesi, felaketten felakete

sürükledi onu. Susmasını bilmiyen adamdı. Isıran adamdı. Enerjisini minnacık işlere harcayan ve bir ömür

boyu yel değirmenleri ile güreşen adam. Asil doğma

83

yan bir Don Kişot. Onun en sevimli, en insan tarafı da bu Don Kişotluğu idi. Daha doğrusu Don Kişotluğu

benimsiyen acemi bir aktördü o. Hayatını devam ettirmek için bir çok elleri öpmek, hatta bir çok çizmeleri

yalamak zorunda kalıyordu. Metin olmak, fedakâr olmak günde bir öğün ekmekle iktifa etmek, hatta bazı

günler aç yatmak. Küçülmemek için bunların hepsine razı idi. Ama bu kadar çileyi göze almak yetmiyordu.

Evet bir Don Kişot'tu, kartondan bir Don Kişot, zaman zaman Şanso Pansolaşan, hatta Şanso Panso olarak

doğduğu halde Don Kişot olmaya çalışan zavallı dostum. Barres haksız değildi. Ahmet bir "deracine" idi.

Boşuna çırpındı kaderini değiştirmek için. Ne kendine hayrı dokundu, ne başkalarına. Arkasında bir sürü

şikayet bırakarak silindi gitti.

İnsanlar seçtikleri rolü sonuna kadar oynamak zorunda. Daha doğrusu "heredite"nin seçtiği rolü. Seyisin

şövalyeliğe özenmesi felâketle neticeleniyor. Hele çöken cemiyetlerde faziletli insan, doğru insan, "pırlanta

insan" rolüne özeniş! Medeni bir ülkede bir çok şeyler olabilirdi. Piskopos veya profesör. Orta seviyede bir

ailenin çocuğu olsa katlandığı cefalardan hiçbirini tatmazdı. Keskin ve Jcöşeli bir şahsiyeti vardı. Amazaman zaman yumuşayan bir sertlik, granitliğe Özenen bir balçık. Yarı yolda kaldı. Çünkü çok uzaklardan

geliyordu. Hareket noktası asırlar, asırlar öncesiydi. Ecdadının namına da yürüdü. Çelme taktılar. Onun

herhangi bir insana isteyerek kötülük yaptığını zannetmiyorum. Gerçi kindardı, affetmesini bilmezdi.

Anlayamadığım nefretleri, kızgınlıkları vardı. Ama onu mahveden bu değil... Aşağılardan geliyordu o.

Etrafındakilerden daha çok okumuştu. Hem plebyen, hem küstah. Daha yükseklere çıkabilse düşmanları el

pençe divan dururdu karşısında. Hem yanlarında, hem daha fakir, daha küçük baremli. İddialarıyla mevkii

arasındaki fark kudurtuyordu pnları. Zavallı dostum. Karakterini bir heykel gi

84

bi inşa etmeye, yontmaya, ona biçim vermeye çalıştı. Kâh çekicini aldılar elinden, kâh yaptığı heykeli

bozmaya kalktılar. Nihayet zaman zaman ucubeleşen o heykel bu kadar çileye, bu kadar tazyike dayanamadı.

Onda noksan olan şey muvazene idi. Bir çoklarına kıyasla fazla dürüst, fazla insandı. Ama garip bir

dürüstlüktü, garip bir insanlıktı bu. Adeta gayri insani bir insanlık ve dürüst olmayan bir dürüstlük. Galiba

biraz deliydi de. Bununla beraber 1789 Fransası'nda bir Robespierre, Napolyon'un ordusunda mareşal,

1848'den sonraki Fransa'da bir Bescherelle olabilirdi, ihtimal. Evet mükemmel bir Bescherelle olabilirdi. Bir

mütercim Asım, bir Vehbî olamadı. Ne şeytanı memnun edebildi, ne Tanrıyı.

1.2.1963 VAZİFEDEN KAÇIŞ

H. yi anlayamıyorum, H. yi ve onun gibi düşünenleri. Küçük vazifelerden kurtulmak içih büyük hayallerin

kalesine sığınmak. Bence vazife vazifedir. Islahatçılık diyorlar. İyi ya! Reel olan, elle tutulabilen, kendi

kapımızın önünü süpürmek, kaderin sırtımıza yüklediği veya isteyerek seçtiğimiz herhangi bir mükellefiyetibütün icapları ile yerine getirmek! Bence her ideal böyle "terre â terre" bir temele dayanmalıdır. Öyle

sanıyorum ki memleketin büyük ıstırabı buradan geliyor. Kimsenin işini umursadığı yok. Aslolan bu "je

m'en fic-he"izm. Çeşitli felsefeler onu meşrulaştırmak için sahneye çıkarılıyor. Aydın, mükellefiyetin yalnız

nimetlerinden faydalanmak istiyor. İyi ama o zaman başkalarını nasıl tenkit edebilir? Bir sınıfın veya bir

ülkenin çöküşünü bundan daha bü85

yük bir katiyetle haykıran başka hiçbir sentom yok. Korkunç olan düşünürlerin, düşünebilenlerin ihaneti.

Kimse kapısının önünü süpürmüyor. Yerini bulmamak mazeret olabilir mi? Yerini bulmayan, işgal ettiği yeri

nimet ve mesuliyetle-riyle başkalarına terketmelidir. Hep kopuş, hep kaçmak arzusu. Z. herhangi bir

sürüngen, bakkal çırağı, tapu memuru, dellak..olmak için yaratılmış. Ve hoca. Suç onu bu makama

getirenlerde. Ama hangi meslektaşı ondan daha iyi? H. ile Z. arasında uçurumlar var. Biri kafa, öteki mide.

Ayrı dünyaların, ayrı çağların insanları. Ama yaptıkları iş aynı. Bu kadar farklı insanların başarısızlıktabirleşmesi fatalizme götürüyor insanı. İşini ciddiye almamak..içtimai çark ondan işlemiyor. Ölümümüz bu

yüzden olacak. Hem sebep hem netice.

1.2.1963

QUINZE-VINGT GECELERİ III*5

Yazılar çok güç okunuyordu. Satırlar birbirine karışmıştı. Çok defa dışarda rüzgâr uğulduyordu. Kağıtlarda

bazan sıra numarası yoktu... Bu kalmıştı ondan. İlk kağıtta "Quinze-Vingt Geceleri" diye bir başlık vardı.

Belli ki en sonra o yazılmıştı.

Q-V. dosyasından alınarak Jurnal'deki yerine yerleştirildi. Jurnal'in akışı içinde kaleme alınmış ve esas

metinde yer alırken, sonradan buradan çıkarılarak, Jurnal'de değişik tarihlerde yazılmış benzer konudaki

diğer bazı yazılarla birleştirilerek, Q-V. dosyasına konulmuş. 1955'le 1963 arası Q-V. Geceleri ile ilgili

başka yazıya rastlamadık. 1963'ten sonra Q-V. Geceleri ile ilgili ilk yazı.

86

2 ŞUBAT 1963

Bazan şükrediyor körlüğüne. Felaketine dört elle sarılmak istiyor. Körlük bir nevi ölüm. Hayır ölümden çokdaha beter bir işkence. Öldükten sonra yaşamak gibi bir şey. Bir hortlak gibi yaşamak. Şekillerin silindiği,

güzelliklerin kaybolduğu, cisimlerin katılaştığı düşman bir dünyada yaşamak. Dünyanın dışında yaşamak.

Ama öylesine bedbahttı ki bütün felaketlerinin mesuliyetini tek kaynağa bağlamak teselli ediyor onu. Bu âfet

hezimetlerini meşrulaştırıyor. Hiçliğini bütün merareti ile hissetmek..dayanılmaz çile. Ama o bu çileyi ömür

boyu çekti. Herkesten farklı olmak, ıstırapların en güç tahammül edileni. Hayat onun için bir zilletler zinciri

idi. Kendini okuduğu romanlardan hiçbirinin kahramanına benzetemiyor, acıları edebiyata girmeyecek kadar

bayağı da ondan mı?

Önünde bütün kapılar çoktan kapanmıştı. Yaşadığı trajedinin düğümünü ya ölümün elleri çözebilirdi, ya

cinnetin. Heyhat! Gözlerini kaybetti. Çok muvakkat, çok yarım bir hal sureti idi bu. Evet, bazı gurur

yaralarını unutturacak, bazı hezimetleri meşrulaştıracak, bazı çirkinlikleri gizleyecek, tahrikleri azaltacak bir

felaket. Bununla beraber yıllarca kör kelimesini telaffuz edemedi. Dudaklarını yakıyordu bu söz. İnanmak

istemiyordu. Hâlâ inanmak istememektedir.

6 ŞUBAT 1963

Tantal ne kadar bahtiyardı, gözleriyle yiyordu meyveleri, suyu gözleriyle içiyordu. Sisyphe ne kadar

bahtiyardı: şahika

87

lara çıkardığı bir kaya vardı kucağında, saçlarında rüzgar...

Dışarda Paris: rüyalarının şehri. Koğuştakiler çoktan uykuya daldı. Bir yangından kaçar gibi hatıralara

koşuyor. Ama mazinin loş ormanında tutunduğu her dal elinde kalıyor, tozlaşıveriyor birden ağaç. O kadar,

o kadar yalnız ki...

O kadar, o kadar yalnızdı ki hayatına giren ilk kadını hatırlıyor. İki katlı kerpiçten bir bina. Kapıdan girince

sağda bir laterna, solda ziyaretçilere mahsus birkaç sandalye. Ter kokusu, alkol kokusu, kadın kokusu..Ve

sigara dumanı. Oradakilerin yüzünü hatırlayamıyor. Zaten bu murdar köy kerhanesine her gelişinde sadece

tiksinti, sadece utanç duymuştu. Utanç ve kıskançlık. Kimden utanıyor? Kendinden. Yanındakiler

cihangirane edalarla kollarında bir kadın üst kata çıkıp iniyorlar. O sandalyeye ilişiyor sadece, parası varsa

kahve içiyor. Damarlarındaki kan alev alev. Ama bu murdar kasaba kerhanesinde vücudu buzlaşıveriyor. Ne

korkunç! Herkes sıhhatli bir hayvan gibi çiftleşiyor. O: tek. Herkes kim? Tesadüfün karşısına çıkardığı üç

beş insan. Aralarında müşterek olan hiçbir şey yok. Hapishaneden çıktı, çıkalı tanıdıklarının çoğu bucak

bucak kaçıyor ondan. İşi yok, parası yok. İbni Mukaffa'nın kemiklerini kırar gibi birer birer ümitlerini

kırdılar. Babası: yatağına çivili; annesi: dünyadan habersiz. Ablası: onu da işten çıkardılar. Hepsi defalarca

okunan bir dolap kitap. Bir dolap kitap mı? Evet. Ama artık o dolabın yerinde yeller esiyor. Beynini yolar

gibi, kitaplarını alıp götürdüler. Yok, kitabı da yok. Taşra kerhanesindeki delikanlı yirmisini aşmıştır. O

cenup kasabasında insanlar çok çabuk buluğa erer. Ama ne bir genç kızın, bir tek genç kızın bakışlarında

sevgiye benzer bir pırıltı görmüş, ne yanı başında bir kadın vücudunun sıcaklığını duymuş. Bu kasaba

kerhanesi onun için bir gurur yarası. Kendini etrafındakilerden küçük görüyor. Onların kadın karşısındaki

cihangirane tavırlarını kıskanıyor. Nelerini kıskanmıyor ki? Bayağılıkları

88

nı, kötülüklerini, kabalıklarını. Sonra., yerliliklerini kıskanıyor. Hepsi bu toprağın hayvanı. Bu toprağın

harcı. Hiçbiri iğreti değil, hiçbirinin kafasıyla dünyası arasında uçurum yok. Hepsi bir zincirin halkası.

Yalnız o köksüz, o kopmuş, o başka. Taşra kerhanesi... hangi taşra kerhanesi, pasaklı, leş bir köy kerhanesi.

Orada ana dili konuşulmaz. Sermayeler Suriye şehirlerinde ıskartaya çıktıktan sonra buraya sığınırlar, yahut

büyük şehirlerde pazara sürülemeyecek kadar çirkin olanlar yollanır buraya. Rakı, kumar, fuhuş., burada

hayata renk veren, buranın insanını hayvandan farklılaştıran üç meşgale. Rakı, parası oldukça başkalarına

parmak ısırtacak kadar rakı içebiliyor. Parası oldukça veya olmadıkça. Kumar, parası oldukça oynuyor. Ama

ne zamandır parası yok. Fuhuş... Kasaba kerhanesinde genç bir kadın. Bu akşam ilk defa görüyor onu.

Kibar bir havası var yahut ona öyle geliyor. İlk defa olarak bir orospuya karşı sevgi duyuyor içinde. Kadın

rahatsız olduğunu söyleyerek müşterileri savmaktadır. Bir hafta sonrası için alınan randevu. Linda'yla

buluşabilmek için evin hangi eşyasını sattığını hatırlamıyor. Bir akşam, annesi yirmisini çoktan aşan bu koca

bebeği yatırdıktan sonra, koca bebek odasını terkedip karanlıklara dalıyor. O geceyi de pek hatırlamıyor.

Yalnız, bir kadın etinin lezzetini ilk tadış. Aşk hakkında hiç bir fikri yok. Kadın nedir bilmiyor. Ve kasaba

kerhanesinin bu hasta orospusuna tutuluş. Sonra., sonrasını nasıl anlatsın. Sonrası bugünkü hayatı ile,

bugünkü değer hükümleriyle ondan o kadar uzak, o kadar başka sanki. Kapatılan kerhane, baba evine

getirilen orospu. Baba evinden kaçan orospu. Bir başkasına kaçan, bir başkasının evinde orospuya yapılan

ricalar, izdivaç teklifleri. Linda'yla kaç gece yattı? Bir veya iki. Ama dünyada tek kadın vardı onun için.

Yirmi iki yaşındaydı, kendisinden sekiz on yaş büyük ve Suriye'nin belli başlı kerhanelerini dolaştıktan

sonra frengiye tutulup gizlice çalışsın diye o kasaba ker

89

hanesine yollanan bu esrarkeş kadın onu bir izmaritten daha az itibara lâyık gördü. Linda için aşk hatta

"sensualite" diye bir şey yoktu artık. Hâlâ güzeldi şüphesiz. Fransız askerlerine mahsus bir kerhanede

çalıştığı için Fransızca da konuşuyordu. Argoyla karışık yarım yamalak bir Fransızca. Hatta biraz okuyordu

da galiba. Elinde kalan son kitapları, yemeğini, sandalyasmı, ikram eden bir çocuk saflığı ile ona hediye

ettiğini hatırlıyor. Linda'nın sığındığı evin sahibi memurdu. Gündüz beraberlerdi Linda'yla ama Linda elini

bile dokundurmazdı ona, parayı memur veriyordu. Nelerden bahsederlerdi, kendini başkasına ait sayan bir

kadının yanında işi neydi? Onunla beraber olmak için, onun kokladığı havayı koklayabilmek için her şeye

razı idi. Zaten herhangi bir tercihte bulunacak halde değildi. Linda memuru seviyor muydu? Hayır! Linda

kimseyi sevmiyordu. Kimseyi sevemezdi. Artık bir eşya idi o. Yalan söylemeğe memur bir eşya. Linda o

evden de kaçtı. Bu garip münasebet kaç ay sürdü hatırlamıyor. Zaten gece gündüz sarhoştular. Hayatının bu

ilk kadınından yalan da olsa sevgiye benzer tek kelime işitmedi. Ona nelerini feda etti. Haysiyetini. Ailesinin

haysiyetini. Linda o evden de kaçtı. Bu manyak, mağruni kadınını şehir şehir aradılar. Karakollarda kuzinim

diye ifade verdi. Linda kayboldu. Onunla beraber dünyanın bütün kadınları, hayatının bütün şiiriyeti. Ve

hatıra olarak yıllarca, yıllarca devam eden bir vesvese, bir korku: frengi korkusu. O, Linda için, benzerini

görmediği bir deli idi. İşsiz, parasız... Kültürü? Linda kültürü ne yapsın! Gençliği? Erkekliği? Linda

iğreniyordu erkeklerden. O artık yalnız esrardan, yalnız kokainden anlıyordu. Bu otuz yaşındaki kadın genç

adamın izdivaç teklifini kahkahalarla red etti. Haklıydı da.

En acı hatıralar kelimeleşince nasıl bayağılaşıyor. Linda'yla münasebetleri üzerine hiçbir zaman ciddi bir

tahlile girişmedi. Neden? Belki kendinden utanıyor, hayatının o

90

devresinde yüzünü kızartmayacak tek gün yok. Onun için hafıza kusmuş o hatıraları. Ne yapabilirdi? Kadına

susamıştı, şefkate susamıştı, hayata susamıştı. Yalnızdı. Ve polis ta-kibindeydi. Ve hiçbir ümidi, ama hiçbir

ümidi kalmamıştı. Unutmak istiyordu. Yaşadığını unutmak istiyordu. Kitaplarını elinden almışlardı,

istikbalini elinden almışlardı, onu ölüme mahkum etmişlerdi. Sökmen Süer, sana bu memlekette iş yok, diye

bağırdı, aklın varsa intihar et. Evlenemezdi. O bir paryaydı artık. Kim kızını bir komüniste verirdi? Zaten

ezeli ve ebedi yabancısıydı o ülkenin. Linda cehennemin ta kendisi olsa tereddüt etmeden kucağına atılırdı.

Frengi... o zaman bunun ne demek olduğunu düşünecek halde değildi. . Adeta bir belâ arıyordu. Bu miskin,

bu taksitle ölümü hızlandıracak bir belâ...

Hayatının ilk kadını. Sonra bu maceranın "idylle"e benzer tarafı yok. Linda ne bir "la Dame aux

Camelias"ydı, ne bir Manon Lescaut. Hatta bir orospu Eliza bile değildi...

6.2.1963

"L'AGE DE RAISON" ÜZERİNE DÜŞÜNCELER YA DA SARTRE'IN ERKEK FANTOŞLARI*

Scott'un kadınları güzel bir resimdir çok defa, şahane birer biblodur, lekesiz birer heykeldir, ama yaşamaz.

Hepsi de günaha benzeyen ihtiraslara yabancıdırlar, kalpleri hiçbir hırsızın sokulamayacağı muhkem bir

şatodur. Balzac İngiliz pü-ritanizmine verir bunu.

"Akıl Çağı"nda (J. P. Sartre, L'Age de Raison Gallimard,

91

Paris 1955) tersine. Kadın kahramanlar çok daha canlı, çok daha sevimli. Mathieu kim? Romana da,

Marcelle'in odasına girer gibi, ayaklarının ucuna basarak giriyor. İnsandan çok gölge. Ne yapacağını

bilmeyen, kararsız ve süriepe bir hali var. Yedi yıldır tepe tepe kullandığı bir kadının felaketi uykusunu

kaçırmıyor. Sadece vebal benden gitsin diye metresine kürtaj yapacak karıyı şöyle bir görmek istiyor. Sonra?

Sonra Boris'in kafasındaki Mathieu. Hürriyeti temsil eden kuvvetli bir adam. Ama Boris kim? Silik ve

şahsiyetsiz bir oğlan. Sartre çok basit cümleler, çok basit jestlerle konuşturuyor insanları. 1917'de Fransa'ya

gelmiş Boris, üç aylıkmış -aşağı yukarı aynı yaştayız-. Suriye'ye gelse hayatının sonuna kadar kadın gibi

kullanılırdı. Tip o. Kafası çok yavaş işliyor. Ve içi kendi kendiyle dolu. Lola'nın jigolosu bir nevi. Daha

doğrusu Lola erkek, o dişi. Hayat hakkında hiç bir fikri yok. Hiç güçlük çekmemiş. Hadiseler şımartmış

hazreti. Lo-la'dan çok Mathieu'den hoşlanıyor. Sonra tapetleri merak ediyor çok. İvich'i henüz tanımıyoruz.

Yalnız, Mathieu'nün birinci kısımdaki konuşmasından talebe olduğunu öğrendik. Boris kız kardeşinin tesiri

altında.

Marcelle de, Lola da Sartre'ın erkek fantoşlarından çok daha diri ve insan. Lola'nın tek zaafı bir puşjıu

sevmesi, genç bir puştu. Ama bütün acıları, bütün zilletleriyle kendini bir verişi var ki aşka, İsa'nın: "Tanrı

birçok günahlarını affedecek onun, çünkü çok sevdi" müjdesini hatırlıyor insan. Bir dala tutunma ihtiyacı,

çürük, eğri büğrü bir dal, dikenli bir dal. Ve dal, kendine tutunan elden müstağni. Kabahat Sart-re'da mı?

Zaten romanın başlangıcında kahramanları etiketlemek yersiz. Belki de çok daha eski intihalarımızın tesiri

altındayız. Bu bir prejüje veya bir idefiks.

Fransa'da kaldığım zaman boyunca tek erkeğe rastlamadım. Hepsi hayalet misali. Birer makina, konuşuyor,

düşünüyor, yatıp kalkıyor. Rengi, köşesi, keskinliği, kanı, yüre

92

ği..bir kelimeyle şahsiyeti yok. Halbuki tanıdığım bütün kadınlar, dolu..ve reel. En âdisi için insan birkaç

defa hayatım tehlikeye atabilir. Marcelle de, hatta yaşlı orospu Lola da öyle değil mi? Mathieu ne kadar

küstah, ne kadar şımarık, ne kadar meselesiz? Lokantadaki erkekler de öyle. Kırk yaşında bir tapet, bir nevi

Zeki Müren. Uzaktan dilber, yakından korkunç. Ama hepsi de bir rüyadaki şekillere benziyor. Kötü çekilmiş

resimler gibi, içimize dolmuyor. Belki gerçeği aksettirdikleri için.. Ama gerçek silik. Romanda hep

Rastignac'lar, Julien Sorel'ler, Raskolnikoflar görmeye alıştığımız için yadırgıyoruz bu tipleri. Muharrir usta

olmasına usta. Müstehcenden de sık sık faydalanıyor. Bir Balzac'ın, bir Dickens'ın, bir Dosto'nun tenezzül

etmeyeceği bir "true" bu. 54. sayfada iki çıplak kadın. Bu l?ir mermer çıplaklığı değil, ürperen, hummalı ve

nemli bir çıplaklık. Vokabüler sokaktaki voka-büler, Eugene Sue'nün en "canaille" kahramanları bazan daha

çeki düzenli konuşur, "con'lar, "foutre"lar, "emmerder'ler gırla. 54. sayfada Mathieu'nün gebe bıraktığı

kadının telaşı, ürperti içindeki aç teni, Lola'nın apış arası: "C'est trop de coucherie et de cochonnerie".

7.2.1963

QUINZE-VINGT GECELERİ IV*6

Uzviyi ulvileştirmek bakırdan altın imal etmek gibi hayal. Hayatımıza salgı bezlerimiz hükmediyor. Şuurun

karanlık

6 Q-V. Geceleri ile ilgili olmasına rağmen bu yazı Jurnal'den çıkarılmamış ve Q-V. dosyasına konulmamış.

93

bölgelerinden yükselen çığlıkları susturamıyoruz. Çığlık homurtu oluyor nihayet. Homurtu uğultuya inkılap

ediyor. Saint-Augustin kendini kırkından sonra Tanrıya vakfedebildi. Muhammet Haticetülkübra ile

geçirdiği yılların acısını torunu yerindeki Ayşe'nin kollarında çıkardı. Balzac kendisine aşkı ve hayatı öğreten

Mme de Bernier'nin içli ve fedakâr sevgisinden "amour strangulatoire" diye bahseder.

Belki inananlar uzviyetin çığlıklarını dualaştırabilirler. Ama Pafnüs'ü cinnete kanatlandıran bu gayri insani

inat oldu. "Chassez le naturel, il revient au galop." Uzviyet de tabiatın bir parçası. Ona hâkim olmak için

boyun eğeceksiniz önce.

Tabiat yaratmak için yıkmak zorunda. Fırtınalar, zelzeleler, seller. Yaşamak öldürmektir. Ya kendini

öldüreceksin, ya başkalarını. Dördüncü kişinin hayatını kurtarabilmek için üç kişiyi öldürebilmek. "This is

the question." Ya kendine kıyacaksın, ya başkalarına. Başkalarına kıymak da kendine kıymak değil mi?

Başkaları kim? Bizden birer parça. Her tanıdığımız, varlığımızın bir zeyli. Her ölenle bir parça ben de

ölürüm. Her ölüm bir "emputation".

Tımarhaneler uzviyetinin emirlerine kulaklarını tıkayan gafillerle dolu. Uzviyetin intikamı yamandır. Bir

Sainte-Therese limana sığınır gibi kiliseye koştu. Fırtınaya tutulan, aşman her gemi limana sığınır.. Denize

açılmadan fırtınaya tutulan gemi, deniz sütliman, fırtına sahilde, geminin içinde...

Hayatına giren ikinci kadın Emine. Onu okuduğu romanlardan herhangi birinin kahramanı kadar bilehatırlamıyor. Şimdi ilk mektepte yardımcı öğretmendir. Yardımcı öğretmen. Emine Bursa Öğretmen

Okulu'ndan mezun. Herhangi bir dişi. Bir sürü ümit, fakat kızın saçlarını bir kere bile ok-şayamadan bu

"idylle" başlangıcı da sona eriyor. Emine için kırk elli sayfalık bir dünya edebiyatı şeması hazırladığını

hatırlıyor. Emine kimbilir nerdedir şimdi?

94

Sonra Vali muavininin emriyle eşikten kc. ulan bir köpek gibi, öğretmen yardımcılığından dehleniyor.

Evlenmesine imkan yok...

7.2.1963

"L'AGE DE RAISON"UN DEVAMI: KİTAPTA GÖRMEK İSTEDİĞİMİZ KENDİMİZİZ*

55'inci sayfadan itibaren yeni simalar beliriyor. Sarah, Brunet, Gomez, Alman nazır... Ve Mathieu'nün

şahsiyeti yavaş yavaş sislerden sıyrılıyor, uzaktan görünen bir gemi gibi ("il emerge"). Mathieu, Sarah'nın

evine gidiyor. "Dışarda yaz ama bu başkalarının yazı. Karanlık bir gün başlıyor onun için, akşama kadar

yılan gibi kıvranarak sürünecek olan, güneşin altında bir defin töreni"... Alman nazır henüz hayalet halinde.

Ona Mathieu ile birlikte Sarah'nın kapısında rastlıyoruz. Başlangıç bir parça Zola'yı ve diğer natüralistleri

hatırlatıyor. Sonra Brunet ile tanışıyoruz. Mathieu'nün eski bir dostu bu. Mathieu o sabah bu eski dostla

karşılaşmaktan hiç hoşlanmıyor. Bir parça vicdanına rastlamış gibi. "Can çekişen bir dostluğun verdiği

sıkıntı. Sonra Brunet dışarının havasını getiriyor, sağlam, bodur, inatçı bir isyan ve şiddet dünyası, alınteri,

sabır, disiplin dünyası. Brunet, onun Sa-rah'ya tevdi edeceği o utanç verici sırrı ne yapsın?" Sarah'nın

çehresi aşınmış ("ronge par la borite"). Kimonodan yayvan ve yumuşak memeleri fırlıyor. Brunet'nin

Mathieu'ye merhabası: "Merhaba koca social-traître". Gomez İspanya savaşma katılmak için Sarah'yı bırakıp

kaçmış. Alman, 922'de Münih'te sosyalist hükümette nazırmış. Şimdi sefalet içinde sü

95

rünüyor. Brunet'ye göre casus. Brunet üç beş çekiç darbesiyle biçimlendirilmiş kaba, ama çok canlı bir tip.

Parti adamı tipi. Sarah için parti mücerret bir topluluk, reel olan: insan. Brunet'nin sükuneti hem dinlendirici,

hem çileden çıkarıcı bir sükunet: denizin sükuneti. Tek insan hali yok onda, kalabalığın yavaş, sessiz ve

gürültülü canlılığı var. Mathieu'yü ne zamandır bir burjuva, pis bir entelektüel, bir bekçi köpeği olarak

sınıflandırmış. Onun nasihatına ihtiyacı yok. Mathieu bu ağır hükmü benimsemiş gibi, içinden "ömür boyu

ne yaptım ki nasihat vermeye hakkım olsun" diyor... Nihayet Sa-rah'yı ikna ediyor. Genç kadın, bir Yahudi

jinekolog'a durumu anlatıp onu üç bin franga çocuğu düşürmeye razı edecek. Mathieu tekrar yoldadır.

Dışarda yine yaz. "Gök sokağa inmiş.. İnsanlar göğün içinde yalpa vuruyorlar ve yüzleri alev alev ışık. Yeşil

ve canlı bir koku, taze bir toz kokusu. Yaz". Artık endişeleri yatışmış gibi, tabiatı görebiliyor. Luxembourg

bahçesi, sıcak; beyaz heykeller ve güvercinler, çocuk, çocuk.. Çocuklar koşuşuyor, güvercinler kanat

çırpıyor. Parayı nereden bulacak? "Kocadım, diyor Mathieu. Gırtlağıma kadar gömüldüm hayata. Ve, hiç bir

şeye inanmıyorum. Ben de, bir İspanya'ya gitmek isterdim. Olmadı, olamadı. İspanya var mı? Nerede

İspanya? Oturmuş, kendi kendimi yu-dumluyorum, kendi tadıma bakıyorum boyuna. Kan tadı, maden suyu

tadı: kendi tadım. 'J'existe'. 'Exister', bu: bu susamadan içiş. 34 yıl, 34 yıldır kendimi yudumluyorum...

çalıştım, bekledim, istediklerim benim oldu: Paris, Marcelle, bağımsızlık... Bitti artık. İstediğim hiç bir şey

yok. Luxembourg bahçesi hep aynı, hep bambaşka, deniz gibi... Yüz yıldan beri oynayan sanki hep aynı

çocuklar... güneş aynı, ağaçlar aynı. Sarah ve sarı kimonosu. Gebe kalan Marcelle, para. Çok tabii, çoknormal, çok monoton şeyler, ama bir hayatı dolduran da bunlar. Bunlar hayatın ta kendisi. Ötesi? Çocuklar,

İspanya'lar, İspanya'da şatolar., onlar ne peki? Ba

na göre biçilmiş laik bir din. ılık ve minnacık. Gerçek hayatımın serafik ve sessiz bir 'accompagnement'ı, bir

alibi".

"Hür olmak isteyen insan! Etrafımdakiler beni öyle görmek istiyor. Herkes gibi yer içer; devlet memurudur;

politika ile uğraşmaz, 'Oeuvre' ve 'Le Populaire' gazetelerini okur, para sıkıntısı çeker, arada. Yalnız hür

olmak ister, başkaları nasıl pul koleksiyonu sahibi olmak isterlerse. Hürriyet, onun has bahçesi, kendi

kendisi ile suç ortaklığı. Tembel ve soğuk bir herif. Biraz hayalperest ama aslında çok makul. Kurnazca bir

mutluluk imal ediyor, ataletten doğan harcı âlem fakat sağlam bir mutluluk. Zaman zaman ulvî mülahazalar

serdederek kendini haklı çıkarmakta. Ben bu muyum acaba?" Sonra hatıralar... yedi yaşındaki çocuğun içdünyası. Üç bin yıllık vazoyu kırışı. Tahrip zevkinin, tahrip gururunun sarhoşluğu.

Sonra on altı yaşında: "il etait une petite brute". O zaman karar vermişti hür olmaya. Yirmi bir yaşındaydı,

odasında Spinoza okuyordu. O zaman da "je ferai mon salut" demişti... "Pari" aynıydı, kelimeler değişmişti

yalnız. Mathieu, Mathieu'nün nazarında bir "pari"den ibaretti. Neydi bu "pari"? İstediği zaman

hatırlıyamıyordu bunu, şekillendiremi-yordu. "Hür olmak. Kendi kendinin illeti olmak; mevcudum, çünkü

öyle istiyorum, diyebilmek, kendi kendinin başlangıcı olmak." Bu cümleler coşturmuyordu onu şimdi.

Ayağa kalktı. Bir devlet memuru idi ayağa kalkan, para sıkıntısı çeken, eski talebelerinden birinin kız

kardeşiyle görüşmeye giden bir devlet memuru. "Kağıtlar dağıtıldı, bitti mi acaba? Artık ilelebet bir

memurdan mı ibaretim." O kadar çok beklemişti ki. Bu arada bir hayli kadın kovalamış,-seyahat etmiş,

hayatını kazanmıştı. Ama tek endişesi: "dis-ponible" kalmak; bütün hayatını bağlayacak şuurlu ve iradi bir

"acte" için serbest bulunmak, yepyeni bir hayatın başlangıcı olacak bir "acte"; hiçbir zaman kendini bir aşka

veya hazza vermemek. Hiçbir zaman da gerçekten bedbaht olma

mıştı. Başka bir yerdeydi sanki. Henüz tam manâsıyla doğmamıştı. Bekliyordu. Bu arada yıllar yavaş yavaş

sinsi sinsi yaklaşmış, onu arkasından yakalamışlardı. 34 yıl. "Brunet gibi, yirmi beş yaşında angaje

olmalıymışım. Ama o zaman meseleyi bilerek angaje olamaz ki insan. Faka basar. Faka basmak ta

istemiyordum." Rusya'ya gitmeyi, tahsilini terketmeyi, sanat öğrenmeyi düşünmüştü. Ama ciddi bir sebep

yoktu bunları yapması için. Sebebsiz çılgınlık olurdu bunlar. Beklemeye devam etmişti... Yelkenli gemiler

dolaşıyordu Luxembourg havuzunda... "Artık boşaldım, hiçbir şey beklediğim yok."

"Kendi kendine 'c'est marrant la jeunesse' dedi, dışı pırıl pı-nl, içinde kimse yok. Biz gençliğimizin farkına

varmadık. Sonra anladık ki gençmişiz, bir zaman. Brunet de, Daniel de öyle. İvich'i Gauguin sergisine

götüreceğini hatırladı. Ona güzel şeyler göstermekten hoşlanıyordu: kendisi güzel değildi ya, özür dilemek

gibi bir şeydi bu. Ama İvich hoş görmüyordu onu. Yine manyak ve faruş edasıyla bakacaktı tablolara.

Mathieu yanında kalakalacaktı, çirkin, sıkıcı, unutulmuş. Ona rağmen güzel olmak da istemezdi Mathieu.

İvich güzellik karşısında da hissizdi. Ne istiyorum bu kızdan bilmem, diye düşündü...

Sonra İvich'le tanışıyoruz. Yanında bir oğlan, saçları 'ca-lamistre' (ondüle yaptırtılmış). 'Elle avait son visage

le plus habılle' yani saçları kapamış yüzünü, ivich'le karşılaştıkça ona öyle geliyordu ki bir katastrof

yaşamaktadır: İvich, yarını olmayan küçük ve trajik bir acıydı. Ya bir yerlere gidecek, ya delirecek, ya

kalpten ölecekti.. Ama onsuz yaşamaya tahammül edemezdi Mathieu."

"Une lecture est souvent une recherche. Nous posons â chaque page des questions et nous forçons l'auteur â

nous re-pondre. Que nous importe la vie des autres, si nous ne pou-vons l'integrer â la nötre. C'est nous que

nous cherchons dans un livre. Notre passe, notre present ou notre futur". Kahramanlar, rüyalarımızı

yaşadıkları ölçüde enteresandır

lar. İç ve dış dünyamıza ışık serpmeyen kitaptan bize ne? O aynada görmek istediğimiz kendimiziz. İmkân

olarak, ümit olarak, korku olarak kendimiz. Yani virtüel benliğimiz. Saçlı sakallı Flaubert Mme Bovary'de

tecelli edebiliyor. Vautrin Balzac'ın, Julien Sorel Sthendal'ın enkarnasyonlarından biri. O halde birbirine

benzemez görünen birçok kahramanlarda neden kendimizi görmeyelim? Başka bir coğrafyada, başka bir

zaman parçasında nasıl bir hüviyete bürünecektik?..

Sartre sıkmıyor insanı. Karanlıkta bırakmıyor. İçimizden geçenleri anlamış gibi konuşuyor.

İvich herhangi bir genç kız. Taşraya dönmek istemeyen, biraz şımarık, biraz hoppa bir Fransız kızı. Dünyası

daracık. Mathieu onunla konuşurken "assurance"ını kaybediyor. Yaş farkı ve önceleri Marcelle de var

yanlarında. Kendilerini yalnız bırakmayan bu "presence"a kin duyuyor Mathieu, kin duyuyor çünkü bu,

hürriyetine bir tecavüz, ânı yaşamasına engel. Saçlarından yakalayıp maziye çekiyor onu, maziye veya

istikbale. İvich: ân veya istikbal ama başka bir istikbal. Mathieu için bağlanmak, bağlandığını hissetmek,

bağlarını ko-paramamak, bitmek demek. Mathieu için İvich bir dert, bir tecessüs, bir istifham. İvich için

Mathieu henüz belli değil. Konuşmalar çok tabii. Ne biliyoruz tabii olduğunu. Belki de bu, romancının

ustalığı sadece. Bilmek için yaşamak lâzım. Aynı yerde oturmak, aynı yaşta olmak vs. Otomobildeki sahne

de çok düşündürücü. Barutu ateşleyen kibrit. Mathieu'nün kollarında cansız bir ceset kadar hissizleşen genç

kız ve Mathieu'nün âşık oluşu....

Belki dikkat etmemişimdir: hiçbir romanda hislerin gelişmesi bu kadar nüanse, bu kadar "suggestif' değildir

sanıyorum. Bir jest ruhi muvazeneyi allak bullak ediyor. Yepyeni bir durum çıkarıyor ortaya. Mathieu'nün

Marcelle'e karşı sevgisi de bütün meddücezirleriyle karşımızda. Bir alevlenen, bir küllenen bir sevgi. Bazan

bir yara sızısı. Bir vicdan

99

azabı. Bir diş ağrısı. Bir yük. Sartre bu dalgalanışları yaşatıyor, insana. Sebeplerini söylemiyor. Ukalâlık

yapmıyor. Kahramanlarla birlikte yaşıyoruz. Bütün kahramanlarla mı? Hayır. Meselâ İvich'in derisi içine

giremedim. Onu dışarıdan görebiliyorum henüz. Ne aradığını bilmiyor. Biraz düşman. Ve kendi kokusuyla

sarhoş. Belki de Mathieu'nün yanında olduğu için öyle. Erkeğin üstün zekası ve kişiği karşısında yaşından

başka iftihar edecek nesi var? Şımarıklığı bir nevi zırh. Halbuki Marcelle, evet ben Marcelle olabilirdim.

Onun bütün acılarını yaşıyabiliyorum. İnsan kolayca bazı kahramanların derisine girebiliyor. Sarah da

benim. Mathieu de hatta zaman zaman Brunet de. Boris'le İvich'i ben'leştiremedim henüz. Belki biraz

kıskançlık.

İvich yaşamıyor mu? Yaşıyor. Yaşıyabildiği kadar yaşıyor. Paris'in her hangi bir kahvesinde düzinelerle

İvich var, şu anda. Paris'in ve bütün payitahtların. Belki ben İvich'leri hep dıştan seyrettim. Sinemada görür

gibi. Bana biraz irreel gelişi bundan. İrreel ne demek? İrreel yani sıcaklığını duyamıyorum. Nefesini,

kokusunu alamıyorum. İvich uzağımda.

8.2.1963

QUINZE-VINGT GECELERİ V*7

Hiçbir arzu yok içimde. Hiçbir tahassür yok. Gök mavi ve duru. Biraz sisli. Fırtına nasıl ve ne zaman dindi?

Hatta, dindi mi? Bilemiyor. Kedi gibi, köpek gibi, ağaç gibi yaşa

7 Bu ve bir sonraki yazı da Q-V. dosyasına aktarılmayarak Jurnal'deki yerlerinde bırakılmış.

100

mak.. Yaşayamaz ki. Gemiye binmiş bir kere. Daha doğrusu bindirilmiş.

Linda, Emine ve sonrakiler., tutunmak istediği birer daldı. Düşen tutunacağı dalları seçmez. Ve hepsi de kuru

bir dal kadar duygusuzdular. Linda, Emine ve sonrakiler.. Sonrakiler kim? Abanozdan Sevim. Onunla iki

gece yaşadı ve âşık oldu. Sonra? Pansiyon komşusu Alis. Kendileri için kıvrandığı bu kadınların şimdi

çehresini bile hatırlayamıyor. Aşk... Ne aşkı? Aşk bir seçiş. Onun karşısına bu kadınlar çıktı. Sevim şuursuz

bir orospuydu, belki eski bir hizmetçi. Alis kültürsüz, iki çocuk doğurmuş, para canlısı bir başka orospu.

Emine herhangi bir ilkokul öğretmeni hatta herhangi de diyemeyiz, bodur ve sevimsiz. Ama o bunların

hepsini sevdi. Açtı, şefkata, kadına açtı. Hiçbiri yüz vermedi ona. Güldüler. Deliye bak dediler. İzdivaç teklif

etti hepsine de, başka silahı yoktu, kendini öylesine küçük görüyordu, reddettiler. Onları seçmemişti, kader

karşısına çıkarmıştı onları. Yalnız onları çıkarmıştı karşısına. Sonra Râyegân. Ve aşka çok benzeyen bir

kristalizasyon. Sonra ayrılış ye ümitsizlik. Râyegân'ı da kader çıkarmıştı karşısına. Ama o bir genç kızdı.

Kibar ve...

Bu münasebet neden başlarken sona erdi, bilmiyor. Hatırladığı tek şey çektiği acı. Evleninceye kadar

hayatına giren kadın çehreleri aşağı yukarı bunlar. Emine ile Râye-gân'ın elini bile sıkmadı. Ve hiçbirinin

dudaklarından sevgiye benzer tek kelimenin döküldüğüne şahit olmadı. Ezildi ve hor görüldü. Neden? Çok

ateşli, çok kuvvetli bir "mâle"di. Hassastı, sevmek için yaratılmıştı. Kaderin karşısına çıkardığı kadınların

üçü de fahişe idiler. İkisi profesyonel, biri profesyonelimsi. İkisi hayal peşinde genç kızlar, mühendis

istiyorlardı belki de. Taşkın hisleriyle korkutuyordu, şaşırtıyordu, onları. Ne var ki hiçbiri yaşamıyor artık.

Zaman zaman hafızanın sathına çıkan bir naaş. Ne sıcaklıkları var ne cazibeleri. Hiçbirine teşekkür borçlu

değildi. Hepsi de kal

101

binden bir parça kopardılar. Hepsi de gururunu ezdi.

Sevmek zorundaydı. Yirmi iki sene kadınsız yaşamıştı. Kadınla nasıl konuşulur bilmiyordu. Güveni yoktu

kendine. Hiç mi hiç güveni yoktu. İzdivaç teklif edebileceği her kadına evlenelim dedi. Ne yapabilirdi başka?

Başka şekilde bir kadına sahip olabilmeyi aklından geçiremiyordu ki. Bütün kadınlar reddettiler. Bütün

kadınlar. Yani Linda, Emine, Sevim, Alis. Râyegân böyle bir tekliften hiçbir zaman haberdar olamadı. Sonra

Câzibe'nin aracılığı ve ismini bile hatırlamadığı iki ilkokul öğretmeninden gelen ret cevabı. Dünyası bu

kadardı.

9.2.1963

Çocuk olmadı, genç olmadı. Avrupa'da olsa bir manastıra çekilirdi belki, orada kafasıyla yaşardı. Kafasıyla

yaşamak için yaşamak. Yaşamak için çalışmak lâzımdı, ev lâzımdı. Evlendi, sünnet olur gibi, askere gider

gibi, manastıra çekilir gibi. Biraz utanarak, biraz istemeyerek, biraz korkarak... Ufuklara açılmadan limana

giren zavallı gemi! Bununla berabeı, karısı onunla hayatını birleştirmeye razı olan ilk kadındı. İzdivaç teklif

ederken onun da reddedeceğinden emindi adeta. Adeta lâf olsun diye yaptı bu teklifi. Nihayet her tanıdığı

kadın gibi, hatta her tanıdığı kadından çok daha fazla, karısını da sevdi. Otuz beş, kırk yaşlarında olsa ve

hayatı bütün mevsimleriyle yaşamış bulunsa hiç şüphe yok izdivaçların en bahtiyarı olurdu bu.

102

10.2.1963

DALGA ŞUURUN DERİNLİKLERİNDEN YÜKSELMİYORMUŞ

Dalga, şuurun derinliklerinden yükselmiyormuş demek. Sa-tıhtaymış. Sert ama sığda... Varlıktan ademe

yuvarlanışta, ellerinin ihtilaçla uzandığı dallardan biri daha kırılmış ne çıkar? Gölgeleri dal diye kucaklamaya

kalkışmanın akibeti... Gölge. İnsanlar birer gölge, konuşan, gülen, inleyen ve eriyen birer gölge. Toprak

nasıl emerse suları, zaman da bu gölgeleri öyle yutuyor.

Neden en küçük fırtına bu gemiyi dümensiz bırakıyor? Bu bocalayışların hepsi de soyumuza has bir alın

yazısı mı? Yoksa... Bu "yoksa" öldürüyor. Sürü ile acı çekmek, acı çekmemek gibi bir şey. Sürünün

terkettiği hasta bir koyun olmak güç.

Ruh iklimindeki durgunluk ne kadar sürecek? Bu aldatıcı bir sükûn mu? Bilmiyor ki. Neden ruhu bütün

rüzgârlara açık, neden en küçük bir meltemle alabora oluveriyor?

"Ne jugez pas". Fertler de, içtimai sınıflar gibi, antitezlerini sinelerinde besliyorlar. Ölüm mikroplarını

içimizde taşımıyor muyuz? Sevdiklerimiz bazan bir vicdan azabı... "Et nous alimentons ces aimables

remords, comme les mendiants nourissent leurs vermines"...

A. öldü. Onunla beraber kaç ayım, kaç günüm karıştı toprağa. B. yaşıyor, hocalık hayatımın en büyük

inkisarlarından olarak. En büyük inkisarlarından, çünkü en büyük iftiharı olabilirdi. Göğüs boşluğuna bir

kalp yerleştiremedim, hiç kimseyi sevemiyor. Eskiden de öyleydi. Onda kültürün yokedemediği korkunç bir

tahrip insiyakı var, hedefini bulamayan bir insiyak. Şüphe yok ki hasta. Bir Julien Sorel ka103

dar hipokrit, ama onun gibi karanlıklardan gelmiyor, ezilmemiş, hırpalanmamış, belli bir "ambition"u da yok.

Seviliyor, beğeniliyor. Kimden, niçin intikam alacak?... Bir Eflatun olabilirdi, bir Alcibiade bile değil.

12.2.1963

BULUTLARA BENZER DUYGULAR

Bulutlara benzer duygular: turuncu, erguvan, beyaz. Bir rüzgâr sürükler hepsini. Bulutlara güven olmaz.

Çiçeklere benzer duygular: gönüllerde yıldız yıldız açılır, meyve olur, ağaç olur; nesiller dinlenir gölgesinde:

muzaffer alınlarda taç olur. Çiçeklere benzer duygular, kuytu bir bahçede açan çiçeklere. Gözyaşlannda

kanatlanır yaprakları, kalbinin kanıyla şa-faklaşir. Ağlayınca açar o çiçekler, gülünce solar. Kuşlara benzer

duygular. Nereden gelirler bilinmez. Kâh çığlık çığlıktırlar, kâh sesleri işitilmez. Bajp-ında güneşler

tutuşmuyorsa selamlayıp geçerler seni. Kuşlar soğuk iklimi sevmez.

13.2.1963

ROUSSEAU COMTE

Deha çullanmış Rousseau'ya. Nereye, gitse kovalamış: gölge gibi, felaket gibi. İnsanların en terbiyesizi,

insanlığın en büyük terbiyecisi olmuş. Zilletlerini, düşüşlerini, hicranlarını

204

tefekküre kalbetmiş. Gübreden fışkıran zambak. Byron haklı: Rousseau'yla bir çağ başlıyor., hasta, sarsak,

yapmacıklı, perişan bir çağ. Ama kalbi var bu çağın. Yalnız beyin, yalnız merasim, yalnız poz değil.

Yirmi yaşında mektepten kovulmuş Comte. Meçhul bir kadından bir çocuk peydahlamış, arada. Meyhaneye

girer gibi Saint-Simonizme girmiş. Sonra bir başka fahişe bulmuş. Kahramanımız yirmi yedi yaşındadır.

Metres hayatı yaşadığı kadınla evlenmiş resmen, tımarhaneye girmiş, oradan çıkınca bir de dini nikah

yaptırmış. Seine nehrine atmış kendini, kurtarmışlar. Nihayet olgunlaşmış, kırk altı yaşında, başka bir fahişe

çıkmış karşısına, otuz yaşında bir kadın. 47 yaşında kadıncağızı kaybetmiş. Bir biyograf zavallıyı kendisi

öldürdü, diyor, yalan yanlış ilaçlar aldırarak öldürdü. Dünyanın bütün ülkelerinde böyle bir adamın yeri ya

tımarhanedir, ya hapishane. Halbuki Auguste Comte düşünce tarihinin baş köşesinde.

KAÇANLAR

Paris benim de rüyalarımın şehri. Ben de yıllarca orada yaşadım. Marius'la Rastignac'la, Julien Sorel'le..

Paris'in büyüsü nerden geliyor?.. Evvelâ sevdiklerimin çoğu orada yaşamış. Ve yaşıyor. Kulaklarımızda dost

isimlerin musikisi: Chenier, Diderot, Comte.. Bu Flaubert'in, Lamartine'in veya Loti'nin Doğu

hayranlığından farklı. Onlar müphem'in nostaljisi içinde. Ben Bilinen'in. Belki bu bir kopuş. Yahut belki de

parçanın bütüne hasreti. Londra, New-York veya Moskova.. Bütün uzak beldeler gurbet benim için. Yalnız

Paris vatan, kafamın vatanı. Ama gönlümle bu topraklara bağlıyım. Tam bir "ecartelement".

Türk aydını yangından kaçar gibi uzaklaşıyor yurdundan. Hayır, kirlettiği bir odadan kaçar gibi. Unutuyor ki

vatanı kenefe çeviren kendisi. Aydın, Tanzimat'tan beri Batı kapitalizminin şuursuz simsarı. Tanzimat bir

medeniyetin fethi değil bir ırzını teslim. Ve aydın harabe haline getirdiği bu memleketin enkazından bir şeyler

yüklenip Batı'ya kaçmak istiyor. O enkazla yeni bir bina kurmak güç şey. Ama zavallı dostlarım, dünyanın

en güzel coğrafyasını cehennem-leştiren biziz!.. Bavulunuzda, hafızanızda o cehennemi taşıyorsunuz. Kaçış,

daima zelilânedir. Bu kaçış bir kendini arayış da değil, pervanenin ışığa koşması da. Hürriyet, hürriyet., ne

hürriyeti? Mevcut hürriyetleri kullanıyor musun? 1963 Türkiyesi Voltaire'lerin Fransa'sından yüz kere daha

hür. Voltaire'ler nerede?

15.2.1963

QUINZE-VINGTS GECELERİ VI*8

Le Sage'ın "Topal Şeytan"ı damlarım açar evlerin ve kahramana komediler seyrettirir. Çağdaş romancı

tımarhanelerin de çatılarını araladı, kerhanelerin de. Batı'nın harikuladeliklerden aşınan tecessüsü zaman

zaman bayağı'da, gündelik'te bilenmek ihtiyaanı duydu. Romancı büyülü aynasını mahalle aralarında

dolaştırdı sık sık. Sanatın vazifesi fâniyi ebedileştirmek, tabiattaki korkunç tahrip dehasıyle göğüs göğüse

mücadele etmek değil mi? Her aa ne kadar ferdî, ne derece alelade olursa olsun insanlığın uçsuz bucaksız

orkestrasında bir ahenk unsurudur.

8 Jumal'den çıkarılmış, yerine geri koyduk. 206

Her çığlık, her kahkaha, her cıvıltı gök kubbenin altında akisler bırakmaya lâyık. Ebedileşmek uçurumların

da hakkı.

Çağdaş roman şuuraltı mağaralarının kapılarını açtı. Kâh irkilerek, kâh korkarak, kâh şaşarak garip

hayvanlar seyrettik. Gördüklerimiz sudaki akislerimizdi çok defa. Roman bizi başkalarının maceralarına

ortak eden, hayatımızı genişleten, değiştiren dost bir sanat. Ama her sanatın amacı bir fetihtir, bir inşa'dır.

Tek gönül veya milyonlarca gönül. Kulübe, saray, şehir veya kıta. Gerçi roman antik trajedinin de mirasçısı.

Okuyucuyu dehşete düşürmek, acındırmak sık sık başvurduğu baharat.. Ama trajedi destanla akraba. Eşil,

Homer'in veya Pendar'ın devamı. Hudutlarının sonsuza dayanmasına rağmen "fiction" ülkesi de hudutlu

nihayet.

Hugo, Dea'yı romanına sokabilmek için bütün şairliğini seferber eder: "Büyük ve aydınlık gözleri vardı. Ne

garip kendisi için söneri bu gözler, başkaları için pırıldıyordu. Yalnız dışarısını aydınlatan esrarlı meş'ale.

Işıktan mahrumdu, ışık saçıyordu... Adına körlük denilen o karanlık duvarın arkasından nur fışkırıyordu...

Geceydi, ama yıldızı olan gece."

Körler hayatın da, edebiyatın da dışında. Yahut insanların arasına çıkabilmek için deha ile taçlanmaları, bir

Homer, bir Milton, bir Maarri olmaları şart. Yani paryanın tanrılaşması. "Galen Adam"da Dea, Gynplaine'in

korkunç çehresini görmemek için kördür. Kurtarıcısını gönlü ile görür. Dea se-rafik bir varlık, etten

kemikten yaratılmamış, bir şiir, bir sembol, bir ışık. Işık kendi kendini görür mü?

"Sefiller"in yarı tanrı, yan insan monsenyör Bienvenu'sü ömrünün akşamında gözlerini kaybeder. Ama bu

artık bir kaybediş değil, bir buluştur. Güneşin çiğ ve hoyrat ışığı yerine, gönlün sitarevî aydınlığı.

Pencerelerini dış dünyaya kapıyan şuur artık binbir kollu avizesini yakmıştır. Kaldı ki Monsenyör

Bien-venu'nün öyle bir avizeye de ihtiyacı yok. Çünkü sevilmektedir. Güneşler, yıldızlar, avizeler...

gerçekten sevilenlerin bu oyun

107

caklara ihtiyacı var mı? "Kör olmak ve sevilmek, hiç bir şeyin tamam olmadığı bu dünyada garip bir saadet"

Hugo öyle diyor. "Çehresini göremiyorsunuz ama sevdiğinizin kalbi hep yanıba-şınızda çarpıyor, karınız,

kardeşiniz, kızınız. Dünya küsufa uğramış ne çıkar? Karanlıkta ve karanlık sayesinde yıldızlaşmak. Etrafında

gece gündüz bir meleğin tavaf ettiği bir yıldız olmak. Sevildiğini bilmekten büyük saadet olmaz" (Victor

Hugo, Les Miserables, Edition Gamier freres, ss. 108-209).

Sonra., sonrası yok.

Sanatkâr yaralarını göz önüne sererek merhamet dilenen bir çanak yalayıcı değildir. Hugo'nun büyülü bir

mehtap gibi harabeleri saraylaştıran muhayyilesi en büyük felaketi sevimli-leştirebiliyor. Ama büyük

körlerin hiçbirinde bu nikbinliği bulamamaktayız. Pek kısa bir zaman gözlerini kaybeden Heine öfkeden,

hırstan, yeisten çıldırıyordu adeta. Unutmak ve unutturmak. Ben alışamadım körlüğe. Bu kelime telaffuz

edildikçe büyük bir kabahat işlemişim gibi yüzüm kızarıyor. Gözlerimi göstermek istemiyorum. Körler

bütün devirlerin ve bütün ülkelerin paryası. Kör müsün? Kör olasıca! Hay kör şeytan!.. Ro-man'ın bütün

canavarlara bütün sürüngenlere açılan kapılan körlere kapalı. Neden? O halde ıstıraplarından bir roman, bir

şiir de yaratamayacak kör. Kimin hikâyesini anlatsın?

16.2.1963

BU ÜLKE 89'DAN BERİ SU ALAN BİR GEMİ

Bulanık akıyor şuur ırmağı, bulanık. Derinlikleri seçilemi-Aksettirdiği, gökte soluk bir kaç yıldız. Neden

eğilmek

yor

108

istiyorsun hep? Kalbini teşrih masasına yatırmaktan bıkmadın mı? Hayat dışarda.. Kaçıyorsun, erkekçe

çalışmaktan, yaratmaktan, dövüşmekten kaçıyorsun. Boş bulduğu ilk kulübeye sığınan bir köpek gibi. Ve

her kulübeden mantığın haşin eli boğazına sarılıp, kaçmaya zorluyor seni. İnsan, se-lâhiyetinin sınırlarını

çoktan mı aştı? Dünyanın batan bir gemiye benzemesi bundan mı? Tabiat, fare ile oynayan kedi gibi,

soyumuzla alay mı ediyor? Tedirgin, küstah, azgın insan sürüleri.

I Batan bir geminin ister serenine tırman, ister küpeştesi

ne yan gel.. Bu ülke 89'dan beri su alan bir gemi. 89'da tasfiye edilen yalnız Batı aristokrasileri, yalnız

derebeylik nizam-ı içtimaisi değil; 89 burjuvazinin zaferi, ihtiyar Şark'ın da ölüm çanı.. Asırlarca kıralîardan

baç alan Devlet-i Aliyye'nin mecalsiz avuçlarında fetih kılıcı yok artık, dilenci keşkülü var. Birbirinin

gırtlağına sarılacakları mesut günü iple çeken renk renk insan., ve nihayet çözülüş. Hasta adam hâlâ can

çekişiyor. Can çekişen yalnız o mu?

Dünyanın bütün tımarhaneleri bizim entelijansiyanın kafatası yanında birer aklı selim mihrakı. Cemiyet tek

mit'e dayalı: Atatürk miti. Başka bağ yok. İmparatorluğun birbirine düşman etnik unsurlardan mürekkep

yamalı bohçası dikiş yerlerinden ayrılalı beri biz kendi kendine düşman insanlar haline geldik. Mazi yok,

tarihimizi tanımıyoruz. Din ölüm yatağında. İnsanları bir araya getiren hiçbir ideoloji doğmadı. Nihayet dil

de gitti elden. Türk milleti. Hangi millet? Milliyetçiyiz.. Hangi milliyetçilik? Batı'nın en bedbaht, en sarsak,

en hasta fikir adamı basubadelmevt hülyalanyla avutabilir kendini. Kadirşinas bir el, gübre altında kalan

inciyi asırlarca sonra insanlığın tefekkür gerdanlığına iliştirebilir. Dilin medeni memleketler argosundan çok

daha büyük bir hızla değiştiği bir ülkede, yarım okka esrar içen bu kadar çılgınca bir hayale kaptıramaz

kendini.. Hangi "posterite"?.. Bu

109

millet on senede bir değişen hafızasız nesiller amalgamı..

O halde? Tefekkürün her ülkede bir nevi "martyr" olduğu belki bir vakıa. Ama şehvet dolu bir "martyr". Bir

ideal için ipe çekilmek ölümlerin en güzeli. Nihayet manastır var Batıda. Yaralanan insan köpek gibi sokağa

terkedilmez.

17.2.1963

İNSAN VE KOSMOS

31 Ocak 1963 tarihli "Nouvelles Litteraires"de Jean Guit-ton'un güzel bir yazısı var. Guitton Akademi azası.

Her çarşamba Sorbonne'd.a kosmos'un mânâsı hakkında dersler veriyormuş. Yazının başlığı "Kosmos

Karşısında İnsan". Guitton Quinet'yi okumamış. Üstadın "Creation" adlı eserinde çok "lugubre", çok bedbin

bazı kehânetler var. İnsan ve Kosmos. Will Durant medeniyet iki cümudiye devri arasında bir dinleniş, bir

nefes alış, diyordu, zelıele devi şöyle bir başını kaldırmaya görsün ne kent kalır, ne köy kalır. Quinet'nin

pesimizminde çağının biyolojik nazariyeleri methaldar.

Guitton'u hülasa edelim.

İnsan Rönesansa kadar kosmosla kendi arasında muhteşem bir ahenk vehmediyordu. Felsefe, ilim, hatta din

insanla tabiat arasındaki nizamı senfonileştiriyordu. Dünya kâinatın merkeziydi, insan dünyanın şerefi. Bu

inanç sarsıldığı gün antropos'la kosmos arasındaki ahenk şüphe konusu olmaya başladı ama çok kısa sürdü

bu şüphe. Yalnız Pascal kâinatla, kâinatı düşünen kamış arasındaki büyük nisbetsizliği aydınlık olarak

görebildi. Zaman'la tekâmül'ün keşfi bu ahengi rah-nedar edebilirdi. Aksine kuvvetlendirdi. On dokuzuncu

yüz

110

yıl, gelişen kosmos'ü düzenleyen kanunla, insanoğlunu idare eden kanunun ayniyetine inanıyordu. Tabiatı

da, tarihi de gittikçe daha ileri, daha mükemmel merhalelere sürükleyen, aynı tekâmül kanunuydu. Arada

uçurum varsa çok geçmeden kapanacaktı. 1815'ten 1940'a kadar Avrupa'da hâkim olan inanç budur:

Spencer, Renan, Hegel, Marx hatta Bergson..

Atom çağından beri vaziyet değişti. Kosmos hakkındaki yeni görüşler bütün inançlarımızı alt üst etti. İlk

defa olarak insanla kosmos arasında münasebet olmadığını anladık. Ayrı ayrı planda bunlar. Dünya gittikçe

garipleşmekte bizim için. Nispetsizlik, tuhaflık, saçma sapanlık, akla uymamaz-lık... Alimler de romancılarda serseme dönmüş. En çok kullanılan kelimeler bunlar. Üniver değil, plüriver. Büyük'e ferman dinleten

kanunlar başka, küçük'e düzen verenler başka. Yani çeşitli dünyalar ve bu çeşitli dünyalarda çeşitli kanunlar

var. Yıldız ayrı bir âlem, atom ayrı bir âlem. Kâinat bir ürperti, bir tesadüf, bir akış. Derin bir nizamsızlıktan

doğan arızi bir nizam., dalgalanış, ve denge. Kosmos'un doğuşu oldukça yeni bir macera. Hiroşima'daki

infilake benzeyen ama daha yavaş bir oluşum. Bilinmeyen bir andan itibaren, dört dönen bir nebülöz

sağanağı. Sonra üzerinde bulunduğumuz akıl almaz toz yığını, belki de daha bir çok yıldızlar üzerinde

hayatın belirmesi: lüzumsuz bir macera. Ve boyuna gelişen nebatlar, hayvanlar başağı. Nihayet nasıl ve niçin

doğduğuna bir türlü akıl erdiremediğimiz insanoğlu, faydasız canlılarla ezilen kâinatta açlıktan ölmemek için

kendi kendini tahrip eden ve üniversel hezeyana akıl erdirebilen garip mahluk. Boşluklarla imkânlarla dolu

bir mültiver. Belki başka dünyaların da bizden çok üstün canlıları var. İnsanla tabiat arasındaki ahenk ne

oldu? Çağımızın ana problemi bu. ilmin son sözü ümitsizlik mi? Kosmos ateizmi mi haykırıyor? Çağdaş

felsefe bu sualleri duymazlıktan gelmektedir. Felsefe ilme eğilmiyor. Tek istisna Teilhard de Chardin.

İnsanın ye

111

ni ümitlere ihtiyacı var. Bu kadar yükü ancak Tanrı taşıyabilir. Guitton'a göre, antropos'la kosmos arasında

her şeye rağmen bir ahenk mevcut.

Yazı doyurmuyor insanı, tedirgin ediyor. İnsan belki de kainatın en garip macerası. Ama ister en şereflisi

olsun, ister en rezili, bilinen varlıklar içinde düşünen yalnız o. Neden kendi tezatlarını halletmiyor? Neden

kucağında yaşadığı dünyayı cehenneme çevirmektedir? Kainatla beşer arasındaki ahenk şimdilik bizi

ilgilendirmez, daha doğrusu bizim dışımızda. Nihayet ilmî bir tecessüs konusu. Kaderimizi çok daha

yakından ilgilendiren dâvalar karşısında Guitton'un, Guitton'ların söyliyecek sözleri yok mu? Atom çağının

girdiği çıkmazdan kurtulmak için yeni "mystification"lara sığınmaya çalışıyor. Sorumluluklarını meçhul ve

kavranılmaz bir kosmosa devretmek ihtiyacı. Silahlanma yarışı, insanı insan olduğuna utandıran kuyruklu

yalanlar, bunakça veya çocukça ihtiraslar... bunlarla kosmosun "absurdite'si arasında ne gibi bir münasebet

var? İnsan âciz. Ama bu aczinin hâliki geniş ölçüde kendisi. Neden bir Michelet'nin, bir Marx'in, bir

Spencer'in nikbinliği yok, Guitton'larda? Üniver'in plüriver oluşu, başka yıldızlarda dâhiler bukınması neyi

değiştirir?

19.2.1963 "ANGOİSSE": BUNALTI

"Angoisse" (sıkıntı, huzursuzluk, ducret) psişik veya fizik bir tedirginlik, bir kendini rahat hissetmeyiş (bir

"malaise").

Ruhi bakımdan paniğe varabilen bir, güvensizlik duygusu olarak belirmektedir. "Angoisse" hisseden fert,

sıkıntısının

112

kaynağını bilmez, yahut bu duyguyla onu meydana getiren şartlar arasında büyük bir nispetsizlik görür.

"Angoisse" deyince daima ona bağlı bir takım unsurlar gelir akla: meçhuliyet, kararsızlık, aciz (had şekli

hafakan).

Fizik bakımdan, nefes darlığı ile belli eder kendini "angoisse", göğüste bir sıkıntı duyulur, terlenir, çarpıntı

hissedilir. Çok defa kol ve bacaklarda titremeler ve umumi bir zaaf hissi. Yenemediğimiz bir heyecandan

doğan refleks. Kâh şiddetlidir, çabuk geçer, kâh kroniktir.

"Anxiete" ise, bir tehlike karşısında duyduğumuz şuursuz korku. "Angoisse"dan kantite bakımından farklı.

Korku, bir tehlike karşısında duyduğumuz heyecandır, elimizdeki korunma imkanlarıyla karşılayıp

karşılayamayacağımızı kestiremediğimiz bir tehlike. Korku tamamen şuurlu bir hadise.

Bazı "angoisse"ların kaynağı sadece fizikidir, zehirlenmelerde, kalp hastalıklarında olduğu gibi.

Bebekte "angoisse", annenin baştan savmacıhğmdan, çocuğa sevgi göstermeyişinden, beslenmede

intizamsızlıktan kaynaklanabilir. Biri gidip biri gelen süt anneler, arada rasgele hazırlanmış mamalar.

(Annemin rahatsızlığı yüzünden benimle meşgul olmayışı, beşikten itibaren beni "angoisse'a . mahkum

ediyordu. Gerçi karımın da durumu aynı. Ama herhalde bu tesiri silen bilmediğim faktörler işe karışmış

olacak. O normal olarak "angoisse"a yabancıdır).

İlk çocuklukta duyulan umumiyetle fizik menşeli "malai-se"ler, sonraları, en küçük bir güvensizlik ânında

otomatik olarak, bir refleks gibi, beliriverir. Çocuk içindeki sıkıntının sebebini dışarda arar, halbuki sıkıntı

derunidir. İyileşmesi güçtür çocuğun, çünkü güveni kendi dışında, başkalarının sevgi ve himayesinde arar.

Ne yazık ki ebeveyni de çok kere aynı tedirginliğin kurbanıdır, onu teselli etmek şöyle dursun daha çok

bunaltır.

Üç-dört yaşlarındaki "angoisse" umumidir, normal sayılabilir. Daha çok geceleri tezahür eder. Çocuk o yaşta

rüya ile gerçeği karıştırır ve korkar. Korkusundan kurtulamaz da. Hele dış dünya şefkatsizse, çocuğun

dünyası cezalarla, tehditlerle doluysa. Kâbuslar, "hallucination"lar başlar.

"Angoisse"dan nasıl kurtulabilir çocuk? Oyun sayesinde "angoisse"mı korkuya kalbederek, sonra dakorkusuyla eğlenip oynayarak. Bazan korkanlarla alay eder çocuk, sonra da kendi korkusuyla. Önce korku

olur "angoisse"ı, sonra bir alarm işareti haline gelir. Böylece "angoisse" tecessüsü kamçılar, bir uyarıcı olur.

Çocuk karşısına çıkan problemlere çeşitli cevaplar arar, tehlikeleri önlemek için tecrübelere girişir.

Yetişkin insana gelince, fert "angoisse"ını çeşitli şekillerde ifade etmek suretiyle ondan kurtulabilir, yani

"catharsis artistique" sayesinde. Bu, bir kılık değiştirmeyi icap ettirir. İnsan hissetmekte olduğu veya bir

zamanlar yaşadığı acıları kendine de başkalarına da olduğu gibi açmak istemez. Onları mübalağalandırmak,

küçültmek, alay konusu yapmak veya süslemek suretiyle yok edemesek bile, hafifletebiliriz. Gerçek

sanatkâr, sıkıntılarından bir kısmını üslup planına aktarır ve eserini yaratmak suretiyle "angoisse"ının

sembolik bir tasfiyesini başarmış olur. Eser sayesinde, kendini daha iyi tanır ve daha çok olgunlaşır. Fakat

bu tasfiyenin müessir olabilmesi için, boyuna aynı temalara ve aynı şekillere bürünmemesi, kendi dertlerini,

kendi hayatını anlatma ihtiyacının, düpedüz anlatma alışkanlığına istihale etmesi lazım.

Ama bundan, "angoisse" kabiliyet yaratır gibi bir netice çıkarılmamalı, "angoisse" sadece istihsali kamçılar.

Eserin kalitesi başka faktörlere bağlı. Şiddeti azaldıkça, başka gayeler için kullanılabilir "angoisse".

"Cependant â force de jouer avec l'angoisse, quelques per-sonnes, au lieu de s'en rendre maitresse, finissent

par

114

l'erotiser et la cultiver. Conseiemment ou inconsciemment, suivant le cas, ils recherchent les situations qui

leur donnent le frisson de la peur..."

22.2.1963

ANGOİSSE ÜZERİNE DÜŞÜNCELERİM

Geçen günkü yazıyı Raymond de Saussure'ün bir konferansından özetledim. Hazretin konuşması daha

bitmedi. Saus-sure kötü bir muharrir. Avrupa edebiyatında bu tedirginlik, kâh "spleen", kâh melankoli, kâh

"mal du sciecle" denen bu kasvetli hava, sanırım ki Büyük İhtilal'den sonra başlıyor. Ortaçağda herkes yerli

yerinde. İçtimai sınıflar hallerinden memnun. Kimsenin böyle inceliklerle uğraşacak vakti yok. Baronlar ya

birbirine saldırmakla meşgul, ya avla, ya zamparalıkla. Arada bir can sıkıntısına tutulan beyleri Kudüs

hülyası sarar. Ve İslâmın kılıcı, fazla yiyip içmekten "pletho-re"a tutulan Hıristiyan şövalyelerini hacamat

edip şatolarına yollar. On sekizinci asır, kavga asrı.. Kalem kâh kamçı, kâh neşter, kâh satır. Şikayetler

erkekçe, feryattan çok, nâra, daha doğrusu ne feryat, ne nâra. Aklın sesi: inandıran, güldüren, eğlendiren,

düşündüren bir ses.

"Angoisse", sanayi inkılabı ile başlıyor galiba. Fabrikaların uğultusu, İsrafil'in suru gibi, insanlığınuykusunu kaçırıyor. Önce şairane bir his bu. Chateaubriand'ın asık çehresi, çağdaşlarının matmazel Byron

dedikleri Alfred de Mus-set'nin huysuzlukları, Gerard de Nerval. Tek tük sesler yavaş yavaş senfonileşir.

Beaudelaire ve sembolizmin üç silah-şörleri: "tristesse sans cause." 1940'ta doktor Burkhart adın

115

da bir hanım hocamız vardı. "Tristesse şans cause"u açıklamamızı istemişti. O zamanlar Max Nordau'ın

keşfiyle sarhoştum. Doktor Burkhart Nordau'dan habersizdi. Yazdıklarımı küfür okur gibi yüzü kızararak

okudu. Ve numara vermedi. Hiçbir "tristesse" Verlaine'inki kadar esbab-ı mucibeli değildir.

Psikologlar "omphalopsyque"leri hatırlatıyor çok defa. Tanrıyı göbeklerine bakarak keşfediyorlar. Bence

"angois-se"m kökü ya biyolojide ya sosyalde. Tedavisi de öyle. Katar-sis, "angoisse"ı "exorciser" etmenin

ezelden beri malum yollarından biri. Katarsis yani "angoisse"ı içtimaileştirmek, ferdin içtimaiye sığınışı bir

nevi. İnsana öyle geliyor ki "angois-se" aylak sınıfların lüksü. Aksiyondaki adamın "angoisse"a vakti yok.

Belki bir nevi "mauvaise conscience" bu. Narcisse gözlerini diktiği suda pis bir herif görüyor.

Ben hafızamın kucaklayabildiği en eski hatıralarımı "an-goisse"la sisli görmekteyim. Ama mütemadiyen

açılan bu yaranın, hangi eller tarafından kanatıldığı meçhulüm değil. O zaman bu bir "angoisse" değil,

düpedüz bir "malheur" oluyor. Şartlar değişmedikçe bu yara kanayacak. Şartlar neden değişmiyor? Asıl sual

bu. Kaldı ki "aıjgoisse"ı bavula yerleştirir gibi bir alay imtiyazlının göğüs boşluğuna doldurmak da yanlış.

Benim durumum başka. Felaket benim planımda izale edilse bile, bu hiçbir meseleyi hal etmez. Varmak

istediğim birinci merhale herkes kadar, herkes gibi yaşayabilmek. Sonra. Ya bütün bir çağı gittikçe daralan

demir bir çember gibi sıkıştıran "angoisse"? Bence bu, "angoisse"tan çok korku. Hatta çok açık, çok belirli

bir korku. Moskova'nın New-york'tan, Newyork'un Moskova'dan, Hint'in Çin'den, insanın insandan,

insanın makinadan korkusu. Homo faber'in fetihleri hiç de gönül açıcı değil. Rönesanstan bu güne kadar

geçen tarih antik çağların yabancısı olduğu bir dert aşıladı insanlığa: "angoisse". Sosyalizm bu derdin

kökünü kazıyacak

116

mı? Yoksa sosyalizm soyumuzun gördüğü son tatlı rüya mı olacak? "Cruel enigme"! Altın Çağın ilerde

olduğuna dair hiçbir belirti yok.

Bunların hepsi güzel, bunların hepsi mükemmel ama benim durumum? Madem ki altı bin yılın (belki de altı

yüz bin yıl) kirlettiği tarih denen bu uçsuz bucaksız ahırı kandan ırmaklar temizleyebilir.. Acaba? Kan neyi

temizledi şimdiye kadar? Kan yangınlar tutuşturan bir barut. Makina ile insanın boğuşması nasıl sona

erecek? Makina Caliban. Caliban'ı zorla dürttük, uyandırdık. Gandi'nin ülkesi bile ırzını tekniğe teslim etti.

Ama bunlar benim problemim değil. Aydınlarımız Be-yoğlu'na ilk defa çıkan kenar mahalle çocuklan gibi

ağızlan bir kanş açık, makina medeniyeti karşısında vecit duyuyorlar. Devekuşu uyanıklığı temsil eder bizim

yanımızda.

23.2.1963

BİR BABANIN ŞİKÂYETLERİ

İnsanlar görüyorum., yangından kaçar gibi kaçıyorlar vazifeden. Önlerinde uçurum. Bir uçurum ki

memleketimin insanları ile dolu., bir uçurum ki uçsuz bucaksız.. Uçurum değil, bir ejderin ağzı.

Belki biz de koşuyorduk uçuruma. Belki eteklerimiz bir dikene takıldı, belki biz de uçurumdayız. Ama bu

uçurum da kat kat.. Yüz yıllardan beri kâbusa, geceye ve lağıma akan bir ırmak gibi insanlar dökülmüş bu

uçuruma. İnsanlar ve İnsanlık. İnsanlık sarhoş, İnsanlık büyülenmiş, İnsanlık kör; görmüyor uçurumu,

görmüyor.

Bu kozmik hâileyi ibret aynasından seyredemezsin. Dev

117

ran çoktan parçaladı aynanı. Sen de kafilenin içindesin. Sen kafanla, sen etinle, rüyalarınla, sen "posterite"nle

içindesin. Bu ateşten çemberi aşamıyorsun.

Ve melekler Lût'a dediler ki... Ve Lût'un karısı başını arkaya çevirince tuzdan bir heykel oldu. Tanrının

ölüme mahkûm ettiği beldeden iki kişi kurtarabildi Lût: kızlarını. Nuh'un sefinesinde her cins hayvandan bir

çift vardı. Tufandan tek insan kurtarabildi Nuh: karısını. Ve Manu kurtuluş dağına tek başına tırmandı.

Benim dostlarımı davet edeceğim bir Arz-ı Mevûd'um yok. Kayık: gönlüm, tırmanılacak dağ: çile dağı. Kali

Yuga ne zaman sona erecek? Tanrı dünyayı terketti belli ki. İnsanlık Tanrıdan vazgeçtiği gün, kederinden

öldü Tanrı. Onunla beraber İnsanlık da öldü. İşte böyle Karamazof Baba! Bir yaban domuzu gibi,

iştahlarının kamçısı altında bütün nimetlere saldırabilirsin artık. Ama kaderin oku bir yığın kokmuş toprağa

çabucak çevirir seni. Gergedanlaşmak, domuzlaşmak, yılanlaşmak. Sirse, Sirse.. senin marifetin bunlar!

Tanrıyı tahtından indiren sensin! İmparatorlukları ağaçlar gibi, sen devirdin! Salome, Messa-lin.. Şeytan

senin yüzünden cennetten koyulmuştur. Sen le-vis, sen ölüm, sen hayat. ,

Demek aklın sesi rüzgârın uğultusundan daha mânâsız. Kılavuzların çığlıkları, çılgın kahkahalar arasında

boğulmuş asırlardır. Kadeh şakırtıları, halhallar ve heyheyler ve kuyuya doğru ilerleyen kafile: kör kuyuya.

Hangi kafile? Bu kafile sensin! Rüyaların, ümitlerin, mazin, istikbalin.

Ojias'ın ahırından sana ne? Kapının önünü temizleyebildin mi? Çocuğun senin gibi düşünmüyor. Eyyup gibi

her hücreni azap kemirdi, bu yetmiyor. Kalbin çocuğunda da kanıyor. Torunlarında da mı kanayacak? Belki

en mükemmel ikna vasıtası yumruk, ama ben bir sirk cambazı değilim ki. Korkuyorum. Her şeyi

kaybetmekten korkuyorum. Kaybedecek neyim kaldı ki? Bir kaç vehim. O ayrı bir dünyanın çocu

118

ğu, ben ayrı bir dünyanın. Acaba hangi dünyanın çocuğuyum. Çocuğu veya ihtiyarı. Yahut hangi dünyanın

çocuğuydum. Bırak hayatını yaşasın. Demek dışarının leş kokusu çekiyor onu. Bu tefekkür Sina'sı, metruk

bir manastır kadar cazibesiz. Kitaplar boş kutular gibi mânâsız. Ben bu kaleden başkasına sığmamam ki.

Tanrılarının suratına tükürülen insan ne kadar şaşırırsa, o kadar perişanım. Çocuklarım her şey olabilirlerdi,

gergedan olmayı tercih ediyorlar. Öyle boğazımı sıkıyor ki bu düşünce! Saraydan ahıra kaçış. Ne

yapabilirim Allahım! Ne yapabilirim! Anlayamıyormuşum. Evet anlayamıyorum. Ve anlatamıyorum. Sürü

ile karşı karşıyayız. Sürü çiğneyip geçiyor beni. Ve sürünün başında kendi evladım, arkalarından

bağırıyorum: nereye, nereye?

Ve Tanrı sayısız elçi yollamış insanlara. Mabetler her devirde boş kalmış. Buda kovalanmış, İsa çarmıha

gerilmiş, Muhammed'i zehirlemişler, Lenin öldürülmüş, Gandi öldürülmüş, Marx'm çocukları ne oldu?

Belediye kaldırdı oğlunun cenazesini. Kızları evlendiler. Lenin'in çocukları yok muydu? Hasan Hüseyin

efendilerimizde, Muhammet'ten ne var? Ebul Âlâ, ben babamın işlediği cinayeti tekrarlamayacağım diyor.

Babasının işlediği cinayet. Ben Ebul Âlâ kadar yiğitlik gösteremedim. Ne zaman döneceksin, ne zaman?

Çakalların uluyuşuna kulaklarını tıkayıp ne zaman bilgi mabedinin mihrabı önünde vazifenin sesine,

hakikatin sesine açacaksın kulaklarını! Seni feda edemem ki. Neden kafanda ben yokum? Neden kalbinde

ben yokum? Demek hayat gerçekten bombok. Belki yarın suçlu bulacaksın beni. Neden kolumdan tutmadı,

neden mâni olmadı diyeceksin. Ben ezeli bir mağlubum yavrum. Seni sevgimle tutamadıktan sonra.

Hakkımdır diyorsun. Senin yaşında hak olmaz. Sen haklarını adım adım fethetmek zorundasın. Ama

anlatamıyorum. Neleri kaybettiğinin farkında değilsin. Sultanlıktan kapıcılığa koşuyorsun. Başkaları da

koşuyor. Ama ben bu kadar acıyı sen de başka

119

larına benzeyesin diye çekmedim. Sana kırgın değilim, yalnız attığın her yanlış adım dünyamın bir sütununu

deviriyor. Dünyamın, yani senin dünyanın. Hafızanda çatık kaşlı bir hatıra olarak yaşamak istemezdim. Sana

dayanabilsem harabeler içinde yeni bir kale kurabilirdim kendimize. Olmadı. Olmuyor. Bu kitapların da,

fedakarlıkların da kimseye faydası yok. Sen de koş, sen de düş, sen de yaralan. Kalbimin duracağı bahtiyar

güne kadar seninle beraber yaralanmaktan başka ne yapabilirim?

. Mazim günahlarla dolu, hatalarla dolu. Ama yoluma ışık tutan olmadı. Olsa ne değişecekti bilmem. Ne var

ki çocuklarıma karşı bilerek hiçbir kusur işlemedim. Hatâlarım cehaletimden.... Gemisini kurtaran kaptandır.

Hangi gemi, hangi kaptan? İnsanlar cam parçalarını gerçek hazineye tercih ediyorlar. Ve sonra Ödip

kompleksi. Hayyam, efsane söylediler ve uykuya daldılar diyor. Benim efsanelerimi dinleyecek kimsem

yok. Ve uyuyamıyorum da. Keşke ıstıraplarım sevdiklerimin işine yarasa.

23.2.1963 SAUSSURE'E DEVAM

"Angoisse"la oynamaya gelmez, diyor Saussure, sonra insan "angoişse"ının tiryakisi olur, bilerek veya

bilmeyerek korku peşinde koşar. Yarası ile oynamaktan hoşlanmak gibi bir şey...

Acaba ben de öyle bir mazoşizmin kurbanı mıyım? Düşmanı yenemeyince ona alışmaya çalışmak, teslim

olmak, Ey-yub'un ıstıraplarından haz duyması... Belki "angoisse" bizi

120

başkalarından ayırdığı için imtiyazlaşıyor. Ve bikrini gorile teslim eden çılgın bir dişi gibi kendimizi

kucağına atıyoruz "angoisse"ın...

23.2.1963 AİLE

Lacan'ı okuyorum (Paris Tıp Fakültesi klinik şeflerinden doktor Lacan'ın Fransız Ansiklopedisinin "La Vie

Mentale"e ayrılmış sekizinci cildinde yer alan "Aile" yazısı). Lacan'a göre, aile bir müessese. İnsan ailesi

biyolojik bir olaydan ibaret değil. Kültürü aktarmak en önemli fonksiyonu. Manevi geleneklerin, adet ve

merasimlerin muhafazası, tekniklerin ve mamelekin kaybını önleme konularında başka içtimai gruplar da

ailenin rakipleri arasında. Ama ilk terbiyeyi veren, insiyakları dizginleyen, çocuğa ana dilini kazandıran hep

aile. Bu suretle ruhi gelişmenin ana vetirelerini kontrol eden, nesiller arasında ruhi bir devamlılık sağlayan da

o. Aile bir köprü. Çocukla beraber doğmuşa benzeyen bazı psişik özellikler, bu devamlılığın neticesi. Conn,

bu devamlılığı göstermek için "içtimai irsiyet" terkibini kullanmış. Pek yerinde bir tabir değil ama, psikolojik

irsiyet sözkonusu olduğunda, psikologun dikkatini biyolojik olana saplanmaktan kurtarması bakımından

değerli.

Bugün Batı'da normal bir 'müessese aile'nin, baba, anne ve çocuklardan oluşması biyolojik aileninkine

benzer bir yapıyı akla getiriyorsa da bu sadece bir yapı benzerliği. Ama bu benzerlikten insiyakların

değişmezliğine dayanan bir yapı ayniyeti çıkarmak hatalı.. Böyle bir ayniyetin varlığını iddia

121

edenler de tamamen farazi bir takım teorilere dayanıyorlar. Mevcut aile nizamını tenkit edenlere göre, ilkel

aile, hayvanlar aleminde müşahade edilen "promiscuite'ye uygun bir yapıya sahiptir. Aileyi sosyal bir hücre

olarak kabul edenlere göreyse, ilkel aile, yine hayvanlarda rastladığımız müstakar çift modeline irca edilebilir.

Bunlar hiçbir bilinen vakıaya dayanmayan teoriler. Hiçbir yerde, hatta grup halinde izdivaçların mevcut

olduğu yerlerde bile böyle bir "promiscuite" yok. Kaldı ki en eski çağlardan beri yasaklar ve kanunlar var.

Ayrıca ailenin ilk şekilleriyle en gelişmiş şekilleri arasında ortak yanlar var. Her ikisinde de otorite,

patriyarkal otoritedir, yahut hiç değilse bir konsey'de, bir "matriarcaf'da yahut onun erkek temsilcilerinde

toplanmıştır. Her ikisinde de muayyen akrabalık ve veraset şekilleri hakimdir. Yani usulüne uygun bir aile

var karşımızda. Ama bu aile, cemiyetin hücresi olmaktan çok uzak ve bu aile iptidaileştikçe akrabalıktaki kan

bağlılığı da ehemmiyetini kaybediyor.

İlkel aile akrabalığın biyolojik bağlarını tanımaz. Karabet, kan bağlılığını meşrulaştıran bir takım "rite"lerle

ortaya çıkar, yahut yine bir takım "rite"leıde hayali kan bağlılıkları ihdas edilir.

İlkel aile yapısında biyolojik bağlılıkların olduğu inkar edilemez ama bu istisnai bağlılıklardan hareketle

bugün mevcut aile yapısını biyolojik aileye irca edemeyiz.

Modern aile basit bir yapıya sahip olmaktan çok uzak. Bu ailenin girift yapısını, eski aile tiplerinin bugün

bilinen müesseseleri sayesinde daha iyi anlayabiliriz ama modern aileyi ilkel bir aile hipoteziyle

açıklayanlayız...

Aile sosyal münasebetlerin bir parçası, bir müessese: sosyolojinin vardığı sonuçlar bunu gösteriyor. Bu

durumda aile psikolojiyle ilgili araştırmalarda sözkonusu olan insiyaklar değil komplekslerdir. Aileyi

yönlendiren biyolojik faktörler

122

değil kültürel faktörlerdir.

Kompleks nedir? Kompleks, bütün organik fonksiyonları ilgilendiren bir tepkiler bütünüdür. Her kompleks

geliştiği muhite ait bir realiteyi tekrarlar. Demek ki komplekse kültürel faktörler hakim. Bugün kompleks

içgüdüyü aydınlatıyor, oysa önceleri kompleksleri içgüdülerle açıklamak adetti. Freud, kompleksi,

"inconscient" bir faktör olarak tarif eder. Bu şekliyle kompleks, şuurun yönetmediği birçok ruhi hadisenin

kaynağıdır, başarısızlıklar, rüyalar, sentomlar gibi.

Freud'e göre, kompleksin temel unsuru "imago" denilen bir "representation inconsciente".

Kompleks ve imago mefhumları psikolojide ve bilhassa aile psikolojisinde ihtilal yarattılar. Aile, en tipik ve

müstakar komplekslerin faaliyet gösterdiği bir saha yani müşahhas bir tahlil konusu.

Lacan, ailenin içinde şekillenen komplekslerin, imago, duygu ve inançların aile ile münasebetleri ve çocuğun

psişik gelişmesi üzerindeki etkilerini inceliyor, bunu yaparken de üç kompleksten hareket ediyor: memedenkesilme kompleksi, kardeşi ve yaşdaşı çocukları kıskanma kompleksi, nihayet Ödip kompleksi.

26.2.1963 GÜNLER

Ağaç her gün meyve vermez. Konuşmayan ağaçlar da var. Ne dallarında çiçekler gülümser baharları, ne

çiçeklerinde arılar dolaşır. Konuşmayan ağaçlar da var...

Zindanda söylenen şarkıyı kim dinler? Zindanda söyle

123

nen şarkı ölüm kokar, zincir kokar, küf kokar. Ölüm açacak kapısını bir sabah o zindanın, ardına kadar.

Kuşlar gibi geçiyor günler önünden, cıvıldamıyorlar. Günler tren, günler mavi ufuklarda eriyen birer ümit.

Kanatlarından yakalayamıyorsun kuşları. Tren sessiz gidiyor rüya ülkelerine.

TAYFUR ÖLMÜŞ

Tayfur ölmüş. Yaşıyor muydu? Ne zaman yaşadı? Hangimiz yaşıyoruz? Hayat koltuğuna daima korkar gibi

ilişirdi. Toprağı olmayan bir toprak ağasının çocuğuydu. Akrabaları küstahtılar, o sakindi. Çocukluğumun

dikenli tele benzeyen hatıraları içinde boşuna onu da arıyorum. Çok silik ama kendisiyle temastan acı bir

yara ile ayrılmadığım nadir, çok nadir insanlardan. Zorla okudu. Fakir olduğu için uyanık olmak zorundaydı.

İçtimai dâvaları merak edecek oldu, hapise attılar. Sindi ve silindi. Düşe kalka hukuk'u bitirdi. Nasıl bitirdi?

Neler öğrendi? Üç milyar insandan biriydi Tayfur. Bütün akrabaları beydiler, ağaydılar. O, Tayfur Çalım

olarak doğdu, Tayfur Çalım olarak öldü. Isırmayan, tırmalamayan bir insan. Tayfur da milyonlarca benzerigibi Ârafta kaldı. Ne yırtıcı hayvanlarla dolu "caverne natale"inde kalabildi, ne fikrin arş-ı âlâsına kanat

açmak bahtiyarlığına erebildi. Yan yolda durdu.

Tayfur ölmüş. Tayfur çocukluk yıllarımdan bir yaprak. Belki köyünde kalsa yıllarca yaşardı daha. O da bir

kökleri sökülmüş ağaç. Şehir yuttu Tayfur'u. Ahmet Akat'tan sonra, Tayfur Çalım. Tanışırdılar. Ahmet

tepeden bakardı Tayfur'a. Fakülteyi geç bitirişi ile alay ederdi. Zavallı Ahmet, kendisi

124

ne nasip olmadı fakülteyi bitirmek. Aşağılardan geldiği için başkalarını mutlaka küçümsemek ihtiyacındaydı.

Bununla beraber bir üstün tarafı vardı Tayfur'un, bir efendi tarafı vardı. Daha mı zeki idi? Belki. Belki de bu

efendilik aşiret çocuğu olmasından geliyordu. Çalım Mamu nihayet bir ağa idi. Fakir, ikinci, üçüncü sınıf bir

ağa. Ama ağa. Ne kadar gariptir. Ağabeysi yaşıyor hem de müreffeh, anlı şanlı bir hâkim. Lüzumsuz, tatsız,

bayağı bir gübre müstahsili. Katran gibi donuk, lüzucî, kerpiç gibi bir adam. Ne gözlerinde, ne ruhunda

pırıltı. Zavallı Tayfur!

27.2.1963 OSMANLILAR

Eslâf sade suya tasavvuf çorbasıyla beslenmiş asırlarca. Tatsız tutsuz, iliksiz ve usaresiz bir tasavvuf. Çile

yaşandığı zaman nağmeleşir, nurlaşır. Tefekkürün kabuğunu kıramamış bir türlü. Hindistan cevizine

benzeyen o acayip nesneye korku ile, itimatsızlıkla bakmış. Kolaya vermiş kendini. Mücahitlerin kanı Al-i

Osman ülkesine bir altın ırmağı gibi akarken, atlas örtülü şiltelerde alev tenli cariyelerle binbir gece masalı

yaşayan bendegân-ı saltanatın, hayat muammalarını çözmeye harcayacak vakti mi vardı? Onlar bütün

gordiyonla-rı kılıçla kesmeye alışmışlardı. Kılıç ve satır. Hayat çok defa kılıçla başlayan, satırla biten

rengarenk bir rüyaydı. Apayrı bir dünya idi Osmanoğullannın ülkesi. Nal sesleri, tekbir sedaları, tekbire

benzeyen nal sesleri., sonra kan kokusu ile, güneşin sert şarabı ile azgınlaşan iştihalar. Farabi'yi kim

okuyacak? İbni Sina'yla kim uğraşacaktı? Avrupa, kılıcından

kelle damlayan akıncılara kırk haramilerin mağarası gibi görünüyordu. Sonra rüya kâbusa döndü. Ecdad-ı

izamımız hep sırtını görmeye alıştığı küffar-ı betgerdara hep sırtını göstermeye başladı.

Tanzimat devrinin aydını, ecdadının kendisi için kurulan bir ziyafet sofrası sandığı Avrupa'yı, erişilmez bir

dünya olarak sayıklamaya başladı. Ama hep beldeler, kâşaneler, hep dekor, hep dış.. Osmanlı, dininden

emindi. Bakışlarında haset, kin ve istifham vardı daima. Tanzimat aydını Avrupa kültürünü fethedemedi.

Neyle fethedecekti? Kültür süngü ile fethedilmez. Ve Osmanoğlunun süngüsü kırılmıştı. Kapitalizmin harc-ı

âlem emtiası sahil saraylarını doldurur, Doğunun en ciranbaha sanat bediaları bedestene devredilirken

Tanzimat aydınları da kırılan putların yerine bonmarşeden tedarik ettikleri teneke heykelcikler koymağa

çalışıyorlardı. Tanzimat, Avrupa irfanından ne getirdi? Hiç! Voltaire ve Münif Paşa.. İnsanın güleceği

geliyor. Namık Kemal tarihi ve tarihî romanı getirmiş. Hangi tarihi, ve hangi tarihî romanı? Avrupa yârânı

Paris sokaklarında dolaşırken Batı düşüncesi en feyizli meyvelerini veriyordu. O devirde Michelet teneffüs

ediliyordu, Quinet teneffüs ediliyordu. Bununla beraber o yiğit kalem mücahidinin tecessüsü, kanatları olan

bir tecessüstü, yerde sürünmüyordu.

Tanzimat neslinin en büyük hizmeti Türk nesrini yaratmasıdır. Abide, malzeme demek. Düşünceninmalzemesi dildir. İstikrarlı, aydınlık bir dil. Türk düşüncesi nereye daya-yacaktı sırtını? Önce hayranı olduğu

medeniyeti adım adım tanımak, sonra tatmak, benimsemek zorundaydı. Büyük gayretler sarfolundu. Avrupa

Avrupa olabilmek için kaç asır / beklemişti? Kaç medeniyetin kapısında diz çökmüş, kaç hocadan ders

dinlemişti? Çıraklık devrimiz pek kısa sürdü. Bununla beraber dilimiz gelişti, gürbüzleşti. Shakespeare ancak

Cenab'ın Türkçesiyle Türkçeleşebilirdi, "Asırların Efsa

126 '

nesi" Fikret'in.. Chateaubriand Süleyman Nazif ten çok daha az tantanalıdır. Sonra Haşim'in, Yakub'un

bazan boyaları sırıtan, fakat daima parlak nesri. Sonra avama hitab eden yeni bir nesil. Sinirsiz, kemiksiz

cümleler. Kıyma makinasında çekilmiş gibi kolayca yutulan Fecr-i Ati nesri.. Refik Halit, Halide Edip, Reşat

Nuri. Sonra tarihi tersine çeviren ve altı yüz yılın emeğini yok eden görülmemiş, işitilmemiş vanda-lizm:

harflerin ve dilin belkemiğini kıran tekme. Bununla beraber düşünce de her canlı uzviyet gibi kolayca

teslim-i ruh etmedi. Haysiyet sahibi insanlar enkaz arasından seslerini duyurmaya çalıştılar. Mukaddes ateş

bir günde sönmedi. Yahya Kemal uzlet sarayında Nedim'i sermest-i zevk edecek gazellerine devam etti.

Peyami Safa kelimelerin pırıltısı ile ruhun derinliklerini aydınlatmaya çalıştı. Hülagûzâdeler milli hafızamızı

söküp atar, kütüphanelerimizi yakarken hakiki aydınlar ya sustular, ya yollarına devam ettiler. Ettiler, amma

iltifat görmediler. Ve tefekkür fakriddem'den ölmek üzeredir.

Ahmet Hamdi öldü. Radyoda zaman zaman şiirlerini dinledik. Hamdi sadece bu şiirler midir? Onun bir

düşünen adam tarafı yok mu? "On dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı" bütün derme çatmalığına rağmen

ziyaretçisi olmak gereken bir mabettir. İsmail Habip öleli kaç yıl oldu. Hani yeni İsmail Habipler? İsmail

Habip'in kâh sarhoş narasına, kâh aşk ilânına benzeyen nesri şimdi dua, şimdi fısıltı, şimdi kekeleyiş, eğri

büğrü ama yaşayan bir nesir, girdibadı olan, cibali olan bir nesir. Girdibadları sığ, dağları bodur., kabul!

Ama edebiyatı bütün bir nesle o tattırdı. Tanpınar'a gelince tefekkür kazanında yeni bir terkip yapmaya

çalışan ve satıhtaki köpükleri boyuna üfleyen daha sabırlı, daha geniş nefesli, daha az parlak, fakat çok daha

metin bir üslupçu. İsmail Habip Doğu, Tanpınar Batılaşmış Doğu. Cümleler çok defa düşünce bayırını

güçlükle tırmanıyor. Yazar kendi kendini tamamlamaya, düzeltmeye, malzemeyi yeniden kazana atma

127

ya, madeni tekrar eritmeye., hülasa realiteyi bütünü ile kucaklamaya, bütünü ile şekillendirmiye namuslu bir

gayret harcıyor. Söyledikleri ile sarhoş olmuyor. İsmail Habip gibi vaiz değil. İsmail Habip düşünmez, şarkı

söyler. Tanpmar düşünmeye çalışıyor. Yankıları nerede? Yankıları yok, çünkü o dili anlayan kalmadı. O dili

değil, dili. Sanırım ki bütün derbederliğine, bütün eklektikliğine, bütün acemiliklerine rağmen Ahmet Hamdi

son edebiyat tarihçimizdir. Adnan Benk'lerin iliksiz kemikten daha iğrenç, şişe kırıklarından daha dilsiz

sözcükleriyle küfür bile edilmez.

Bugün, bizde neden mütefekkir yetişmiyor konusu üzerinde duracaktım. Kartallar uçmadan önce ücra

kayalıklarda talim yaparlarmış. Tefekkür tek insanın işi değil. Ben bir Descartes, bir Spinoza olamazdım.

Neden olamazdım? Bu bir kromozom meselesi değil. Hotantolar içinde büyüdüm. Okumak istediğim zaman

dövdüler, kitaplarımı yırttılar. Nihayet kütüphanem yağma edildi, hapse atıldım vs.. Cemiyet belkemiğimi

kırdı. Uçmak istediğim zaman ancak sürünebiliyorum. Dostlarım kitaplarım sakladılar benden. Fethi gibi bir

insanın gösterdiği anlaşılmaz kıskançlık hayatımın en büyük acılarından biridir. Venüs'ün, suratında frengi

yarası. Geçen akşam Berke'lerde ortaya bu konu atıldı. Neden Avrupa bizden ileri? Neden bizde adam

yetişmiyor vs. İçimden alev gibi kelimeler yükseldi. Ve yanan bir kömürü çiğner gibi dişlerimi sıktım.

Neden yetişsin? Yıldızları söndürmeye çalışan bir obskürantizm. Ateş böceklerine tahammülü yok bu

gecenin. Ben elimde demir âsa, ayaklarımda çarık Hint'i keşfe çıkarken hanginiz bir teşvik sadakası

lütfettiniz aslanlarım? Aradığım kitapları elime geçmesin diye kütüphanelerden toplayıp evinize sakladınız.

Aslan yirmi kuruşluk kitaba yirmi lira istedi. Ve zavallı manüskirim aylardan beri ârafta bir hebennekanın

vereceği hükmü beklemektedir.

Hint yarım kitap, çeyrek kitap. Bir cenin-i sakıt. Hatala

128

n hadden efsun. Ama Anquetil'in getirdiğinden çok daha fazlasını getiriyor. Ve gün ışığını görmek saadetine

nail olmadığı gibi bir kaç dostun tecessüsünü bile kamçılayamadı. Evet belki bir Spinoza olamazdım. Ama

Batı yalnız Spinoza mıdır? İnsanlara kalbimin bahçesinden çiçekler devşirdim. Ve kucağımda çiçekler

kapılarını çaldım. Kapılar açılmadı. Berke hayatımda bir tahrip unsuru oldu. Bir antikrist. Coğrafi kader,

biyolojik kader, sosyal kader. Bunların bir tanesi benden çok daha kabadayısını felce uğratmaya kâfi iken

üçü birden çullandılar üstüme... Konudan yine uzaklaştım. Yarına...

KARANLIK YAĞIYORDU GÖKLERDEN

Karanlık yağıyordu göklerden. Soğuk ve ıslak.. Yerden karanlık fışkınyordu, çamur gibi. Mezarlar

arasından yürüyordu, düşe kalka. Bir ışık pırıldadı göz bebeklerinde. Işık bir kulübeden geliyordu. Koştu.

Kapı açıktı ardına kadar. Ama kulübe boştu. Bir avuç soğuk kül vardı ocakta. Belli ki zavallı yolcu sarhoştu.

YALANA DAİR

Söz zehirli bir kama. Ama kelimelerin gönülde açtığı yarayı ancak kelimeler iyileştirebilir: Aşil'in kılıcı gibi

söz. Kelimeleri ciddiye almamalı. Bir avuç konfeti onlar. Günlerin rüz

garı hepsini alır götürür. Bir rebabın tellerinden dökülen ses ne kadar rebabsa, kelime de o kadar insan.

Kelime şuurun güneşinde eriyiveren bal mumundan düşüncelere giydirdiğimiz elbise. Kelime sinen,

şahlanan, kanatlanan, kâh uçuruma atılan, kâh ufuklara süzülen rüya mahluklarının boyunlarına takmak

istediğimiz kement. İki kere iki dört eder. İsterse dört bin etsin. Maddeyle zifaf halinde yaşayan büyücü

çırağı, homo faber'le devleşmiş bir sülük kadar iğrenç bakkal.. Rakkamlarıh katı, dilsiz ve sözde belagati bu

iki cins yaratığı ilgilendirir. Rakkamların doğruluğu bir iskeletin donuk gözlerindeki, yahut oyuk göz

bebeklerindeki doğruluk. Yalan söylüyorsun dostum, yaşadıkça yalan söyleyeceksin.

Peygamber harp hiledir diyor. Savaş halindeki bir cemiyette herkes bir mohikan. Ölmemek içinöldüreceksin. Ölmemek için öldürmek mi? Peki öldürürsem ölmeyecek miyim? Belki öldürdüğün her

canlıda ölen kendinsin. Ama bunu ne zaman kavrayacak insan? Ya örs olacaksın, ya çekiç diyor Goethe.

Çekiç de çelikten, örs de çelikten. Örsle çekiç kardeş. Ne kardeşi? Aynı varlık. Tek varlık. Hakikat bu mu?

Harbin hud'a olduğu mu hakikat? Ezilmek istemiyorsan ez mi hakikat?

5.3.1963

MÜPHEMİN CAZİBESİ*9

Yok senin vasfettiğin dilber bu şehr içre Nedim!.. Hyde Pare'da bir bahar sabahı. Ve sarhoş kelebekler gibi

konacak çiçek arayan bakışlar. Ve ipek bir entarinin bir aşk fısıltısına

9 Q-V. dosyasından alınarak buraya yerleştirildi. 130

benzeyen ürkek musikisi. Zavallı Milton! Hyde Parc'daki kadın senin rüyandı. Saadet rüyan. Adını öğrensen

ne olacaktı? Beatrice veya Laure.

Pigmalyon fânilerin en bahtiyarı. Yaptığı heykelin eti kemiği balçıktan mıydı mermerdin mi? Bilmiyorum.

Ama damarlarında dolaşan Pigmalyon'un kanı idi. Pigmalyon da sevgilisini kaburga kemiğinden yarattı.

Beatrice'yi de Dan-te yaratmadı mı? Bir yaşıyan Beatrice var, herkes gibi soluk alan, uyuyan, yiyip içen

Beatrice ki komşunun kızları kadar irreel. Bir de "İlahi Komedya"nın şafak gibi her gün yeniden doğan

Beatricesi. Reel olan: yalan. Kadın da, bayrak gibi, bir sevgiyi mihraklaştırdığı ölçüde kutsallaşıyor. Milton

Hyde Parc'taki peri suretle evlense belki de rüyası kâbusa dönerdi. Müphemin, bizim olmayanın, erişilmezin

cazibesi. Ama Hugo ile Juliette elli yıl seviştiler. Belki Juliette memnu meyve olduğu için şiiriyetini yarım

asır devam ettirebildi.

Mağaradan kaçmak. Fakat nereye? Gece karanlık. Ve rüyalarından başka kılavuzun yok.

Kitapçı dükkanında karşılaştılar. Yanlarında başkaları vardı. Ama yalnızdılar. Mülakata gelmiştim dedi, nârı

beyzâ halindeyim, adım yok dedi, zerreyim, dalgayım, dedi. Ve ayrıldılar. Belki Milton'a görünen kadındı

bu. Belki, Beatrice..

Düşüncelerin, müphemin duvarını aşmayacak. O duvarı korkuların ördü, korkuların ve şükranların. Sen bir

kölesin, İbni Musa'nın kölesi değil, vehimlerinin kölesi. Sen roman yazamazsın. Hayalindeki kahramanlar da

konuşmaktan korkuyor. Sahanlıkta bekleyen düşüncelere kapını açmıyorsun. Ve onlar birer birer

uzaklaşıyorlar. Bir daha dönmemek üzere uzaklaşıyorlar...

131

6.3.1963

ŞUUR HER GÜN YENİ BİR FETİHTEN HOŞLANMIYOR

Şuur her gün yeni bir fetihten hoşlanmıyor. Her fetihte emek, almteri, tedirginlik var. Yeniye idrâkimizin

kapılarını kolay kolay açmıyoruz. Çok kötü bir dinleyici ve daha da kötü bir okuyucuyuz. Beklediğimizi,

dörtte üç bildiğimizi duyduğumuz zaman kulaklarımız ilgiyle açılıyor. Bu hazin hakikati dün bir kere daha

anladım. Fizyokratlar toprağa, toprağın istihsaldeki hakim rolüne büyük ehemmiyet verdikleri için bu ismi

almışlar sanıyordum. Bu gaflet bir cinayet değil. Umumi kanaata tıpatıp uygun.

"Grand Dictionnaire" de bizi yalancı çıkarmıyor: "on sekizinci yüz yılın ikinci yarısında, Quesnay ile beraber

iktisat ilminin temellerini atan büyük adamları ilk defa olarak fizyokrat adı ile belirten Jean-Baptiste Say'dir

(1829). Say bu adı Quesnay'nin 1708'de Dupont de Nemours tarafından yayımlanan "Physiocratie"

yazılarıncîan almış. Say'den sonra, Rossi bu tabiri vulgarize etmiş ve tabir tutmuş. Bu ismin izahı şu:

fizyokratlara göre bütün istihsal kuvveti tabiatta, daha doğrusu topraktadır... Quesnay'e göre, toprak servetin

tek kaynağıdır. İstihsal masraflarından üstün bir "produit net" veren yalnız ziraattir" vs.

Leon Say'in iki ciltlik iktisat lügatında ise şu satırları okuyoruz: "Fizyokrasi kelimesi ilk olarak Quesnay'in

eserlerinden yapılan bir derlemede karşımıza çıkar. Bu derlemeyi 1767'de Dupont de Nemours yayımlamış.

(Her halde Larousse'un 1708 tarihi mürettip hatası olacak). Nemours kelimeyi şöyle açıklıyordu: Fizyokrasi

yahut insanlık için en hayırlı hükümetin tabii şartları (constitution naturelle

132

du gouvernement)... Demek ki fizyokrasinin kurucusu, key-fî'ye, insanın zorlamasına, düzenlemesine

dayanan bir hükümet değil, tabiata uygun bir hükümet istiyordu. Hukuk da, nizam da, gerçek kanunlar da

tabiattan alınmalıydı. Fizyokrasi kelimesi ile toprağı biricik servet kaynağı sayan doktrin arasında bazan bir

münasebet kuranlar görülmüş ise de bu sadece hatâdır."

Görülüyor ki Larousse da aldanmış. Daha doğrusu Say ile Rossi kelimeyi yanlış tefsir etmişler. Dokunmak

istediğim bu değil. Sabahleyin Cuvillier'den (Introduction a la Sociolo-gie) "Economie Politique" paragrafını

bilmem kaçıncı defa olarak dinlediğim halde, hazretin çok sarih ihtarına rağmen, sınıfta, fizyokrasi toprağın

hakimiyeti... diye konuşabiliyorum. Garibi şu, bu meselede herhangi bir prejüje bahis mevzuu değil.

Kelimenin şu veya bu mânâya gelişi menfaatlerimle ilgili değil, hislerimle, heyecanlarımla ilgili değil. Ama

yine de dikkat sekiyor. Az çok terbiyeli bir dikkat bu. Acıların, felaketlerin kamçısı ile uyanık olmak

zaruretini ömür boyu hissetmiş bir dikkat. Demek fikir dünyasında ezelî sair-fil-menam'lanz. Yalnız fikir

dünyasında değil, karımızı, çocuklarımızı, dostlarımızı tanımaya, anlamaya çalışıyor muyuz? Kaçımız

söylenenleri dinliyor? Ve hayatında kaç defa? Kendi hayatımız çok defa herhangi bir romandan daha yabancı

bize. Farkına varmadan yaşıyoruz, tırmalanınca gözlerimiz açılıyor. Sonra tekrar ağaç gibi, köstebek gibi,

tarihsiz yaşıyoruz. Şuur lambalarını söndürüyor.

Hacı Bekir yaranını kınamak densizlik. Aramızdaki fark yıllardan geliyor. Ve alelade bir kemiyet farkı.

Kırktan sonra cihangirlik arzuları külleniyor. Tecessüsün kanatları kur-şunlaşıyor. Yeni seyyarelere uçmak

istemiyor insan. Ocak başında hatıraların teşbihini çekmek tek arzuladığı şey. Ben susuzum. Bilgiye

susuzum, sevgiye susuzum. Yaşamadan geçen yılların acısını beynimin içinde duyuyorum.

133

7.3.1963

YARI YOLDA KALMAK*

Bu şeb de cuşiş-i yâdınla ağladım durdum.. Korporasyonla-rın çelik korsasını parçalayıp atan Avrupa

burjuvazisi, toprağın bağrından fışkıran fabrikalar, bire bin veren teknik ve pazar ihtiyacı. Tanzimattan beri

kendi irademizle Batı'ya yöneldiğimizi vehmedenler, gülünç bir gaflet içindedirler. Milleti millet yapan

kalabalık, oyunun tamamen dışında. Bütün oyunların, hatta tarihin dışında. Ağaç gibi mazisiz.

Batı'yla Doğu arasında bir miras farkı var. Diyalog asırlardan beri devam ediyor. Biz anahtar deliğinden

dinliyoruz konuşulanları. İçeriye buyur ettikleri zaman kekeliyoruz. Zira hafızamızda konuşulanlardan kırık

dökük parçalar var. Şerit sık sık kopmuş.

Yurdunda okuyucun yok. Amenna. Ama yurdun bu bir avuç toprak parçası mı? Genişletsene yolunu. Kitap

ve düşünce seni vatanında garipleştirdi. Koptun. Ama yeni bir güneşe peyk olamadın. Olamazsın da. Trajedi

burada. Yarı yolda kalmak. Hepimiz yarı yoldayız. Ama ben bir kâbus içindeyim. Yürüy emiyorum.

8.3.1963

BALDENSPERGERTİ OKURKEN

"Edebiyat parçanın parçası, diyor Goethe, yapılan veya söylenenlerden kaçta kaçı yazılmış; yazılanlardan

kaçta kaçı

134

', kalmış bugüne".

Baldensperger (La Litterature, Creation, Succes, Duree, E. Flammarion, Paris 1919) iki örnek veriyorMadam Bo-vary'den. Biri ihtiyar ve yorgun bir köylü kadının tasviri. Öteki bir sokak hatibinin çektiği

diskur. Birbirinden çok farklı iki nesir. Sanki ayrı lehçelerde yazılmış. İlk parçada şahsiyeti olan bir kroki ile

karşılaşıyoruz, ikincisi bayağı lakırdılarla örülmüş. Ama aldanmayalım. "Discours'un muhatabı dün de daha

çoktu, bugün de. "Truisme" her devirde çekici.

"Dil iki tarzda kullanılabiliyor. Kelimelerin hedefi ya yeni düşüncelerin, yeni duyguların ifadesi, ya da

anlaşılır olmak. Yani ya varlıkların yeni bir cephesini belirtmeye çalışacaksınız, yahut bilinen, kabul edilen

mefhumları en rahat, daha doğrusu en rahatsız etmeyici şekilde yorumlayacaksınız. Yazı bütün nüansları

yakalamaya, bütün kaprisleri dile getirmeye çalıştı mı anlaşılır olmaktan çıkar bir parça ("ecri-ture artiste").

İkinci temayül de basma kalıba götürür bizi: beylik lâkırdılar, vecizeler, darb-ı meseller.. Bereket ki bu iki

kutup arasında kesin bir sınır yok. İki temayül çok defa kucak kucağadır. Yani bunlar ayrı kategoriler

değildir.

Edebiyat ("fait litteraire"), prensip olarak, hayatın bir ânını kelimelerle ifade eder. Bu ânı yaşamakla

yetinmeyen, ama onu değiştirmek gibi bir iddiası da olmayan, sadece yaşadığını kelimeleştirmek, kelimelerde

yaşatmak istiyen bir zekânın eseridir edebî "fait". Bu nevi bir yaratışın gerektirdiği sanat gücü her devrin, her

ülkenin insanında aşağı yukan mevcut. Gavroche da kendine göre hadiselerin tuhaf taraflarını yakalamasını,

kelimeye kalbetmesini becerebiliyor. Romancı insan kaderinin heyecan verici akışını yakalar, dramcı

birbirine zıt şahsiyetlerin çatışmasını göz önüne serer, vizyo-ner günahlarla sevapların muhasebesini yapar:

Manon Les-caut, Othello, İlahi Komedi doğar.

135

Öteki kutup insandaki formül ihtiyacından türemekte. Fertlerle gruplar arasında akça gibi tedavül eden

yerleşmiş ve muayyen değerler vardır. Kelimeler ve kelime kombinezonları bu değerleri aktarmaya yarar

sadece. Artık geçici bir ânı tesbit etmek bahis mevzuu değildir. İçtimai sevk-i tabii yenilikten hoşlanmaz. Her

iki temayülün başvurduğu âlet aynı: kelime. Bu itibarla aralarında zıddiyet olduğu kadar yardımlaşma da var.

En titiz sanatkâr bile bayağıdan, işiti-lenden, basma kalıptan kurtaramaz kendini, okuyucu bulmak için

anlaşılanı yani kalabalığın daha önce duyduklarını tekrarlamak zorundadır. Burjuva, kelimeler dünyasındaki

ihtilallerden hoşlanmaz".

Öyle sanıyorum ki bizim orta sınıfı kitaptan ilelebet soğutan, dildeki hercümerç oldu. Edebiyat gerçek

hayatın dışında sadece bir avuç delikanlının iltifat gösterdiği tavla gibi, altmış altı gibi bir oyun. Seyircisi

yok. Felaket şurada ki bu oyun bir fetih hazırlığı da değil. Ahmet Mithat Efendi zamanında yeni ile eski

arasında böyle bir kopuş yoktu. Kırkını aşanlar gazeteden başka bir şey okumuyor. Daha gençlerin gazete

okuduğu da şüpheli. Edebiyatla kitle arasında tam bir kopuş. Bu anlaşmazlık nesiller arasındaki ezeli

anlaşmazlığın herhangi bir örneği değil. Dille beraber edebiyat da öldü. Yani içtimailiğini kaybetti. Ve yeni

hiçbir değer getirmedi. Dergi sayfalarındaki tecrübeler hiçbir oluş müjdelemiyor. Sekiz on yıl içinde yeni

edebiyat bir klişeler sergisi oldu. İçinde, cilalan hemen dökülen; hemen kırılan ve ne işe J yarayacakları

belirsiz bir sürü ahmak oyuncağın sırıttığı acayip bir eskici dükkanı. Eskinin musikisi ve haysiyeti olan kunt

klişeler yerine tenekeden takır takır klişeler. Yani dünle yarın arasındaki kopuş hazin, çünkü yarın şimdiden

dün...

"Hayat yeni biçimler, yeni iddialar peşindedir. Cemiyet istikrardan hoşlanır. Edebiyatı savaş alanı haline

getiren bu iki zıt istek. Yani sanatkârın trajedisi, bir yandan zevkleri

136

kalıplaşan, "banal"i, "poncif'i güzel sanan bir okuyucu zümresine hitap etmek, öte yandan yeniyi,

görülmemiş olanı, söylenmemiş olanı, hatta belki de söylenilemeyecek olanı dile getirmek gibi iki kutup

arasında bocalayıştan doğuyor. Kullanacağımız dil kalabahğınki ile aynı. Ama kelimeler yepyeni tedailer

yaratacak, ruh ikliminin karanlık bölgelerini aydınlatacak, aşınan kelime hayata kavuşacak. Sertleşen,

kalıplaşan zekamızın potasında eriyip yeni bir biçime dökülecek."

Heyecan daima taze, kelime ezelden beri eski. Sanat eserinin hammaddesi, dış dünyadan gelen intibalar.

Onları biçime sokmak! Her ibda' bir cezbe ile, bir sermesti ile başlıyor. Yaratıcılığın, kendine has doğum

sancıları, hummaları, ve-citleri var. Eser ilahi bir seziş içinde bir bütün olarak mı beliriyor? Şiiri fısıldayan

bir ilham perisi mi? Bilen yok. Bazan bir intibak, bazan bir isyan. Tohum ne zamandan beri şuurumuzun

toprağına gömülü, ne zaman yeşeriyor, nasıl yeşeriyor? Cevapsız kalan sualler.. Davullar çalınıyor şuurda.

Dört bir yana elçiler yollanıyor. Hatıraların bahçesinden çiçekler derleniyor kucak kucak, renk renk. Gelenler

çok defa beklemediklerimiz. Çiçekler çok defa kağıttan, elçiler eli boş dönüyor çok defa. Şuur ummanınınderinliklerine yeniden atıyoruz ağımızı. Ânı ebedileştirecek büyü-kelime büyücümle bütün hazinelerimizin

içinde ya var ya yok. Düşünce ve heyecan spermatikos; kelime rahim. Canlı, tabiat âleminde de sanat

âleminde de esrar, esrarın loşluğu içinde. Akıcıya taş, çelik katılığı; çeliğe, taşa akıcılık vermek... ve tek aletin

kelime. Sarhoş dudaklarda kirlenen kelime. Çiğnenen, buruşan, Emin Ali'nin şapkası gibi biçimini

kaybeden, ölü çehresi kadar mânâsız, aptal kelime.. Bunu aleve kalbede-ceksin. Sibirya'yı aleve kalbetmek

daha kolay. Ve o binlerce yıllık sokak orospusuna yepyeni bir bekâret kazandıracaksın. Sonra piramit kadar

selabetli sandığın cümle, çağdaşla

737

rının çehresinde donuk bir tebessüm, hamakatin alamet-i farikası olan o anlayışsız, o anlamak istemeyen

istifhamı yaratacak.. Hem herkesin duymadığını duyacaksın, hem herkesin kullandığı kelimelerle herkese

duyuracaksın bunu. Belki mümkün. Mümkün olmasa ne Homer olurdu, ne Mallarme. Ama nasıl mümkün

ve nerede mümkün?

Yahya Kemal neden tannlaştınldı? Beklenileni, alışılanı verdiği için. Biçim denenmiş, incelmiş, sevilmiş.

İçindeki bilinen, belki bilinenin güzeli, ama bilinen. Yahya Kemal'de kemal var, ihtilal yok. Uçmuyor,

yürüyor. Gauthier'nin, Bain-ville'in, Flaubert'in burjuva dediği adam bizde üniversite hocası. Üniversite

hocası, Yahya Kemal'de bildiğini, alıştığını ama biraz başkalaşmış olarak, bulduğu için dasitani bir muhabbet

gösterisi içindedir. Bu suretle sanata karşı vazifesini yerine getirdiğine kani. Yahya Kemal Fransızca öğrenen

Nâ-bi, veya Hersekli Arif Hikmet. Sığın sığı., ve "poncif'in "pon-cif'i. Kelimeler pırıltılı, cümbüşlü. İçinde

bir şey yok. Bir mermerin göğsü, daha doğrusu mermerden bir göğüs.

Orhan Veli de öyle. Onun da sevilen şiirleri alışılanlar ve Hüseyin Rahmi nesrinden bir arpa boyu ileri

gitmiyen en güdük zekâlıların kolayca içine tgirebildikleri. Orhan'da da yeni yok. Yenilik küçüklüğünde

şiirin. "Bir elinde cımbız, bir elinde ayna. Umurunda mı dünya". Herhangi bir hizmetçi kızın idrâkine

seslenen bir nükte. Orhan'ın nesli şii-rin kanatlarını kesti. Toprakta sürünen sevimli bir hayvan haline getirdi.

Sevimli ama gülünç ve zavallı. Kartaldan çok bir kümes hayvanına benziyor bu şiir. Yumurtası olmayan,

garip bir kümes hayvanı. Orhan nesli yeni fetihlere koşmadı. Göz boyacılığını, jonglörlüğu, ucuzu

erişilmeyene tercih etti. Fikret'in, Hâmid'in hatta Haşim'in kanat çırpışları yok onlarda. Ya kolej talebesinin

küçük şikayetleri, ya gazete fıkrası. Hangi Batı, hangi yenilik? Bir cüceler edebiyatı. Bir mikro edebiyat.

138

14.3.1963

TÜRK BURJUVAZİSİ VE ÜMİT YAŞAR

Baldensperger'ye ara verdik. Pazar günü konferansa götürdüler beni. Ümit Yaşar'ın konferansı. Lozan

Kulübü ağzına kadar doluydu. Kadın kokusu, hamakat kokusu... Konferansçı, Oscar Wilde kadar şımarıktı.

Şöhretten şikayet ediyordu, kendisini bir gölge gibi takip eden şöhretten. Tarih bu küstah şikayeti hiçbir

lâyemuttan dinlememiştir. Gerçek büyükler tanınmadan öldüler. Milton, Stendhal, Nietzsche ve yüzlercesi..

Her zafer bilhassa onu hak etmeyen için ağır bir yüktür. Ümit Yaşar'ın uyandırdığı ilgi, tam bir

"mediocri-te"yi heykelleştirmesinden doğuyor. Türk burjuvazisi yenilikten hoşlanmıyor. Fazıl Hüsnü'nün

panayır hokkabazlıkları bunun için itibarsız. Dildeki özleştirici akım (?) küskün bir hayranlık yaratıyor onda.

Küskün, çünkü her yeniden korku duymaktadır. Hayranlık, çünkü her yeniye, daha doğrusu her

hokkabazlığa, her maskaralığa alkış tutmak bu köksüz, bu dalsız budaksız, bu kazık gibi sınıfın tarihivazifesi. Ümit Yaşar ve orta sınıf. Bunlar birbiri için yaratılmış. Bir şair ki yalnız düşünmekten değil,

konuşmaktan da âciz. İhtiyar bir âşıka cilve yapmaya kalkan bir kaldırım orospusu gibi horluyor dinleyiciyi.

Terbiye ne kelime. Şiirleri çağdaşlarından derlenmiş kötü bir antolojiye benziyor. Geçen yazımda Yahya

Kemal'in sığlığından bahsetmiştim. Yahya Kemal, Ümit Yaşar'ın yanında umman. Ümit Yaşar'ın hüneri

alışılan'ı, köksüz'ü, meyvesiz'i vermek. Bir hadımlar şairi. "Virilite"si olmayan bir sınıf, "virilite"si olmayanbir şair. O sınıf serveti ., hak etmeden kazandı, Ümit Yaşar şöhreti. Bunun için mustariptirler. O sınıf

kazandığı servetle beraber büyümedi. Dev ' bir zırhın altında kaybolan cüce. Ümit Yaşar da öyle. Zafer

739

onun değil, reklamın. Dümdüz bir nazım, ne tepesi var, ne uçurumu. Ufuksuz ve imzasız, âdeta mâniler gibi.

Vâlâ Nurettin ne kadar gazeteci, Reyyan ne kadar avukat, Türk burjuvazisi ne kadar burjuva ise, Ümit Yaşar

da o kadar şair. Gecekondu burjuvazisine gece-kondu şâir. Yahya Kemal hayranları belki cüce, ama sıhhatlibirer cüce. Ümit Ya-şar'ınkiler hadım.

Bu milletin bütün kütüphanelerini yaktılar. 1929'da ilk mektebi bitiren nesil kendini bir çöl ortasında buldu.

Yeniden başladı alfabeye ve ölünceye kadar alfabede kaldı. Sonraki nesiller hep aynı yokluk, hep aynı sefalet

içinde çırpındılar. 1929'da okuma-yazma bilenler 1930'da analfabet durumuna düştüler. Ve kendilerine zorla

kabul ettirilen, dili çelik bir korse gibi, bir Çinlinin ayakkabısı gibi, ezip büzen bu yabancı harflere hiçbir

zaman ısınamadılar. Yeni nesiller ise on, on beş yılda şişirilen, sözde milli, bir kütüphane buldular. Ama bu

kitapların dili boyuna değişiyordu. Her maskaralığı alkışlamaya zorlanan ve bu şakşakçılığı bir refleks, bir

insiyak gibi uzviyetine sindiren şamar oğlanı burjuvazi! Evde babasından duyduğu Türkçeyi konuştu,

okumaktan vazgeçti, yahut Ulunay'ı, Burhan Fejek'i, Vâ-Nû'yu okudu. Bu burjuvazi yabancı dil bilmez,

kendi dilini bilmez, ufuksuzdur, mâzisizdir, istikbalsizdir, bir cenin-i sakıttır. Aynı vasıflar Ümit Yaşar'da da

yok mu? Yalnız hem sevindirici, hem üzücü bir nokta; bu naylon gömlekli, ipek entarili kalabalık, genciyle

orta yaşlısıyla, uydurcadan hoşlanmıyor. Sevindirici, zira, dilimizin istikbali bakımından bir nevi teminat.

Üzücü, çünkü "özleştirme" adı verilen cinnet salgınını mahkum etmiyor bu kalabalık, koşmaktan

hoşlanmadığı için yerinde, nereye gidiyorsunuz diye haykırmıyor, koşanı alkışlıyor, bataklığında kalmak

istiyor.

Kadıköy nazeninlerinin otuz yıl önceki şairi Celal Sa-hir'di. Kemiksiz, adelesiz bir salon züppesi. Ama Sahir

hem

140

Fuzulî'yi okumuştu, hem Musset'yle flört etmişti. Derinlere kök salmamıştı ama, büsbütün köksüz "de

değildi. Dinleyicileri de öyle. Memleketi muazzam bir tımarhanenin hücreleri halinde görmek ne kadar hazin.

Bir yanda dilin ciğerlerini kemiren energümenler ne yaptıklarını, ne istediklerini bilmeden ezberlediklerini

haykırmakla meşgul. Seyirciler, sadece Bizanslı oldukları için, bu şaklabanlıklara kurnaz bir saygı ile suçortaklığı etmekte.. Ötede sadece cilaları değişen putlar. Cilaları ve bazan tahtaları. Celal Sahir yerine Ümit

Yaşar. Allah encamımızı hayreylesin.

15.3.1963

•TEMPS MODERNES"LERİ KARIŞTIRIRKEN

Dün eski "Temps Modernes"leri karıştırdık. Tecessüsümüz tatmin edildi biraz. Hasat yok. Kültür

dünyasında uçakla dolaşmak hiçbir işe yaramıyor. İnsan sersemliyor sadece. Gördüklerini birbirine

karıştırıyor. Evvela birçok yazılar yabancısı olduğumuz konuları didikliyor. Cezayir meselesi, Tunus,

Fransa'nın iç politikası vs.. Sonra uzun roman tefrikaları.. Hangisini, ne zaman okuyacağız? Nihayet "expose"

ler, tenkitler, tartışmalar.. Onlar da boyuna kopan filmlere benziyor, daha doğrusu ilk kısımlarını

görmediğimiz filmlere. Bir tiyatroya beşinci perdenin ortasında girmek. Durumumuz bu.

141

16.3.1963

MORENO, PSİKANALİZ VE PSİKODRAM

Moreno'ya inanmıyorum. Psikodram hangi ruh düğümünü çözebilmiş? Şuuraltı. Şuuraltı, biyolojiğin

saltanat sürdüğü uçurum. Hayatı yaşanılır hale getirmek için, acılarımızın çok reel kaynaklarından uzaklaşıp,

meçhuldan hatta belki de muhayyelden medet ummak. Psikanalizde de, psikodramda da şarlatanlığın payıçok büyük. Ödip kompleksi bile nesiller arasındaki anlaşmazlıktan doğmuyor mu?

Psikozların kökünü şuur-altı'mn lağımlarında aramak niye? İnsan, insan gibi yaşayabiliyor mu? Cemiyet,

ferdin bütün soluk alma ve gelişme imkânlarını elinden aldıktan sonra: "sen hastasın dostum" diyor, "senin

komplekslerin var". Kanına mikrop enjekte eder gibi kompleks enjekte ediyoruz insanlara. Sanki bütün

dertlerimizin kaynağı beşikte annemize karşı beslediğimiz itiraf edilmez şehvet, babamıza karşı duyduğumuz

hayvanca kıskançlık. Bunları şuur sathına çıkarınca her şey düzelecek. Aç, açlığını unutacak; âşık,

sevgilisinin ihanetini; ezilen, uğradığı mezelletleri.. "Angoisse'lanmızın nedenleri öylesine açık ki

psikanalizci çok defa şaşırtıyor insanı. Adeta yanlış hedefler göstererek oyalıyor. Hayatını alınteri ile

kazanan ve araba izinden uzaklaşmıyan küçük insanların şuuraltı yok. Bir çorba ve bir kadın. Ancak

başkalarının sırtından geçinen, her istedikleri kolayca gerçekleşen mutlularda gelişiyor şuuraltı. Göbeğine

bakıp Tanrıyı görmek gibi bir şey bu.

Bugünkü bilgilerimle psikanalizi de, psikodram'ı da "mit" sayıyorum. Para getiren bir mit. Ve her mit gibi

kilisesi, rahipleri, âyinleri var bu mit'in de. Mit demek, gerçeğin tefsiri demek. Bu alandaki çalışmaların

çağdaş psikolojiye hiçbir aydınlık getirmediğini söylemek de eşeklik olur...

142 ¦

KELİME BİR KIYMET HÜKMÜ*

Kelimeler bütün bir devri aydınlatan ateş böcekleri. Suikast: istibdada her ayaklanışın Osmanlıcada karşılığı.

Saraya karşı her kıpırdanış fesatçıların marifeti. İhtilal: bozuluş.. Her kelime bir devrin billurlaşmış kıymet

hükmü, bir devrin, bir cemiyetin, bir sınıfın. Sermayedara "işveren" payesini tevcih eden bir cemiyet elbette

ki liberalizmi takdis etmektedir. İşveren, bir alay baldırı çıplağa, işsize, aça.. "İşveren", devlet gibi, Tanrı gibi

bir velinimet. Ya iş vermezse? Feodal çağın "ağa"sı da öyle bir velinimetti. Hâlâ geniş halk tabakaları bu

"ağa"nın sayesinde yaşadığına inanır. İşveren, ağa'nın şehirlisi. Garibi şurada ki bu tabir sol cenah tarafından

da benimsenmiş.

21.3.1963 EFENDİLER NEREYE

Efendiler nereye?.. Hintli bir hükümdar tanıyorum. Vicdanı ülkesinin göğü kadar aydınlık hükümdara, bir

yanlışlık cehennemi keşfettiriyor. Tanrıların ricaları boşuna. Cehennemde tek günahkar kaldıkça hükümdar

oradan ayrılmayacaktır. İnsan Tanrılardan daha büyük olmak zorunda. Onlar taçlarıyla doğdular. İnsan

dehanın, şefkatin dikenli tacını ömür boyu fedakarlıkla fetih zorunda. Buda, İsa, Gandi. Gökten toprağa ışık

yağar ama topraktan göğe kanatlanan ışıklar da var. İbrahim kucağına fırlatıldığı ateş denizini gül bahçesine

çevirmiş. Düşünenin vazifesi bütün ateşden deniz

143

leri gül bahçesine çevirmek, gerekirse yanarak çevirmek. Ne zaman göçten kurtulacağız? Kavimlerin Serseri

Yahudisi biz miyiz? Nuh'un etrafındakileri ölüme terkedip kurtlar kuşlarla gemiye can atışı çok hazin bir

efsane. Kaptan daima batan gemide kalmalıdır. Tanrılar Sodom'un bir kül yığını haline gelmesini emredince,

peygambere düşen, kavmi ile beraber helak olmak, bir saray bahçesinin kuytu köşelerini hatırlatan esrarengiz

mağaralarda kafayı çekip kerimeleriyle zina yapmak değil.

Aydını hicrete zorluyan, Batı'dan "deha-yı nârı çalmak" ihtirası mı? Hayır. Fikret'in oğlu, köy papazlığını

babasının mürşit tahtına tercih ediyor. Her aydın bir Haluk. Haluk, bir cins isim oldu. Yani bu adamlar ne bir

korsan, ne bir konkis-tador, sadece hakları olmayan bir mirasa konmak isteyen açık gözler. Evet memleket

bir zelzele arifesinde. Evet! İnsanın değeri bir araba beygirininkinden çok daha aşağı, boğuluyoruz, doğru.

Asırlardan beri cehaletin saltanat sürdüğü bir ülke burası. Dünya insan oğlunun has bahçesi. Fransız da

ben'im, Japon da ben'im, Senegalli de ben. Coğrafyanın fermanlarına ağaç boyun eğer. Kendileriyle beraber

yaşayacağı insanları seçmek insanlarınken tabii hakkı. Nankör bir vatandan ayrılmak. Neden Türk aydını

kutsal kitabın ulularından daha feragatkâr olsun? Sen ne yapabiliyorsun? Çocukların bile ayrı dünyanın

insanları. Senden daha çok sokaktaki adama yakınlar. Oğlun felsefe okuyacağına basket oynuyor.

Anlamadığı bir dil konuşuyorsun. Ve hep beraber yokluğa sürüklenmektesiniz. Kaç şakirdin var? Kervana

katılamadığın için gidenlere küfrediyorsun. Gitmek kaderin hatalarını tashih etmektir. Kaçmak: cangıldan

şehre, kasırgadan limana.

Muzaffer Amerika'da, Fuat İsviçre'de, Hikmet Gine'ye gidiyor. Gitmeyenler, gidemeyenler belki de. Ama

Muzaffer, Fuat, Hikmet el ele verse bir bahçe, bir sığınak, bir mabet

144

kuramazlar mıydı? Muzaffer dergi çıkardı. Yüksek perdeden nutuklar çekti. Hapse girdi, ama otele girer gibi

bir hapse giriş. Ne sefaleti tattı, ne cansiperane bir gazaya girişti. Hapishaneden plaja, plajdan Amerika'ya.

Fuat kendini hiçbir zaman bu ülkenin çocuğu saymadı, daima kavganın dışında kaldı. Dâvâsız, kaygısız,

köksüz, bir Alsibiyad bile değil. Hik-met'e gelince, onu da memlekete bağlıyan tek sevgi, belki tek hatıra

yok, o da kavgadan kaçıyor.

Hepimiz kaçmıyor muyuz kavgadan? Fethi Türkiye'de mi? Berke Türkiye'de mi? Kavgaya katılanlar

hadiselerin tekme tokat sahneye ittikleri. Ve kavga gerçekten bir deli döğüşü. Gerçek aydın nerede?

Odasında. Ben kütüphaneme kaçıyorum, başkası Avrupa'ya..

26.1.1963

CİNNET BİR KÖPRÜ, HİNT KÂBUSU V.S.

Sen düşüncelerin bulutlaştığını bilir misin? Bulutlaşır, kat-ranlaşır, cıvıklaşır. Tedailer zigzag çizer boyuna.

Kafatasında musikisi biter kelimelerin, uğultu başlar. Boşluğun, sersemliğin, biyolojiğin uğultusu.

Uğultunun notaya kalbi, boşluktan sevgiliye entari biçmek gibi, büyücü ister. Günlerdir, hatta yıllardır

kâğıda dökemediğim büyük acı: oğlumu tanıyamıyorum, belki tanımak istemiyorum. Şuurumu karartan,

herhangi bir kompleksin bulutu mu? Uykularımı kabusa çeviren, bu anlaşmazlık. Aydınlığa kavuşamıyorum

bu konuda, sadece kalbim burkuluyor, yanlış neticelere varmaktan korkuyorum. Her gün kendi kendimle

tartışmak istediğim konu bu ama boyuna kaçıyorum, boyuna kaçtım bu konudan, şim

145

di de öyle yapacağım. Şuuruma saplanan bir başka diken de: Hint. Dokundukça yaralıyor. Konferans teklifi

sadece tedirgin etti beni. Keyfimi kaçırdı. Halbuki ben söyleyecek sözü olan adamdım. Kafam bomboş. Bizi

küçülten yaralayan bir kadından nasıl söz açmak istemezsek, ben de Hint'ten öyle söz açmak istemiyorum.

Kendi kendime telkin yapmaktan korkuyorum. Ama bu konuda söyleyecek tek cümle bulamamaktayım.

Kime ve niçin?,.. Çok geç kalan bir ilgi bu.

Uyku ile uyuşukluk arasında rakseden bir hayat. Beklediğim bir şey yok. Dersler tatsızın tatsızı. Kendimi bir

işe bağlayamadım. Felâket surda ki bu günler de sınırlı. Çalışmam gereken saatlerde paçavralaşmış bir

idrâkle başbaşa-yım. O kadar çok "deception"la delik deşiğim ki belki bu som-nolans hayatın bir müdafaası.

Yalnız hayat kendini zekânın zararına da korumak ister. Şuurun kaderi, biyolojiğin umurunda değildir. Külçe

gibi, leş gibi yaşamak da yaşamaktır. Şuurun her isyanı fizik varlığımızın muvazenesini tehlikeye düşürür.

Şuuru isyan etmeyecek hale getirmek, maddenin yaşamak için gerçekleştirmek zorunda olduğu bir zaferdir.

Cinnet reel'le ideal arasındaki uçuruma atılan bir köprü. Yani maddenin zaferi. Yok olmamak için asılman bir

dal. Hikmet Türkiye'de yaşanmaz diyor, Neden? Bu hükümde ağır bir hakaret var. Sen hayalinde

yaşayabiliyorsun, hayalle yaşayabiliyorsun diyor. Yalan. İki gecedir uykusuzum. Hayatım babamınkine mi

benzeyecek? O daha çok dayandı. Neye, neye dayandı bilmiyorum. Babam sükûttan ibaretti, oğlum da öyle.

Ben o iki mutlak arasında sesten bir köprü. Sesten, hezeyandan.

Her yazı meçhule atılan bir kement. Her söz bir davet... Hint hakkında konferans. Kimi fethedeceğiz? Zavallı

kitabım havagazı makbuzu gibi altı aydır bir çekmecede uyuyor. Hayır bu kadar ucuz adam olmamak lâzım.

Peki ne yapmalı? Tek insanın tecessüsünü kurcalamıyor Hint. Münevver, yarı

.146

münevver, kadın, erkek.. Caron'dan bahseden yok. Sadakaya çok benzeyen bir alaka. Daha doğrusu "kötüye

kullanma nezaketimi" der gibi bir ilgileniş. "Hint ne oldu?" "Oh! Oh! çok iyi".. Vehbi Eralp'in dudak

büküşünü bir türlü unutamıyorum: "Şimdi bırak bunu, ciddi şeylerden bahsedelim, hanımefendi nasıl?" Bu

adamların karşısında konuşmak. Hele bu kadar bozuk bir ruh haleti içinde.. Gerçekten bu kadar değersiz mi

Hint? Salih Zeki, Berke, Fuat, Oktay, Şemsi., herkes, herkes ilgisiz. Oğlum bile basılsın da okuruz diyordu.

Başka ne yapabilirim? Hint-Türk Kültür Cemiyeti.. Hangi Hint? Hangi Türk? Hangi Kültür?... Bir tuhaflık

olsun diye akıllarına gelmiştir. Ama bu isyan zamanında şahlanmahy-dı. Yok demeliydim. Fiyasko vermek,

bu kadar hor gördüğün bir cemiyette üzerine aldığın işi becerememek, yok canım! Peki ama ne

söyleyeceğim? Evvelâ konu yok ortada. Bütün cepheleriyle Hint. Asker mektubu mu yazıyoruz?

Birazdan leş gibi sızacağım. Sonra Nadir gelecek. Sonra mektep. Sonra tekrar uykusuz bir gece. Hayırhayır.. Bu çemberi mutlaka parçalamalı, kendimi verebileceğim bir işe başlamalıyım. Öyle bir durumdayım

ki utandığım için yataktan kalkıyorum. İzzet'ten utanıyorum. Sonra? Sonrası yok.

27.3.1963 TANIMIYORUZ HİNTİ

Tanımıyoruz Hint'i. O ülkeye en büyük hükümdarını armağan eden Türk, Hint'i tanımıyor. Tanımıyoruz

Hint'i. Ekber'e rağmen tanımıyoruz. Sebük Tekin'in oğlu Hezarbütgede'yi mescit eylerken Elbiruni fikir

hazinelerini taşımış Doğu'ya,

747

Yunan felsefesiyle Himalaya bilgelerinin felsefesini karşılaştırmış, İslâm tasavvufuyla Hint tasavvufunu

kaynaştırmış. Elbiruni'ye rağmen tanımıyoruz Hint'i. Tarihin bütün kör düğümlerini kılıcıyla çözen ve

kaderin karanlıklarını kılıcının pırıltısı ile aydınlatan Osmanoğulları tefekkürde monogamdılar, Kuranla

Hadîs yetiyordu onlara.. Ne Dârâ Şü-kûh'un adını duydular, ne Upanişatların varlığından haberdar oldular.

Tanımıyoruz Hint'i. Tasavvufun ana kaynağı olan Hint'i tanımıyoruz. Osmanlılar İran tasavvufunu vulgarize

etmekle yetindiler. Bhagavad-Gita'nin tercüme edilmediği tek dil Türkçedir. Abdülhak Hâmit Bombay'dan

bir iki kartpostal getirdi.

"Ne hoş bir köylü kız gördüm geçende Tek-ü tenhâ oturmuş bir çemende Yeşil giymiş eminim ben gelenden

Ya cennetten gelir yahut çemenden"

Şair-i azam Bombay'a giderken başlıca merakı hindistan cevizi ağaçları görmekti. "Belde-i tüyur'da bol bolgiderdi bu merakı. Ülkeler de kitaplara benzer. Kitaplara ve insanlara. Onlarda aradığımızı buluruz. Hâmit'in

mektuplarında Hint'ten tek pırıltı yok. Sanki Hint yalnız ormanları ve may-munlarıyla mevcut. Süleyman

Nazif için meskenetin vatanı Hint. Bizi inkıraza sürükleyen içtimai vebanın kaynağı Ganj kıyılan. Kâmus-uÂlâm'da yalnız coğrafyası var Hint'in. Tecessüsünün hudutları oldukça geniş olan Rıza Tevfik de hiçbir

zaman Himalaya zirvelerine yükselemedi. Tasavvufla yakından ilgilenmesine rağmen Hint hakkındaki bilgisi

diğer çağdaşlarınmkinden farksızdır. Koca Kamus-u Felsefe'de Hint'le ilgili tek sayfa yok.

Tanımıyoruz Hint'i. Hikmet Bayur'un üç ciltlik Hint Ta-rihi'ne rağmen tanımıyoruz. Hatta o üç ciltlik tarih

müsten

148

sihi Bayur da Hint'i tanımıyor. Tanımıyoruz Hint'i. Ankara Üniversitesi'nde Hindoloji diye bir şube

bulunmasına rağmen tanımıyoruz. Almanya'nın seçkin endiyanistlerinden Walter Rüben'in "Eski Hint

Tarihi"ne, "Budizm Tarihi"ne rağmen tanımıyoruz. Tanımıyoruz Hint'i. Kanuni devrinde yazılan ve

Osmanlıcadan Avrupa dillerine en fazla çevrilen Humayunnâme'ye rağmen tanımıyoruz. "Binbir Gece'ye

"Binbir Gün "e, Tutinâme'ye, halk arasında dolaşan yüzlerce masala rağmen tanımıyoruz. Ömer Rıza'mn

çocuklar için yazılan Ramayana tercümesine, Kelile ve Dimne'sine rağmen tanımıyoruz. Ömer Rıza da

tanımıyor Hint'i.

Neden tanımıyoruz? Osmanlılar imanlarını setleştirmiş-ler. Taassubun gümrük duvarlarını aşamamış Hint

düşüncesi. İran'dan da sadece şekli, mazmunları, aksesuvan almış. Divan şiirinde İranî olan: kostüm sadece.

Tasavvuf divan sayfalarını süsleyen bir minyatür. Osmanlılar ne Fevzi-i Hindî'yi, ne Hayyam'ı, ne Ürfî'yianlamış. Muaarralı Ebul Âlâ adını duyabilmek için Abdullah Cevdet'i beklemiş.

Halbuki., halbuki Avrupa on sekizinci yüzyıldan beri kanmayan bir susuzlukla Hint'in fikir ve şiir

kaynaklarından ilham içmektedir. Halbuki Hint'in fethi Avrupa irfanının kaderini değiştirmiş, o ülkede yeni

bir rönesansın yaratıcısı olmuştur. Yeni bir rönesansın. Biz birinci rönesansı yüz yıllarca sonra

farkedebildik. On dokuzuncu yüzyılın başlarındaki ikinci rönesanstan bakalım ne zaman haberdar olacağız?

Halbuki çağdaş Avrupa'yı ancak Asya medeniyetlerinin ışığında bütün heybet ve zaaflarıyla görebileceğiz.

Anquetil Elbirunî'den sekiz asır sonra Ganj kıyılarında dolaştı. Biz El-birunî'yi açmamak üzere

kütüphanemizin raflarına yerleştirdik. Anquetil Avrupa'ya bir kıt'a hediye etti. Batı'yı Batı yapan o büyük

tecessüs, o büyük kadirşinaslık. Hâlâ ümaniz-ma deyince Latince Yunanca öğreniminden bahseden miyop

aydınlarımız bir parça gözlerini açsınlar (Rene Grousset'nin

149

Ümanizm ve Medeniyet hakkındaki konferansları).

Hint'i tanımak zorundayız, çünkü İslâmi tefekkürün ser-tac-ı iptihacı tasavvuf o ülkeden fışkırdı. Cetlerimiz

İslâm'ı kabul etmeden önce Budisttiler. Hint'i tanımak zorundayız. Asya düşüncesinin dayandığı temel, Hint

düşüncesidir. Hint'i tanımak zorundayız. İnsanlığın irfan ve idrakine istikamet veren iki yaratıcı millet var:

Hint ve Yunan.. Biz bu iki ülkenin merkezindeyiz. Akdeniz Doğu ile Batı'nm zifaf yatağı. İnsanlık korkunç

bir buhran'ın pençesindedir. Kos-mosla antropos arasındaki binlerce yıllık ahenk sona erdi. Avrupa maddeyi

fethederken kendini unuttu. İnsana kendini bulduracak büyük terkibe ancak Hint sayesinde varabiliriz.

(Kosmos hakkındaki yazı).

27.3.1963

MATHIEU ADINDA BİR SERSERİYE, COMTE'A, CLOTILDETE, BAHARA DAİR

Mathieu sarhoş olmazdı. Balzac da sarhoş olmazmış. Marifet mi? Fren fren fren.. Ağaç kadar hür

olamamak. Düşünen için cemiyet bir-cangıl. Düşünen bir ip cambazı. Uçurumun üs-, tünde perende atan bir

cambaz. Düşünen motosikletiyle bir ölüm turuna çıkan maceracı. Kendini kaybetmeye gelmez. Yıllar ve

yıllar var ki şuurum frenden ibaret. Ne zaman ya-" şadım. Ne zaman yaşayacağım. Kuş gibi çığlık atarak

bütün iştiha ve insiyaklarıyla yaşamak... Hem süje, hem obje olmak.. Evet ben hem süje, hem obje'yim. En

kendim olduğum dakikalarda bile şuurun çelik pençesini ensemde hissediyorum. Bana oyun oynuyormuşum

gibi geliyor. İnanamıyorum

150

kendi sesime. Ben bu gönülden gelen, bu çocuksu, bu bir parça biyolojik sesi çocukluğumdan beri

susturdum. Şimdi zaman zaman mırıldanmaya başlayınca gülümseyeceğim geliyor. Biraz müsamaha, biraz

hayretle dinliyorum onu.

* * *

Yıllarca aç kaldım. Koca bir şehirde yapayalnız ve aç kalmak. Köpeklerin bisküvilerle beslendiği bir

dünyada aç bir aydın, aç bin aydın, aç milyonlarca aydın. Ama beni açlıktan fazla isyana sürükleyen tek

oluşumdu. Aç ve tek olmak. Gurbet ve açlık. Bu şehrin kaldırımlarında bir başka aç Cemil Meriç hiçbir

zaman dolaşmamıştır, diye düşünürdüm. İmparatorluk okuma yazma bilen her tebasına şahane caizeler

dağıtmıştı. Ben düşünen, okuyan ve temsil ettiği, temsil ettiğini sandığı beşeri kıymetleri lekelememek için aç

kalmaya, açlıktan kıvranmaya razı olan adam. Sonra bu açlık yalnız midenin değil, daha korkunç açlıklarla

kol kola idi. Tenin açlığı, gönlün açlığı. Yaşamadım. Çocukluğumu, gençliğimi, yaşamadım. Hep kafamın

üzerinde yürüdü vücudum. Seni seviyorum sözünün bir yalan, bir teselli, bir alay olarak bile muhatabı

olmamak. Muhatabı ve mütekellimi.

Zavallı Comte saçlarından yakalayacaktın Clotilde'i. Onda, büyük ve yıldızlarla süslü bir uçuruma benzeyen

gönlünü anlayacak idrâk bulunabilir miydi? Her kadın bir Mesalina-dır ve yumurtalıklarıyla düşünür. Belki

saadet bir saksağandan çok daha geveze olan şuurun boğazına sarılmak, onu konuşmayacak hale getirmek.

Ne mümkün? Mathieu sevgilisinin yanındayken ne otobüslerin canhıraş uğultularını duyabiliyor, ne

insanları görebiliyor, ne Kant umurunda, ne içtimai vazifeler.. Ama bu sermesti, bu sermesti de mâya. Kim

sevgilisi? Kendisi. Ve Tanrı Havva'yı Adem'in sol kaburgasından yarattı. Adem yarattı Havva'yı. Sol veya

sağ kaburga

151

smdan. Kimdi Clotilde? Rouvre'un bütün gevezeliklerine rağmen herhangi bir kadın. Ama dünyanın en

metin mütefekkirlerinden biri tannlaştırdı onu. Ve şakirtleri o tanrıya biat ettiler. Biat, hayır ibadet.

Kadın, oğlan, maşzara, kitap veya Tanrı. Hepsi biziz. Obje adetâ benliğimizden fışkırttığımız bir vehim.

Maddeleşen sübjektif. Hiç de güzel değilsiniz sevgilim, üstelik alabildiğine sıkıcısınız. Bu ahmakça yalanlara

ne lüzum var. Sizden iğreniyorum. Ama bahar korkunç bir rejisör, ama biyoloji, fermanlarına hiçbir fâninin

yan çizemeyeceği kadir-i mutlak. Ama sizi seviyorum. Mathieu böyle düşünüyor. Neden söylemiyor

düşündüklerini? Söyleyemez ki. İçinden tokatlamak geliyor yanındakini, tokatlamak ve tekmelemek ve

kovmak. Garip bir oyun bu. Ama gerçekten daha cazip galiba. Adem'le Havva'dan beri devam eden bu

komediyi niçin o da oynamasın? O başka sevgiler, başka sevgililer düşünmüştü. Biliyor ki dudaklarını

uzattığı pınarda, idealinin iksiri gülümsemi-yor. Biliyor ki bu bir damla, serin olmayan bir damla, şeffaf

olmayan bir damla. Belki bir damla kuyu suyu. Ama Mathieu susuz. Ve mevsim bahar.

GROUSSETTİ OKURKEN

Grousset diyor ki: otuz dokuz -kırk beş kıyametine şahit olanlar Romanın çöküşünden beri insanlığın böyle

bir hercü-merc seyretmediğini sanırlar. Gaflet. On üçüncü yüzyıl Moğol istilası da bundan daha az azametli

bir içtimai tufan değildi. Devrin vakanüvisleri beşer gücünü acze düşüren bir yer sarsıntısı, bir sel, bir âfet

gibi söz ederler Cengiz ve çocuklarının istilasından. Bu siklon Asya'nın da çehresini de

152

ğiştirebilirdi, Avrupa'nın da. Yakutları kuzey kutbuna kaçıran Cengiz istilası oldu. Birbirine kattı

medeniyetleri Cengiz. Bu sarsıntının hayırlı neticelerini Marko Polo'dan öğrenmekteyiz. Çok geçmeden İpek

Yolu yeniden açılıyor. Venedikli bezirganlar Cengiz'in bayrağı altında hiçbir endişe duymadan huzur ve

emniyet içinde Kırım'dan Pekin'e, Suriye sahillerinden Çin denizine kadar gidebiliyorlar. Kazık tarafı dehşet

rejiminin umumileşmesi, cihanşümul hükümet sistemi haline getirilen katliam. Çinlilerden Suriyelilere,

İranlılara; Annamitlerden Lehlere, veya Macarlara kadar eski dünyanın bütün medeni kavimleri vatanlarına

vahşi akıncıların dolduğunu gördüler. Efsanevi Ergenekon mağaralarından kopup gelen ve medeniyetin

bütün kuvvetlerine boyun eğdirecek askeri bir organizasyona sahip yabaniler.. "Cehennemin (tartar)

derinliklerinden" çıkan ifritler, Latin kronikör-lerine göre, küremize düşen Marslılar. Canlı bir tarih haline

gelen kâbus (Bk. Grousset, La Civilisation â travers l'Histoire, sayfa 287 ve devamı. Bu bahse tekrar

döneceğim). Kürenin kabuğu gibi, insanlık, yahut Teilhard de Chardin'in tabiri ile "noosphere" de bazan

asırlarca devam eden zahirî bir sükûn içindedir. İnsanların ya optimizmi, ya zihni ataleti bu sükûna bel

bağlar. Bir de toprak sallanmaya başladı mı şaşırıp kalır hattâ isyan ederler. Tarih onlara akıl danışmadan

uyanmaktadır.. Uyanmak mı? Tarih hiçbir zaman uyu-mamıştı ki. Nereye gittiğini bilmek için nereden

geldiğine bakmak yeter. Karadenizden Pekin'e uzanan heybetli bir Avrasya kuruluyor gözlerimizin önünde.

Afallayışımız cehaleti-mizdendir. En eski çağlardan beri mevcut olan Step İmparatorluğunu unutuyoruz.

Hindistan kıtasının ikiye bölünmesi de çoğumuz için bir sürpriz. Oysaki 1000 yılında yeni olan bir'yeni'bu...

253

30.3.1963

GROUSSETYE DEVAM*

Fizik coğrafyaya dayanan, beşeri coğrafyanın kanunu. İndus havzası -bilhassa Pencap-Efganistan'la Hint

arasında bir hudut basamağı, hatta tarihi bakımından Hint'ten çok Ef-J gan'a bağlı. Pencap da Efganistan

gibi asırlar boyu greko-1 budik dünyanın parçasıydı. Oysa ki Ganj boyları hellenizm j tesirinden daima

uzak kalmıştır. Daha sonra, yani 1000 yıllarında batıdan gelen yeni kültür Efganistan'dan inerek La-hor'a

yerleşecektir: İslam. Sonra istilalar devam etti. 1200'de § Ganj havzası, 1300'de Hint yarım adasının en

büyük kısmı. Fâtihler bu defa yeni bir kıta ile, âdeta yeni bir küre ile, temas halindeydiler. Müşriklere karşı

açılan bir cihattı bu. Kılıçla iman muzaffer oldu. Efganlı maceraperestler debdebeleri göz kamaştıran

imparatorluklar kurdular. Ama Hint on-Ji lardan sonra da hayatına devam etti. Sultanlar racaların tahtına

kuruldu. Ama yeni bir din, İndus havzası dışında,! hakim din vasfını kazanamadı. Bununla beraber İngiltere

ol-1 masa Hint hâlâ İslam fatihlerinin idaresi altında kalabilirdi.! İngilizler çekilince Hint aşağı yukarı on

birinci asırdaki durumuna döndü. Yani Hint iki asırlık İngiliz hakimiyetinden I kendisi olmak, kendine

dönmek için faydalanmış oldu. Ama" yedi buçuk asırlık tarih silinemez.

İslamla panteizm arasındaki anlaşmazlık. İslam'a göre, i Hindu putperest. Hindu'ya göre, İslamiyet Kak, ama

hakkın i bir zerresi. Yani Hint'in dokuz yüz elli yıldır devam eden ,'| dramı iki metafizik arasındaki mutlak

uyuşmazlıktır.

Bu trajediyi Gandi'den çok önce sona erdirmek isteyen bir adam çıktı: Ekber (1542-1605). O bir veli değil,

bir hükümdardı. Giriştiği dini terkip ("syncretisme") bugün bile 1

154

hayret ve hayranlık uyandıracak kadar cesuranedir. Bu liberal ve sulhçu askerin dinî mevzuatı Hint kıtası

çapında bir "Nantes Fermanı"dır. Garip bir tesadüf de Ekber'le dördüncü Henry'nin aynı devirde yaşamaları.

Ekber'in zaferlerinde kanunun rolü kıhcmkinden daha büyük. Ekber'den önce kaos hâkim. Zirvede esir

hükümdarların kaprisi, bu kaprisin gölgesinde boyuna baş kaldıran emirler. Ve temelde asılıp kesilen Hint

halkı. Ekber bu kaosu nizama kalbetti. Modern bir devlet kurdu. Yüzyıl yaşıyan bir devlet bu. Ama Richelieu'nün,

XIV. Louis'nin ve Büyük Petro'nun kurduğu devletten daha aşağı değil. Bütün beylikleri cebre baş

vurmadan kendine bağladı. Her kavmi memnun etti. Ve rasyonel bir iş bölümünü gerçekleştirdi. "Mother

İndia"nin uyanışı eski Hint bilgelerinin olduğu kadar bu müslüman cihangirin de eseridir. Moğol

hâkimiyetinin Hint'e en büyük armağanı müşterek bir dil getirmesi: Urdu. Ekber de Marc Aure-le gibi büyük

bir hükümdar. Ama insan olarak çok daha büyük. Sünnî bir terbiye alan genç hükümdar devlet içinde devlet

olan İslam uleması ile amansız bir mücadeleye girişmek zorunda kaldı. Ekber şiiliğe mütemayildi; bunun için

mekteplerde Arapça yerine Acemceyi ikame etti. Şiilikte de tasavvufa hayrandı. Ekber'den önce, şair Kebir

tasavvufun sınırlarını genişleterek İslam'la Enduizm'i kaynaştırmış bulunuyordu.

Ekber mümtaz bir zümre için mümkün olan bu kaynaşmayı halk ölçüsünde gerçekleştirmek istedi. Ekber

devri bir aydınlar saltanatıdır. Aydınların ve aydınlığın. Ekber, Marc Aurele'den daha yakın bize (Sic).

1593'te Hint'in bütün dinlerine hayat hakkı tanıyan ferman. ("Nantes Fermanı"ndari beş yıl önce). Ekber

Vedaları, Destanları Farsçaya ve Urducaya tercüme ettiriyor.

155

30.3.1963

YİNE GROUSSET*

Sizinle uçağa binelim diyor Grousset ve yüz yirmi asırlık tarihin üzerinde dolaşalım. Nereden binelim uçağa?

Fransa'dan mı, İspanya'dan mı? İsa'nın doğmasına daha on bin yıl var. Avrupa milletleri içinde medeniyet

bakımından en kıdemlisi Fransa ile İspanya. En eski, en güzel freskler ya İspanya'nın Altamira

mağaralarında bulunmuş, ya Fransa'nın Dordogne civarındaki mağaralarında. Bir anda bütün cazibesiyle

sanat çıkıyor karşımıza. Parthenon frizlerini hatırlatan ren geyiği boynuzundan at başları. Tekrar bu ayarda

şaheserlerle karşılaşmak için yedi yüzyıl beklemek lâzım: Mısır ressamları. Burada sanat için sanat yok.

Sanattaki na-türalizm avı kolaylaştırmak amacını güdüyor. Bu hüner büyü için zaruri. Bu keşiflerin

sonuncusu Lascaux mağarasm-daki freskler (1940). Büyük sanat, dinin tesiri altında gelişmiş. Bu tarih

gezintisinden alacağımız ilk ders bu.

İ. Ö. 6000 yıllarında bu sanat silinir Batı'da, yerine neolitik endüstri geçer. Bütün çağların en büyük

devrimlerinden biri bu. Cilalı taş, sonra seramik, hayvanların ehlileştirilmesi, bitkilerin üretilişi. İnsanlığın

hayat şartlarında muazzam değişiklikler.. Bu sınai inkılabın başka bir benzerini on dokuzuncu asrın sınaiihtilalinde görebiliyoruz ancak. Yalnız teknik sahadaki bu ilerleyiş sanatın zararına olmuştur. Üç bin yıl

sahneden çekilmiştir sanat. Bu da sık sık karşımıza çıkacak tarihî bir kanun: Beşeriyet tarihinde tekâmül çok

defa başka sektörlerde hazin gerileyişler bahasına gerçekleşebilir. Şimdi Mısır'a ve Mezopotamya'ya

geçelim. Batı medeniyetinin vatanı buraları. Birdenbire Mısır ve Sümer medeniyetleri doğuveriyor. Bu sanat

hamlesinin de saiki din.

156

Memfis ve Sümer medeniyetleri, bütün manevi fetihlerini nisbeten çok kısa bir zamanda tamamlamış.

İnsanlık iki bin yıl onların çizdiği sınırlar içinde yaşayacaktır. Babil ve Asur sanat ve edebiyatı Sümer mirası

ile yetinmiş. Yine bir kanun: kısa bir zaman içinde medeniyet yeni sahalar fetheder, sonra durgunluk devresi

başlar, uzun bir devre. Ve insanlık yükseliş devresindeki kazançlarını yer. Asurilerin her zaferi eski bir

medeniyetin defin merasimidir. Asuri taarruzları yalnız şehirleri yok etmiyor toprağı da kısırlaştınyordu.

Kuyuları tıkıyor, kanalları yıkıyor, akarsuları bataklık haline getiriyor, vahaları çölleştiriyor, ağacı da

öldürüyordu insan gibi. İran ve Irak'ın yeşerttiği bahçeler Asur ve Tatar saldırışlarından sonra ne hale

gelecektir? Yeni bir kanun: Bir medeniyetin entelektüel bakımdan mukavemeti, hatta en verimli toprakların

mukavemeti sonsuz değildir. Devamlı savaşlar toprağı da öldürebilir, medeniyeti de yıkabilir. Asya'nın

büyük bir kısmı bu yüzden harabezâr olmuştur. İnsan hâlâ öylesine yırtıcı ki beşeriyetin patrimuvanı her an

tehlike içinde. İran nerede, Irak hani? Artık Budî isek Buda'yı, Hıristiyansak İsa'yı dinlemek zamanı

gelmiştir. Bir kanun daha: medeniyetler ancak intihar etmek suretiyle ölürler. Kadim Asya medeniyetleri

kendi kendilerine kıymışlardır. Medeniyet Hint-Avrupa kavimlerine, oradan Yunan'a geçmiştir. Hint-Avrupa

ırkı yok, Hint-Avrupa dili var. Hint-Avrupahlann kadim Asya'ya karşı zaferini sağlıyan iki teknik üstünlük:

atı ehlileştirmiş olmaları ve 1000 ile 700 yılları arasında cenk arabaları yerine süvarinin ikamesi. Sonra balta,

nihayet özengi. Yeni Ortaçağda topçuluğun, zamanımızda uçağın, zırhlı kuvvetlerin oynadığı rolü o devirde

zikrettiğimiz teknikler oynamış.

Yunan mucizesi de masal. Yani uzun bir hazırlığın neticesi: Girit medeniyeti, Miken medeniyeti. Sonra

Dorlar istilası. Yalnız şu manada bir mucize var: Atina'nın iki yüz yıl

157

süren saltanatından bütün medeniyetimiz doğmuş. Yunan'ın hususiyeti: ilim için ilim. Ama biri vatan

kuramadı, mefhum cambazlığına gitti. İskender. Semitik düşünceyle Yunan düşüncesinin kaynaşması ve

Hıristiyanlık. Sezar da aynı esere devam eder...

26.1.1963

BENİM İÇİN TEK MÜHİM OLAN KİTAPTI*10

"Hollanda kıyılarında can veriyordu eski dünya".. Birden Le-nient'ın bu cümlesini hatırladım. Ve hafızam bu

inciyi mahfazası içinde seyretmek arzumu cevapsız bıraktığından kitabı açtim: "Batı'nın bir ucunda, Kuzey

denizi kıyıları boyunca dar bir toprak parçası uzanır. Setler, kanallar, bataklıklar.. İnsanın denizden kopardığı

bir ülke burası. Katanın böğrüne karaya oturan bir gemi gibi yaslanmış; sular, kumlarla örtülü yarı yarıya.

Bu adacık tam iki yüzyıl maziye karşı ayakla-| nanların vatanı ve hürriyetin sığınağı olacaktır. Eski Dünya

Hollanda kumsallarında can verecek"., vs.

Ben haritada Hollanda'nın yerini gösteremem. Kelimeyi şuuruma çivileyen ilk kitap Taine'in "Sanat

Felsefesi". Sonra Walter Scott'un romanları., yakılan şatolar ve katırlarının sırtındaki kumaş toplarını itina ile

indirdikten sonra kollarını sıvayıp savaşa katılan bezirganlar.. Taine Hollanda medeniyetini tabiatın haşinliği,

cimriliği, sertliği ile izah eder.

10 Bu yazı da Jurnal'den çıkarılmış, büyük bir İhtimalle de mektup olarak kullanılmış, tekrar yerine koyduk.

158

Hollandalı kendine yeni bir âlem, bir sığmak, bir cennet yaratmak ihtiyacındaydı... Hatıra parçaları ve sis. Bir

toprağa, bir belirli zamana bağlanamayan ve rüzgârın önünde sürüklenen bulutlara benzeyen hatıralar.

Hollanda, kapitalizm, Voltaire, Jean Michel Rey'in matbaası, protestanlık, Erasmus, Spinoza, Bayie.

Furetiere'in bendeki dört ciltlik kamusu Hollanda'da basılmış. Hollanda kağıdı, Hollanda ressamları. Neresi

bu Hollanda? Octave Mirbeau'nun bir seyahatnamesini hatırlar gibiyim. Sonra Schiller'in "Histoire des

Pays-Bas"sı. Tanımıyorum Hollanda'yı.

Dün ilk defa olarak bir Hollandalı gördüm, Hollandalı, Çek veya İngiliz, herhangi bir adam, sıkılgan ve ağır.

Kâinatı dolaşmış, bir iki lisan konuşuyor. Ama ne konuşuyor? Fransızca veya İngilizcenin cila klişelerini

silkeleyin, Türkçe konuşturun bu zata., galiba sokaktaki adamla burun buruna geleceksiniz. Kürenin kaderini

bunlar tayin etmiş. Tarihin manivelası zekâ değil, sabır. Newyork, Cenevre, Endonezya., dört kıtayıdolaşmış hazret. Öğrendikleri herhangi bir Asya şehrinin dört duvarı arasında da öğrenilebilirdi... Fuat'ı

Pakistan'dan çağınyorlarmış. Mali müşavir olacakmış orada. Şimdi aldığı para'nın iki üç mislini alacakmış...

Leniant'ı kaç Hollandalı bilir acaba? Ben yirmi dört saat aç kalma bahasına elde etmiştim o kitabı. Türk

aydını Hol-landâlı'dan daha büyük ve daha kahramanca bir emek harcamak zorunda. Cehalet okyanusundan

yapacağı fetihleri, vatanına dişleriyle, tırnaklarıyla avuç avuç toprak taşıyıp, uçurumun boşluğu üzerinde

oturtmak zorunda. Hollandalının ayırıcı vasfı, akl-ı selimi. Geniş omuzlu bir akl-ı selim, insana güven

veriyor, meşe ağacından koltuk gibi rahat ve sağlam. Hollandalı, tanıdığım Hollandalı demek istiyorum,

gerçekten öyle miydi, yoksa ben daha önceki bilgilerimle böyle bir hollandah mı halkettim? Allaha malum.

Hollandalı diyor ki düşünen adamın Hollanda'da da "public"i yoktur, Da

159

nimarka'da da yoktur. "Les choses de l'esprit" dünyanın pek az yerinde merak uyandırıyor. Dün gerçekten

rahatsızdım. Buna rağmen herhangi bir şakirt karşısındaymışım gibi konuşabildim Hollandalıyla.

Fuat İstanbul Üniversitesi'nde doktora yapamadığı için Amerika'ya gitti. Neden doktora yapamadı Fuat?

Oynak zekasına, karaca derisinden bir eldiveni mahcup edecek sup-lesine rağmen hezimete uğrayışı güç

kabil-i izah. Ali bey rahatça,' göğsünü gere gere doktor oldu. Berke hâlâ pöste-ki saymakla meşgul. Fuat'ın

kütüphanesi vardı, apartıma-nı vardı, parası vardı, karısı vardı. Yaşdaşlarına göre harikulade bir terkip

kabiliyeti vardı. Berke enerjiyi temsil ediyor. Ali Bey... Mesele istemek ve gereken fedakârlığa

katlanabilmek. Fuat'ın bütün hayatında bir gece, bütün bir gece ilme harcanmamıştır. Fuat hindistan cevizini

reçel olarak sever.

Oğlum on sekiz yaşını tamamladı. Dün biraz Nordau okuttum ona. Gürültü patırtı arasında niçin

toplandığımız unutulur gibi oldu. Nordau hayatımın meşale kitaplarından-dır. Onu da tesadüf çıkardı

karşıma. Aşkın kendine has sezişleri, keşifleri var. Galiba Leniçnt'ı aldığım zaman satir'in mânâsını doğru

dürüst bilmiyordum. Lenient doyuran kitap, ama ihtilal yapan kitap değil: şiir, izah, ışık. On dokuzuncuyüzyılın "Dictionnaire Üniversel" etrafında toplanan çok sevimli mandarenlerinden biri. Nordau başka.

Nordau insana ucuz allâmelik kazandırıyor. Kafasını yumrukluyor zaman zaman okuyucunun. Derin değil

hatta sanıyorum ki çok defa haksız. Ama alışılandan başka. Nordau birçok inançları eri-. ten bir asit.

"Corrosif' bir zekâ. Yine kafamın ezeli açlığını gidermek için Nizam'a yarım lira toslayıp aç, ama memnun

soğuk odama dönmüş, sayfalara inmiş, yeni bir dünya keşfettiğim için bahtiyar olmuştum. Benim

bahtiyarlıklarım... Ama en gerçek bahtiyarlık da bu değil mi? Soğuk oda, aç bir

160

insan, dışarda yağmur ve zaman zaman kanı tutuşturan ';. "tentation". Evet her fetih bir mükafat, bir

fedâkârlığın mükafatı. Nordau bana verdiğini neden bir Berke'ye vermiyor? Zira benim için bir ekmekti,

Berke için bir Cinzano.

Oğlum, oğlum.. Galiba onun büyük bedbahtlığı susamadan içmesinde, daha doğrusu elimizde ışık dolu

kadeh., boyuna iç diye zorluyoruz. Ve kadehe yalnız dudaklarını değ-diriyor. Sanıyor ki ilim, kitap, rehber

ve zaman ebediyete kadar fermanına münkat olacak. O, kitaplar içinde doğdu. } Bir haremde doğan şehzade

gibi; kadın, kadın... Ben Nor-i dau'ı galiba yirmi üç, yirmi dört yaşlarında okudum. Müşküllerimi hal edecek

kaynak yoktu. Ve öyle sanıyorum ki Fransızcayı Mahmut Ali'den daha iyi bilmiyordum. O hiç olmazsa

benden beş altı yıl ilerde. İlerde ama izahı güç bir fark var aramızda. Benim için mühim olan, hayatî olan

kitaptı. Adeta bütün "dignite"m, tek "dignite"m ve biricik hik-met-i vücudum tefekkürdü. Acaba öyle mi?

Acaba bu Cemil Meriç benim yıllarca sonra hayalimde inşa ettiğim bir fan-tommu?

Hollandalıya dedim ki: bugün Anakarsis devrinde değiliz. Her aydın, antenlerini fikir dünyasının

hançeresine dayamış, söylenenleri günü gününe dinliyebiliyor. Sartre, Bert-rand Russell... Endonezya'daki

adamın çağdaşı. Bu bir palavra idi. Daha doğrusu şematik ve formel bir gerçek. Bir Sartre'ı, bir Russell'i

takip etmek nelere bağlı? Evvela paraya ve zamana. Sonra üzün, çok uzun ve pek az bahtiyar'a nasip olan

hazırlıklara. Bunlar Heraklit'ten Yacnavalkiya'dan gelen zincirin son halkaları.

Hiçbir zaman iktidar rüyası görmedim. Ama her büyük adam ismi telaffuz edilirken içim ürperdi... Tek vasıf

yetmiyor. Oğlumda bütün imkanlar var. Hayat boyu peşinde koştuğum ve ancak faydalanamayacağım gün

benim olan imkanlar. Onun için çıldırıyorum: tanrılarım, karşısında el

. 161

pençe divan; sevgililerim, iltifatına muntazır. Ve o hâlâ tahta oyuncaklarla oyalanıyor. Bakalım ilahi kıvılcım

ne zaman tutuşacak içinde. Bu satırları onun için yazıyorum. Korkuyorum, bu ziyafet sofrasının rüyadaki

sofralar gibi kayboluver-mesinden korkuyorum. O ilahi kıvılcım ruhunda tutuştuğu gün, benim olmak

istediğimi, benim rüyamı kolayca gerçekleştirebilir, bir fikir prensi olabilir. Bu kütüphane bir taht, tahtların

en şereflisi. Bu kütüphane bir tribün. Oradan asırlara seslenilebilir. Bu kütüphane bir piyedestal. Yıldızlarla

kucaklaşırsın, onun üzerinde yükselince. Ve odana bütün kıtaları, bütün medeniyetleri doldurabilirsin.

Faust'un emrine giren Mefisto senin hizmetkârın olur, hem de kayıtsız şartsız.

Fuat hayat eğlenceli değil, diyor. Hollandalıya göre ben Hint hakkındaki eserimi Hollanda'da da

bastıramazmışım. Böyle bir kitap ancak bir kaç yüz nüsha satar diyor. Demek dünya gittikçe küçülmekte.

Ama sen odanı dünyadan, reel dünyadan, aktüel dünyadan çok daha fazla genişletebilirsin. Bu sırtından

kumaş balyasını yeni atmış bezirganın yerine, Erasmus'la, Spinoza'yla sohbet edebilirsin. Çocuğum,

çocuklarım. Ben bu kitapları bütün dün^a nimetlerinden, çok defa vazgeçilemeyenden, vazgeçilemeyecekten

feragat ederek bir araya getirdim. Size bir dünya, dost bir dünya hazırladım, hazırlıyorum. Fırtınaya

tutuldukça sığınacağınız tek liman bu. Daha doğrusu bu limandan ayrılmazsanız kasırgalardan uzak

kalırsınız. Bu kitaplar benim sevgililerim. Ama yıllardır konuşamıyoruz. Birbirimizin dilini unuttuk. Bilmem

neden danldılar? Sizin yerinizde olmak için görülmemiş işkencelere razı olabilirdim. Görmek ve dünyanın en

büyük insanlarıyla halvet olabilmek. Kadın da, şöhret de, kuklaları harekete geçiren bütün ihtiraslar da öyle

zavallı ki. Allah sizi bahtiyar etsin.

162

2.4.1963

OSMANLI DÜŞÜNCESİ, GERİCİ İLERİCİ, ZAVALLI HİNT, ZAVALLI BEN___________

Ve karşılarına üç yol çıktı şehzadelerin. Osmanlılar adem endişesinden habersiz yaşadılar. Ölümden sonra

yollar üçe ayrılıyordu: cennet, cehennem, âraf. Araf kısa bir duraktı. Gerçi cehennemin, içinde katran

kaynayan kazanları, bir dudağı yerde bir dudağı gökte zebanileri, zaman zaman-rüyalarını kâbusa

çeviriyordu Osmanlının. Ama cennet, kılıçların gölgesi altında ve Allah gafurrurrahimdi.

Budizm Türk insanını ne kadar değiştirdi bilmiyorum. Daha doğrusu Türk insanı Budizmi ne kadar

değiştirdi? Bildiğim şu ki, bütün Osmanlı edebiyatında metafizik ürperti yok. Bizde derviş, Tanrıyla vuslat

halinde yaşadığı için, suretler âleminden tecerrüt etmiş bir gönül adamı değil, aksiyondan kaçan bir meczup,

bir hasta, bir yarı deli, yani bir sapıktır. Fuzuli'nin tasavvufu bende daima tercüme intibaı yaratır. Tasavvuf

kim, istiğrak kim, Osmanlı kim? "Makber"de öyle retorik var ki, bu yapma çiçeklerin arasında, tüveycinde

kan ışıldayan gerçek bir iki gonca bulmak çok güç.

Cennet, cehennem... her meseleyi basit bir "dilemma'ya irca etmişiz. Daima iki ihtimal. İkiden fazlasını

düşünemiyoruz. Avrupa! Ah Avrupa, canım Avrupa! Neden "ah Avrupa"? Hep gözün rehberliği: "beldeler,

kâşaneler" masalı. Arka sokaklar, arka sokaklardaki sefalet? Ondan bahseden yok... Tarihin ölüme mahkum

ettiği kavimlerde hep aynı psikoz: kendini küçük görme psikozu. Avrupa cennet, Asya cehennem. Neden

"beldeler, kâşaneler"? Sanıyorum ki şarklı olduğundan utanan tek şarklı kavim biziz. Gerici, ilerici... Şarklı

gericidir, garplı ilerici. İslamiyet huzuru çok ucuza satmış.

163

Yollar o kadar belli ki düşünmeye lüzum yok. Şarap içmeyecek, domuz yemeyecek, zina yapmayacaksın,

beş vakit namaz v.s. Sonra periler, gulamlar, huriler... Tasavvufun itibara mazhar olmaması da bundan.

Yunus Emre'de bile hep: "şol cennetin ırmakları"!

Bugünün Türk insanı Hint düşüncesini kavrayacak durumda mıdır? Hayır. Kendi vokabüleri ile ya gericidir,

ya ilerici. Gerici ise müslümandır: cennet, cehennem. İlerici ise Batı hayranı: caz, dans, cinsî hürriyet ve

teknik. Düşünmeye teşebbüs eden, düşünen demiyorum, kaç kişi var? Herkes pa-nase meraklısı. Sosyalizm

dağları devirecek, demokrasi altına çevirecek yurdu. Avrupa, ah Avrupa!

Galiba işittiklerini papağan gibi tekrarlamaktan zevk almayan tek çağdaş Peyami idi. Falih'ler ne kadar sığ,

ne kadar yalınkat. Hele bir Nadir Nadi! Kimin söylediğini hatırlamıyorum, insan kırkından sonra yadünyadan elini eteğini çeker yahut da insan denen koyunu kırkmak için kollarını sı-varmış... Üniversite

talebesi "Toprak" dergisi sahibini yakalamış, tartaklamış ve herifin bütün küçüklükleri, ayak yalamaları kâr

etmemiş. Asil Atatürkçü Tarık Tunaya kolundan yakalamış "suçluyu ve galibja polise götürmüş. Darendeli

bedbahtın biri, "Toprak" dergisi lağım ama Tarık Tunaya ne? İnsanı seveceksin. Hangi insanı? Darendeli'yi

ve Tarık Tuna-ya'yı... Buda ve Türk insanı...

Hamit'ten yıllarca sonra Yahya Kemal Hint'e gitti. Pakistan sefir-i kebiri, o ülkeden tek kartpostal bile

getirmedi. Biz Hint'i anlayamayız. Avrupanın bütün ıstırabı kapitalizmden geliyor. Peki kapitalizm nereden

geliyor? Kapitalizmi tasfiye edecek insan Mars'tan zembille mi inecek? Harem ağasının kafası. İnsanı

sevmiyoruz. Hint düşüncesi karşısında elimizi tabancamıza atışımız bundan. Bir tarih hocasının Hint'le

uğraştığım için beni nasıl ayıpladığını çok güç unutabileceğim. Eskiden Batı afaroz edilirdi, şimdi Doğu

afaroz

¦\

ediliyor. Daima afaroz, daima duvar, daima husumet. Bu lanet çemberini nasıl kıracağız bilmiyorum.

Kitabım basılırsa çok az kimse okuyacak ve belki hiç kimse anlamayacak. Gericiler toptan mahkum

edecekler, ilericiler toptan mahkum edecekler... Konferans. Evet kaç kişi dinleyecek konferansımı? Bütün

ülkeler birbirine benzer dostum, iki ıstırap kadar, iki gözyaşı kadar birbirine benzer. Eldorado, vehmini

kaybedenlere efsus, hezar efsus... Gobineau böyle düşünmüyor, Gobineau hatta Taine. Tatar ağası ile

Montesquieu bir mi? Bir, diyeceği geliyor insanın. Ben insanı, Fransız insanını hastanede gördüm.

Memleketlimden hiçbir farkı yoktu, hatta daha bayağı idi, daha korkak, daha menfaatperest, hatta daha

ahmaktı. Kafan aydınlıksa, gerçekten aydmlıksa, her ülke aydınlıktır senin için. Yoksa kendi karanlığından

kaçmak boşuna... Hint. Evet, Hint'in kazandırdığı huzur çok ferdi ve muayyen bir dünyada, muayyen biriklimde gerçekleşebilecek bir mucize. Üstelik, yaşadıktan sonra, vücudu ile insiyakları ile yaşadıktan sonra

mümkün.

Hint'in keşfi gerçekten Bâtı'da bir rönesans yaratmış mı, sanmıyorum. Belki birkaç batılıda yahut batı

şuurunun mahdut bir bölgesinde. Batı kavga içinde, Hint felsefesi keskin bir kavga silahı olmak vasfından

mahrum. Marksizm var, Hıristiyanlık var... Ve maalesef daha çok irticaın elinde bayrak Hint. Romain

Rolland'ı çıkarırsak, sol cenahta Hint'le uğraşan kimse yok. Halbuki bence, bütün kavgaların üstünde bir

ahlak Budizm. Ahlak karanlık kelime, yol. Ama kimsenin senfoni dinleyecek hali yok. Sokakta silah

sıkılıyor, tepede jetlerin uğultusu... Acaba Hint de bir mistifikasyon mu, bir sahte hal sureti mi, sanmıyorum.

Proletaryanın o kadar dolambaçlı yollardan zararsız hale getirilmesi imkânsız... Şimdilik Hint, bizim için,

kütüphanelerimize eklenen bir raf bile değil. : Zavallı kitabım! Belki müstehcene kaçan bir iki şiir ter

-165

cümesi için okunacak. Kaldı ki basılacağı da belli değil. Ve bu kubbenin altında hiçbir akis bırakmadan

"resurrection"u bekleyecek. Galiba 'samsara' yalnız insanlar için değil kitaplar için de var.

CLAUDE LEVI-STRAUSS'U OKURKEN

İnsanlık bir merdivenin basamaklarından çıkar gibi yüksel-mez. Zıplamalar, hep aynı istikamete yönelmiş

değildir. Zar atar insanlık, kâh kazanır, kâh kaybeder. Boyuna kazanç yok. İki tarih var: bütün fetihleri birbiri

üstüne yığan, zamandan faydalanan milletlerin tarihi, mirasyedi milletlerin tarihi. Zaman fertler için de

milletler için de başka başka değer taşır. Yani istikbali dokuduğumuz bir ipliktir zaman. Ama tarihini itina ile

işleyen, nakışlayan, şekillendiren ve zamandan bir çadır, bir halı, bir Mbas dokuyan fertler ve milletler

olduğu gibi, makara ile oynayan bir kedi şuursuzluğu ile iplik yumağını arap saçma döndüren kavimler de

var. Mirasyedi milletlerin tarihi de büyük faaliyetlere sahne olmuştur. Aradaki fark büyük medeniyetler,

biriktiren, yığan medeniyetler, ötekilerde noksan olan bu sentetiklik, her yenilik erir, kaybolur, eski

yeniliklere eklenmez.

Statik cemiyet var mı? Bu, seyredenin vehmi mi sadece? İhtiyarlara göre, gençliklerinde tarih hareketli

geçmiş, son yıllarında sükûn ve istikrar göstermiştir, zira kendileri aktör değildirler. Onlara göre, değişiklik

yoktur yahut lüzumsuz, kötüye doğru bir değişiklik vardır. Siyasi bir rejimin düşmanları, mezkûr rejimin

tekâmül ettiğini kolay kolay teslim

etmezler, bütün olarak mahkûm eder, tarihten çıkarıp atarlar, rejim bir perde arasıdır. Halbuki makinanın

içinde bilhassa yüksek kademelerde rol almış olan kimseler için durum bambaşkadır. Herhangi bir kültürü

değerlendirirken kendi menfaatlerimizi bir yana itemiyoruz. Objektif hüküm yok.

Bir medeniyet kültür çizgilerinin ("trait") üstüste yığılmasından ibaret değildir. Medeniyeti tayin eden

"structure'^. Çeşitli imkânlar arasından seçtiği özellikler birbiri ile nasıl kaynaşmış? Bu "structure"ler kalitatif

olduğundan ölçülemezler. Bütün kavimler Batı'nın üstünlüğünü kabul ediyor. Ananevi "structure"leri

yıkmışız, fetihler yapmışız, sö-mürgeleştirdiğimiz milletleri bizi seçmeye mecbur etmişiz. Doğru, ama

bunları hatırlatmak bir şey ifade etmez. Bu sadece, Batı medeniyetinin üstünlüğü üniversel bir rıza'dan

doğmuyor mânâsına gelir. O halde bu üstünlük nereden geliyor? Enerjisinden. Bu kuvvet farkı sübjektif bir

faktör değildir. Batı'nın üstünlüğü icat kabiliyetine dayanmaktadır. Ama icat da Batı'nın imtiyazı değil.

Hayatımızın temelini teşkil eden büyük keşifler çok ilkel cemiyetlerin eseri. Tesadüfen öyle olmuş denilebilir

mi? Hayır. Tesadüf tekbaşına hiçbir netice doğurmaz. Batı dünyası iki bin beş yüz sene elektriğin varlığını

bilerek yaşadı. Tesadüfen keşfetmişti bunu. Ama Ampere'lerin, Faraday'lerin şuurlu gayretleri işe

karışıncaya kadar bu tesadüf kısır kaldı. Okun icadında, boomerang'ın, "sarbacane"ın icadında, ziraatın

hayvancılığın doğuşunda tesadüfün büyük bir rolü yok. Penisilin'in keşfinde olduğu gibi. Mesele başka.

Hayal, yaratma, icat kabiliyeti hemen hemen tarihin bütün devirlerinde aynı ölçüde, ama bunların

kombinezonu ancak bazı zamanlarda ve bazı ülkelerde kültür "mutation"ları vücuda getirebiliyor. Böyle bir

neticeye varabilmek için sadece psikolojik faktörler yetmiyor. Bu vasıflarla beraber toplumun birçok

fertlerinde müsait bir "orientation"a ihtiyaç var. Yani yaratıcının "public"i

166

167

olması şart. Bunun için tarihî, iktisadî ve sosyolojik birçok faktörlerin elele vermesi lâzım.

Sevgili yurdumuzda, fikir adamının imhası için sürgün avlan tertiplenen, standart düşünceye mumlar

yakılan, buhurlar serpilen sevgili yurdumuzda, aydınla kitle arasında hiçbir transatlantiğin aşamayacağı

ummanlar var. Standart düşünce yani düşüncenin kalıplaşması, nasırlaşması. İki kutup: Osmanlıcı -

Atatürkçü. Ve dışarda kalanların kellesinden kervansaray kurmak iştiha ve ihtirası. Fethi neden otuz milyon

içinde herhangi bir vatandaş olarak kalır? Kalabalıktan şu veya bu sebeple farklılaşan fertler döl vermeden

ölmeye mahkum. Taklit kanunları kitle kanunlarının dışında değil. Yani aydınlatılması imkansız olmayan

sebeplerden geri kalmış ülkelerde harikulade zekalar, beklenmedik yerden fışkıran harikulade bir bitki misali

boy atabiliyorlar. Ama kaderleri hep aynı: silinip gitmek. Beşir Fuat intihar ediyor. Çezmi Ertuğrul intihar

ediyor. Ali Namık kokaine veriyor kendini. Nazım'ı cemiyet tasfiye ediyor. Bu adamların bedbahtlıkları Türk

oluşlarından. Reelle ideal değil, rasyonel arasına atacakları köprü yok. Muhammed'i, Haticetül Küb-ra'nın

imanı yarattı. "Absurde"e, «yalnızlığa, başkalığa tahammül, çelik bir uzviyet, elmastan bir yürek işi...

İcatları bütün olarak ele alırsak, tarihte iki büyük devre dikkatimize çarpar: neolitik ihtilal, sınai ihtilal.

Tarihinde iki defa ve aşağı yukarı on bin yıl aralıkla insanlık aynı istikamete yönelmiş, bir sürü icatlar

yığabilmiş. Bir yandan icatların sayısı, öteden devam'ı.. kısa bir devre içinde kesif-leşmiş ve büyük teknik

sentezleri mümkün kılmış. Bu sentezler insanın tabiatla olan münasebetlerini değiştirmiş, bu değişiklikler de

daha birçok yeni değişikliklere yol açmış. Demek tek çizgi halinde ilerleme yok. Zıplamalar, atlamalar,

"mutation"lar var. Bu izah da yetersiz: iki tarih var: yığan, yerinde sayan. Hatta her tarih yığıcı, fark sadece

kesafette.

168

Neolitik ihtilal insanlık tarihinin son 50.000 yılı içinde ger çekleşmiş. İnsanlık 500.0Q0 sene kümülatif

bakımdan hiçbir değeri olmayan meddücezirler içinde yaşamış. Kültürleri oyunculara benzetirsek, bir toplum

iki şekilde oynayabilir: herkes ayrı ayrı oynar, kolektif halde oynar. Elbette ki kolektif oynayanlar kazanır.

Kültürlerin de, kumarbazlar gibi, kümülatif neticeler elde etmesi stratejiye bağlı.

Rönesans başlarında Avrupa çok çeşitli tesirlerin karşılaştığı ve kaynaştığı bir ülke. Grek, Roma, Cermen ve

Anglosakson gelenekleri, Arap ve Çin tesiri. Kantite bakımından Kolomb öncesi Amerika da çeşitli

kültürlerin temaslarına sahne oluyordu. İki Amerika kocaman bir yarım küredir. Ama Avrupa toprağında

birbirini feyizlendiren kültürler on binlerce yıllık bir farklılaşmanın mahsulü. Amerika'da karşılaşan kültürler

birbirinden daha az farklı, çünkü daha yeni. Tablo daha homojen, daha mütecanis. Keşif sırasında Meksika

veya Peru'nun kültür seviyesi Avrupa'nınkinden aşağı mı idi? Hayır. Hatta bazı bakımlardan üstündü. Ama

kültürün bütün cepheleri oralarda daha az "articule" idi. Büyük başarılar yanında boşluklar. Adeta deliklerivardı bu kültürlerin. Bir yanda "precoce" şekiller. Öte yanda "abortif' şekiller. Neden bir avuç fâtih

karşısında çöküvermişler? Organizasyonları yeteri kadar seyyal olmadığı ve yeteri kadar farklılaşma-dığı

için. Koalisyona iştirak edenler, eski dünyadakiler âya-. nnda farklılaşmış değildi. Yani kümülatif kültür

hiçbir devrin ve hiçbir ülkenin imtiyazı değil. Mahiyetlerinden çok, davranış tarzlarının neticesi. Yani

duraklayan cemiyetler -şayet varsa-kendi başına yaşayan cemiyetlerdir. Kümülatif cemiyetler, teşkilat kuran

cemiyetler. Bir cemiyeti mahveden en büyük "tare" tek başına olması. Kültürde her gelişme, kültürler

arasında bir koalisyon. Kültürler ne kadar farklı-laşmışsa bu koalisyon o derece verimli. Peki bu koalisyon

bir tecanüse götürmeyecek mi? Götürecek. Medeniyetin antino

169

misi bu. Bundan kurtulmanın çaresi partönerler arasındaki farkı körüklemek, sınıflar buradan doğuyor.

Galiba içtimai sınıflar neolitik ihtilalle beraber doğmuş. Proleterleşme de sınai ihtilalinin şartı ve neticesi.

Yahut iç koalisyonu değil, dış koalisyonu kuvvetlendirmek, sayı bakımından. Yeni oyuncular katmak.

Müstemlekecilik ve emperyalizm bundan doğuyor. Ama her iki hal sureti de tecanüse ve atalete götürüyor.

Dünya medeniyeti yok. Çeşitli medeniyetler var. Ve ilerleme ancak bu çeşitlilik sayesinde. Yani medeniyetler

birbirlerini tamamlamalıdırlar.

İlkel kavimler için kendi dışlarında insanlık yok. (Tabii bazı ilkel kavimler). Tek kültür bizimki diyenler de

aynı ilkel duruma düşüyorlar. Barbar, barbarlığa inanan adam. Daha doğrusu barbarlığın ilk vasfı bu.

Avusturalya yerlileri umumi sosyolojinin gerçek kurucuları. ,

ZAMANA DAİR, TAGOR

Zamanı saçlarından yakalamak, yayından fırlayan oku tutmaktan güç. Zaman kimine göre adem'in ta kendisi,

kimine göre varlığın. Ya sen* onu heykel yapacaksın, şiir yapacaksın, beste yapacaksın; ya bir avuç toprağa

kalbedecek zaman seni. Zaman bir kovan, zaman bir kumaş, zaman dost, zaman düşman. Zaman sensin.

Zaman senin kozan. Zaman sevgili, Nemesis: zaman.

Batan bir gemidesin dostum. Sahiller görünmüyor. Yıldızları söndürmüş fırtınanın soluğu. Bu batan gemisensin dostum. Ücra adasında Robenson batan gemilerden enkaz

170 '

taşır. Senden ne kalacak Roben sonlara? Zaman bir güve gibi kemiriyor uzviyetini. Her kış yaprakların

dökülüyor, her yaz çiçeklerin...

Tagor'u sevmem. İnsanların ıstırabına zirvelerden bakan şımarık bir tanrı: Tagor. Goethe gibi. Fırtınayı

sahilden seyreden ve zaman zaman sirenlerinkine benzeyen şarkılarıyla, boğulanlara, kaybettikleri hayatın ne

kadar dilrüba olabileceğini hissettiren iki büyücü. Tanımam da zaten. Belki herkes tanır göründüğü için

sevmem Tagor'u. Moda olduğu için veya sadece tanımadığım için sevmem. Galiba Tagor adını bana ilk

tanıtan Kerim Sadi'nin bir polemiği olmuştu. Ahmet Haşim broşürünün sonuna iliştirilen niçin yazıldığı

meçhul sekiz on satır. İhtimal beni Tagor'dan uzaklaştıran, bir idam fermanına benzeyen ö sekiz on satır

oldu. Tagor'u bir vatan haini, bir insanlık düşmanı, memleketini Britanyalı efendilerine peşkeş çeken soysuzbir soytarı zannettim galiba. Yıllar geçti. Ondan tek kitap okumadım. Övenlere tepeden baktım. Basma kalıp

bir iki formülün korkunç tesiri. Zaten her moda şair gibi Tagor'un kitapları da pahalı idi. Türkçe

tercümelerini okunmayacak kadar murdar buldum. Hint'i tanıdıktan sonra Tagor'a karşı duygularım değişti.

Ama küçümsemeyi-şim aşk olamadı henüz.

Hint Kültür Cemiyeti Gitancali yazarı hakkında konuşmamı istiyor. Bu davet sevinç uyandırmadı bende.

Bundan evvelki konuşmalarım hiçbir gönülde yankılar uyandıramadı.

Bakalım Romain Rolland ne diyor? Vivekananda'nın ölümü ile Gandi'nin liderliğe suudu arasında geçen

vakaları özetleyen üstada göre, milliyetçi hareket 1905'te volkanikleş-miş. Lord Curzon ikiye bölmüş

Bengal'i. Bengal, protesto makamında İngiliz mallarına boykot ilan etmiş (Swadesi). Memleket birkaç ay

içinde değişmiş. Her tarafta aynı marş: Bande mataram (selam anavatan!)...

22.5.1963

TAGOR KONFERANSININ İNTİBALARI

Kelimeler küskündüler, cümleler küskün. Gönüllere dökülmüyorlardı. İstemeyerek çıktığım kürsüdenutanarak indim. Halbuki beklediğim bir imtihandı bu. Özlediğim, hasretini çektiğim bir imtihan. Vuslat

yatağında duyulan tiksinti. Ho-yi'yi kucaklayan alkış beni de sırama kadar takip etti. Sırnaşık, mihaniki,

şahsiyetsiz bir alkış. Yalnızlığımı bir kere daha bütün merareti ile hissettiren bir uğultu. Dostlarımın

dudaklarında hakaretten bin kere acı bir tebrik formülü: en iyi siz konuştunuz. Vehimlerimizi bir anda

dağıtıveren, rüyalarımızı alıp götüren bir sitayiş. İnsan kaçmak istiyor. Mağaraya, mezara veya cinnete.

Meçhul, belki hiçbir zaman bakışlarında yıldızlar pırıldamayan arsız, küstah, pasaklı bir sokak kadınıdır.

Ama meçhullerin en kötüsü bu gerçekten bin kere dilber. Neyi fethedeceksin? Çölü mü? Hölderlin,

Nietzsche, Keats., çağdaşlarının yolunu kesip kulaklarına ruhlarının bestesini fısıldamadılar. Kuşların

şarkısını kaç kişi dinler. Denizin musikisiyle bir Hugo sermest olur. Beatrice yalnız Dante için güzeldi.

Büyüklere karşı gösterilen sevgi, çok defa bir borç ödeme. Bir başkalarına benzeme ihtiyacı. Falan

Rimbaud'yu sever, falan Shakespeare'e hayrandır. Hangi Rimbaud, hangi Shakespeare?

172

23.5.1963

KELİMELERDENİM SUDAKİ AKSİM, THESEE*

Çağdaş ilim çocukken simya adını taşıyordu. Bütün keşifler mutlak'ı kucaklamak ihtirasından doğdu.

Canavarları kılıç veya iman gücü ile dize getirmek her mücahidin rüyası. Bakırdan altın yapmak veya

kelimelere ebediyeti hapsetmek söylenilmeyeni, söylenilemeyeni, söylenilemeyecek olanı söylemek.

Rimbaud'yu bu ihtiras delirtti. Kelime, içine gönlün, günlerin kokusunu boşalttığımız bir şişe. Ama gönlün

de, günlerin de ıtırı öyle uçucu ki şişe boşahveriyor kendiliğinden. Kuşlar ilelebet şarkı söylemiyor cümlenin

kafesinde. Cümleden Partenon veya Süleymaniye kim yapmış? İskenderiyeli bilginler olmasa Homeros'tan

ne kalırdı? Şöhret tesadüflerin en gözü bağlısı. Saadet de öyle. Bahçede dolaşan çocuk her adımda bir

karınca yuvasını yok edebilir. Gayretlerimiz, eserlerimiz tesadüflerin her adımda yerle bir edeceği,

edebileceği birer karınca yuvası. Peki ne yapalım? İstiyorum ki kelimeler bütün kirli libaslarından soyunup

bir Hint mabedindeki kutsal bakireler gibi raksa başlasın. Söylediğim her cümle yalnız benim olsun

istiyorum, çocuğumdan fazla benim olsun, etimden fazla benim. Gerçek sanat adamı kelimelerinimparatorudur. Ülkesindeki bütün çiçekler bütün meyveler kendisinindir. Renkleri başkadır o çiçeklerin, o

meyvelerin tadı başka hiçbir meyvede bulunmaz. Tanrı eğlenmek için yaratmış dünyayı. O yıldızlarla,

kürelerle, okyanuslarla ve insanla oynayan bir çocuk. Sen de kelimelerle oynayacaksın. Acaba kelimenin

dışında kâinat var mı? Sonunda kehkeşan da, kâinat da, Tanrı da kelime.. Tanrıları insan yaratmadı mı?

İnsanın malzemesi kelime değil

173

mi? Ve Tanrı ışık olsun, dedi.

Sanat için sanat, sanatkârın gerçeğini sahtesinden ayıran şaşmaz ölçü. Güneş sarayları aydınlatmış,

kulübeleri aydınlatmış umurunda mı? Kuş şarkısını söyler, gül sabahı ıtırı ile selamlar, şair yaratır. Pınar

hangi susuzlukları giderdiğinin farkında mı? Cemiyet için sanat, köylü efendimizdir yalanının az daha

efendicesi. Mehtap körlere hitap etmez. Şahikalar oraya tırmanabilenlerindir. Puşkin yerden göğe kadarhakh. Mabedimden çekil, sen kamçıdan, sen tekmeden ve küfürden anlarsın. Öyle seveceksin ki kelimeleri,

yalnız senin için raksedecekler. Saray olacaklar, bahçe olacaklar. Pygmalion kelimelerden yaratmıştır

sevgilisini. Neden has bahçene yabancıları sokmak isteyeceksin? Beethoven'e besteleri yetiyordu, yalnız

ruhu ile dinleyebildiği besteler. Hayır ben hâlâ kelimelerden çok insanların âşıkıyım. Ondan cümlelerim

Süleymaniyeleşemiyor. Hiçbir maşukanın rakibe tahammülü yok. Peri masallarında olduğu gibi ezeli bir

kılıktan kılığa geçiş, ezeli bir akış içinde kelimeler. Seni sevdiler mi peri padişahının kızı oluveriyorlar.

İhanetin onları bir anda kurbağaya çeviriyor. Çölü vâhâlaştıran gönlün. Kucak kucak inci ve cam. Ve kader

bunlardan istediklerini seç diyor sana. Kelime Atman, bütün varlıkların özü, hamuru, kanı. Kelime, sperma.

Lila lila.. Bu harikulade temaşayı neden vecd içinde seyretmiyorsun? Yarat ve eğlen. Ama Tanrı yalnız

kayaları, yalnız denizi, yalnız ormanları halketmemiş, beğendirmek istemiş yaptıklarını. Hilkat bir diyalog.

İnsanla Tanrının diyalogu. Anlamış ki bu tiyatroya başka bir seyirci daha lâzım. İnsansız has bahçe

engizisyon zindanlarından daha kasvetlidir, dostum. Tanrı kendi kendine yete-memiş. Narsis de yetememiş

kendi kendine, suda aksini seyretmek bir nevi ikileşmek, bir ben, bir de sudaki ben: yani o. Ve Narsisyaşayamamış. Öldürmüş Narsis'i bencillik, kurutmuş. Kelimeler benim sudaki akislerim. Onları kucak

174

layamam. Kelimeleri senin için yıldızlaştınyorum. Neredesin ve kimsin?

Halbuki ben "Thesee"den bahsedecektim. Gide okumayı, Tevrat'la Binbir Gece'den öğrenmiş. O iki kitapta

bütün Gide var, bütün Gide ve bütün Asya. Hatta bütün insan. Ne kadar oynanmış Tevrat üzerinde.

Süleyman'ın meselleri Fransızca-da başka, İbranicede başka. Galand'm Binbir Gece'si gerçek Binbir

Gece'den çok On dördüncü Louis devrinin egzotik bir meyvesi. Ama her iki kitap da birer sihirli halı. İnsanı

Asya bahçelerine kanatlandıran birer sihirli halı.

Thesee "babam insanların en âlâsıydı" diyor, "hoştu, güzeldi, ama ve lâkin., galiba öz babam da değildi. Ve

insan bu, her şeyi hatırlayamaz ki... Girit'te zafer kazanırsam gemime beyaz yelkenler takacaktım dönüşte,

unutmuşum. Peder siyah yelkenleri görünce canına kıymış. Hoş unutup unutmadığıma pek emin değilim ya"

diyor, "hazret canımı sıkmaya başlamıştı" diyor.

Ödip, Thesee... Yaratanla eseri arasındaki bu kanlı çatışma eşyanın mahiyeti icabı mı? O zaman yavrularını

yiyen erkek kedi bize bütün felsefelerden daha değerli bir ibret dersi veriyor. İnsanlık tek perdelik bir dramgibi bir nesilde sona ermeli aziz dostum. Thesee de, Ödip de hükümdardılar. Hükümdar demek canavar

demek. Sonra insanın yamyamlıktan henüz kurtulduğu bir çağda yaşıyorlardı. Ve rüya görmeyen bir kavmin

muhayyelesinden fışkırmışlardı. Yunanlı rüya görmez mi? Yunanlının rüyaları bir kanatlanış değil, bir

aynaya bakıştır. Yunanlı olmayan Yunanlılar da var: Eflatun gibi.. Ve Eflatun Homeros'a bunun için kızgın.

Ama "Le Reine Morte"ta da aynı dâva. Burada değişen yalnız devir. Kahramanlar yine taçlı. Hayır. İnsan

insanın kurdu değildir. Sen yarına çevireceksin bakışlarını, yamyama değil, Tanrıya bakacaksın. İsa'nın

çocuğu yoktu. İsamn çocuğu: tarih. Bu-da'nın çocuğu yoktu. Hepimiz Buda'nın çocuğuyuz. Muham

175

med'in çocukları sokaktaki adamdılar. Muhammed'in çocuğu nesiller. "Recherche de l'Absolu'de hayatını

kocasına vakfeden kadın nihayet isyan eder, sen evlen memeliydin der, siz gönüllerini bir ideale verenler ne

koca olabilirsiniz, ne baba. Ama mutlak peşindekiler için çocuk bir yabancı, günah bir isimdir. Hugo için

Francois kimdi? Sofrasında görmeye alıştığı bir misafir. Muhteşem yatağmdan daha az ilgi çekici bir

mobilya, bir dekor. Senin eserin yok, senin Juliette Drouet'n yok, şöhretin evinin sınırlarını aşmaz.

Oyuncağın yok. Ve hiçbir şey hatta baba bile olamıyorsun. İstediğin halde olamıyorsun.

1.6.1963 ABSÜRT MASALI

Sudaki aksinden iğrenen Narsis: çağımız aydını. Narsis ihtiyarladı. Alnında itiraf edilmez günahların

çizgileri. Çirkin bir yüz bu. Panteondakilere arlöken gömleği giydirmek, kahramanın ve havarinin çehresine

soytarı maskesi takmak ve sojıra ağız dolusu küfretmek insanlığa. Dağ absürt, taş absürt. İnsan mağarasını

terketti edeli kaderle boğaz boğazadır. Kaderin ilk tecellileri fırtına, sel, gece ve canavarlar.. İnsan bunları

ehlileştirdi. Ehlileştiremediği tek düşman kaldı: kendisi. Asırlarca yavuz bir tabiatın kucağında kıvranmaya,

asırlarca gölgesinden korkmaya, kâbus içinde yaşamaya öylesine alıştı ki bütün cinleri "exorciser" ettiği

halde, mağara adamının ürkekliğini, güvensizliğini silkip atamıyor üzerinden. Kadınlar güzel, kuşlar güzel,

bu bahar sabahı, bu horoz sesleri, bu cıvıltılar, her saati insanı

176

hayata sımsıkı bağlayacak birer büyü. Fare ile oynayan kediyi göğe aksettirmek, kaderi bir sokak

orospusunun en sevimsiz, en cıvık, en hain vasıfları ile donatmak, sonra dünya absürt diye çığlığı basmak.

Hangi dünya, niçin absürt? Neden kahramanlık çağlarında böyle bir şikâyet tarihin kulaklarını tırmalamamış?

Sokrates ölümü bir sevgiliyi karşılar gibi güler yüzle beklerken hayatın veya insanlığın suratına absürt diye

tükürmedi. Dünyayı absürt bulan tek ha-varî yok. Hayat absürt olmadığı için İsa'nın müritleri kendilerini

arslanlara parçalattılar. Gurratil Ayn, zifaf odasına girer gibi odun yığınlarının üzerine çıktı... Bir açlığın

şikayeti... karnın aç, ruhun aç, karanlıktasın., bir de bıkışın, doyuşun, sefahatin ızdırabı...

Savaşlar absürt, işkence absürt. Ama bu kanlı komedyanın rejisörü bizleriz, ıslıkladığımız kendi eserimiz.

Zaferleriyle şımaran homo faber dünya nimetlerini bir çocuk açgözlülüğü ile inine taşıdı. Gobseck'in

mahzeni gibi bir taaffün yuvası haline getirdi meskenini. Etler koktu, sütler bozuldu. Homo faber bahçıvanın

köpeğinden farksız. Yiyemedi ve ye-dirmedi. Lanet, kendi içimizde. Upanişat yaratıcıları da bedbin. Ama

insan henüz tabiatı hüddamlaştıramamış, unsurların karşısında ezilmemek, erimemek için pesimizmin zırhınamuhtaç. Sonra yine homo faber. Öldürebilenin zaferi. Bu çıkmazdan nasıl kurtulacağız? Tabiatla vuslat

halinde yaşa, bırakmazlar. Moksa Hint'te bile mümkün değil artık. Frenleri bozuk bir araba. Hızla

uçurumlara koşuyor ve şoförün dudaklarında bir delinin sarsak çığlığı: absürt. Arabanın frenlerini biz

bozduk. Onu uçurumlara yönelten ne ceylanlar, ne goriller. Ve koca tekniğin örümcek ağı içinde sığınakyok, kaçmak imkansız. Nereye kaçacaksın? Yıldızlara mı? Eldorado'dan hıçkırık sesleri geliyor. Ütopyayı

iklim çoktan mahvetti. Hayat hiçbir zaman çirkin değil. Çirkin olan bu hayat.

177

Bir lağımın kapakları açıldı. İnsanlardan kaçıyorum. Burnumu tıkayarak kaçıyorum. Ermeni şairinin

kahramanı Muarra'lı Ebul Alâ da kaçıyor insandan. Ama bunlar kaçış değil, arayış. Bazı insanlardan kaçış,

bazı insanları arayış. Bu Sibirya'da bir bahar iklimi yaratacaksın. Sen yanmadan buzlar erimez. Hint doğru

söylüyor. Bütün burudetleri sevginin ateşinde eriteceksin. Yoksa yok ol. Sfenks hayatın kendisi. Her adımda

boğazına sarılıp suallerine cevap bekliyor. Ecdat bu dünya bizim değil demedi. Bu dünyayı has bahçesi

haline getirmeye çalıştı.

Ne bekliyordun? Medresenin dâvaları vardı, üniversitenin yok. Medresenin kökleri vardı, temelleri vardı,

dalı, çiçeği, meyvesi vardı, üniversitenin yok. Samimiyeti vardı, sıcaklığı vardı, üniversitenin yok. CevdetPaşayı medrese yetiştirdi, üniversite Özcan'lar yetiştiriyor. Nesillerin idraktan mahrum edildiği, şuurdan

iğdiş edildiği bir ameliyathane. Bir büyücü kazanı, bir Darülaceze. Bütün felaketlerimizin senaryosu orada

hazırlandı. Bina değil, şankr. Memleketi için için yiyen ur. O Babil kulesinde kapıcıdan başka hürmete lâyık

canlı yok. Edebiyat Fakültesi'nde bir mezun 290 bin liraya mal oluyormuş. Tımarhanede kendimi çok daha

rahat hissedeceğimden şüphe etmiyorum. Muhakkak ki oradakiler daha dost, daha vatanperver.

Camus haklı. Beğenmiyorsan çek git. Beğeniyorsan sus. Ya Berke ya Beşir Fuat. Gandi de politikadan

iğreniyordu. Ama bir ahtapotun kıskıvrak yakaladığı insan, tercih hakkından mahrumdur. Ya ölecek, ya

kurtulacaksın. Sen ne ölmeye razısın, ne kurtulmaya çabalıyorsun.

Aylarca Emil'den kaçtım. Aylarca, hatta senelerce. Neden? Emil şöhretime zerre eklemeyecek. Emil irfanıma

yeni ufuklar açmayacak. Karanlıkta hüner göstermiş olacağım. Çok nankör bir iş Emil tercümesi. Rousseau

zaman zaman uyuyor. Zaman zaman bir ilk mektep hocası kadar ukalâ.

178

Yeni zenginlerle, yeni öğrenmişlerin sevimsizliği çok benziyor birbirine. Yol çok uzun. Emil'i istediğim

zaman şartlar başkaydı. 45 yaşındayım, köpüren, taşan bir yaşama gücüm, bir yaratma gücüm yok.

Çalışabileceğim birkaç yılı Emil tercümesine gömmeye hakkım var mı? Emil ne? Tercümem Türkiye

Yaymevi'ninkine birşey ekleyecek mi, büyük bir şey ekleyecek mi? Sanmıyorum. Bununla beraber bu bir

vazife. Bir angarya. Emil bu çağın kitabı değil. Çiğnenmiş bilgi isti-yen bir devirde, hiç kimse o teferruatyığınına dalmak cesaretini gösteremez. Öyle olmasa kıyametler kopardı, Türkiye Yaymevi'nin tercümesi on

binlerce sattı, on kişi ilk kitabı okumak zahmetine katlanmamıştır. Benimki de okunmaz. Para kazanmak.,

mesele bu. Ama ben okumak zorundayım, düşünmek, yaratmak zorundayım. Tanıdığım insanlardan hiçbiri,

hiçbir zaman Emil tercümemi karıştırmayacak, tanımadıklarımdan bana ne? Belki Hint'ten zaman zaman

müstehcen bir iki mısra okunacak. Evet profesörlerimiz bu kadar paraya böyle okutulur diye cinayetlerine

mantıktan fetva koparmaya çalışırken, ömrünün belki son yıllarını hiçbir zaman okunmayacak ve ancak

yaktığı elektrik parasını kazandıracak bir esere harcamak zorundasın. Yoksa aç kalırsın dostum.

4.6.1963

HATEMİ SENİH VESİLESİYLE BİR HİCİV MÜSVEDDESİ

Kırk yıl hocalık etmiş Hatemi Senih. Nesiller yetiştirmiş. Bu memleketi hergele ahırı haline getiren Hatemi

Senih'ler. İnkırazının en baş döndüren merhalesinde inkılap yobazının

şamar oğlanına çevirdiği medrese bu kadar sersem, bu denlü ehliyetsiz molla yetiştirmemiştir. Hatemi bir

irfan sarayının aralık kapısından içeri sızan bir "intrus" değil, Hatemi bir devrin iflasını haykıran çok geveze

bir şahit. Hangi devrin? Hatemi'ler. Hatemi'leri bir şifa evinde tedaviye tabi tutacağı-1 na, istikbalini onun

ellerine tevdi eden bir ülke, kendi idamf fermanını çoktan imzalamıştır. Hatemi Meşrutiyetin çocuğu ' sayılır.

Ama irfan sahnesine aktör olarak çıkışı devr-i dilârâ-yı Cumhuriyette. Taltif edilmiş, en güzide liselerdefelsefe okutmuş. Cümle kurmaktan âciz. Önümdeki kitap bilmem kaç baskı yapmış. Bir ülke bu kadarsahipsiz olabilir. Öz-can'lar, Tahsin'ler bu imalathanelerden yetişiyor. Sayfalarında fikir derbederliğinin

hamakatle kolkola hora teptiği bu esfel esercik ancak akıl hastalıklarını tetkik etmek isteyenlere salık

verilmeli idi. Talim Terbiye'nin kararı ile liselerimizde okutuluyor, Hatemi hocaların en hocası. Hatemi'ye taş

atacak günahsız nerede? Entelijansiya Plekhanov'un Kleo-patra'sı değil. Nerede o asalet? Nerede o cazibe?

Kleopatra etin tecessüsünü, Kleopatra aşkı, hummayı temsil eder, Havva'yı temsil eder. Cennete sığmayan,

yeni ufuklar arayan ve insanlığı tarihsiz bir bahçıvan, olmak haysiyetsizliğinden kurtaran Havva'yı. Bizim

entelijansiya mahalle aralarında ihtiyar gulamperestlere iffetini sunan, her mezellete önceden razı bir ahlak ve

idrak düşkünü.

Bütün lise kitaplarının ayırıcı vasfı çürüyen bir beynin anatomisini aksettirmelerinde. Sarhoş bir kelime

yığını hepsi de. Ve aydın hayatından memnun. Aydın asırlardan beri hor görülüşünün acısını, yetişecek

nesillerin iz'anını kundak-1 lamakla alıyor. Nereden başlayacağız? Neye başlayacağız? Vicdanlar susmuş.

Abdullah Cevdet, "yoktur şifa ümidi bu¦} umman-ı haste'ye" diyordu. İçtihad çıkarken Türk Yurdu çı-1

karken, Sırat-ı Müstakim çıkarken, bir Abdullah Cevdet bü-. J tün Edebiyat Fakültelerimize bulutlardan

bakacak heybet ve

180 .

hey'ette bir jeandı.

Ayrılan ellerimiz bir daha birleşmeyecek. Siret'le Ümit Yaşar. İkisi de içtimai dâvalara aldırış etmeyen birer

salon şairi. Hangi salon? Siret, bir Ninon de Lanclos'nun, bir Madam Recamier'nin davetlilerine utanmadan

okuyabilirdi yazdıklarını. Ümit Yaşar'ın şiirleri ancak kerhanelerde ilgi toplayabilir. Siret'in Türkçesi

Arvers'in Pransızcasından çok daha saltanatlı, çok daha musikîli bir dil. Tarih, bir medeniyeti en küçük

vicdan azabı, en küçük bir utanç duymadan sa-dizmlerine kurban eden bu gorillere Hülagû'nun kazıkladığı

lanetler mağarasında bile yer vermekte tereddüt edecektir. Düşünen adam fildişi kulede değil, yedi kat yerin

dibinde bile bu bedbaht kalabalığın densiz çığlıklarını dinlemek zorunda. Çocuklarımızın dünyası

bizimkinden bin beter bir tımarhane olacak. Dilini kaybeden millet yaşamak hakkını çoktan kaybetmiştir.

HAYALE VE YA HAKİKATE DAİR

Hakikat o kadar çirkin mi? Neden süprüntü kutularından tedarik ettiğiniz paçavralarla sarıp

sarmalıyorsunuz? Yalan daima asil değil ki? Donmuş ruhunuz. Ne ümidin sıcaklığı, ne sevginin alevi,

Sibirya'da vahalar yaratabilir. Derinlere inmeyen bir tecessüs; kumları avuçları ile iten, toprağın bağ-rındaki

coşkun sulara inmeyen çölde artezyen fışkırtama-yan, fışkırtmak istemeyen ürkek, mecalsiz, hasta bir

tecessüs. Kurumuş bir deve dikenine benziyor ruhunuz, rüzgârların sürüklediği bir deve dikeni...

Yapraklarınız dağılmış, çi

' . 181

çekleriniz dökülmüş, meyveniz yok. Bir ağaç iskeleti ruhunuz. Bulmaktan korkarak arıyorsunuz. Neyi?

Akmayan bir çeşmeye benziyor ruhunuz. Hoyrat eller musluğunu bile sökmüşler. Kitabesi? Kitabesi

silinmiş. Kanatlan yok ruhunuzun. Galiba kanatsız doğmuş. Yeis kadar şifasız, kutuplar gibi., hayır

kutuplara benzer tarafınız yok. Sadece hâstasınız. Birçok insanlar gibi, İnsanlık gibi hastasınız. Hayat atılış

demek, ileriye, yeniye, maceraya. Çamura saplanmış bir araba. Metruk, camları kırık ve rengi solmuş.

Zindanınızın kapıları açık, ama siz hasır bir iskemle kadar o zindanın eşyasından olmuşsunuz. Ve sırtınızda

taşıyorsunuz zindanınızı. Yalnız sesiniz, yalnız kelime. Uzaklardan gelen ve kime ait olduğu bilinmeyen bir

ses. Ve bozuk bir plaktan dökülen kelimeler. Hep aynı. Ve gömülmesi unutulmuş bir cenaze kadar sıkıcısınız

bazan. Susuzluğu arttıran ve ağızda buruk., hayır sadece acı sadece kekremsi bir tat bırakan deniz suyu gibi

bir şey.

Başlamadan biten bir oyun bu, güldürmeyen, ağlatmayan bir oyun. Kader bazan çok ahmak bir rejisör. Biz

de rollerimizi beceremiyoruz galiba. Güller ıtır olur dağılmadan. Acılar hatıralaşınca güzelleşir. Şair, kendi

rüyamı çaldım kalbinin boşluğunda diyor. Rüyalarımızı çalacak gitar? Işığa borcumuz yok, o bizim için

doğmuyor ki, güneş bizi ısıttığının farkında bile değil, ırmağa teşekkür borçlu değiliz. Şükrün bir şuurun, bir

niyetin, bir fedâkârlığın aksi sedasıdır. ? Şair, ben kadehimi diktiğim zaman ziyafet sona erdi, şarap kalmışsa

uşaklar içsin, diyor. Boş bir kadehi dudaklarına götürmek. Hazin olan bu. Kadehte bir cür'a bile yok. Hatta

kadeh de yok ortada. Hem kadeh, hem bade, hem bir şuh sakidir gönül. İçtiğin hayal kadehindeki

rüyalarındır. Neden bu rüyaları sen de görmedin? Yaşamak yaralanmaktır. Yaralanmak da güzel.

182

15.6.1963

İP'

DERGİLERİN KADERİ*

Dergilerin garip bir kaderi yar. Bir nesle hitap ederler çok defa. Sonra meşin türbelerinde ebedi istirahate

çekilirler. Bir ölen heyecanlar mezarlığı. Ama bir devrin çehresini makyajsız olarak dergilerinde bulabiliriz,

kitaplarında değil. Kitap daha yapmacıklı. Orada düşünceler gelecek asırlara yollanan birer mektup. Kitaplar

çok defa mumyalanmış fikirler. Dergi ve gazete, bir devri, terlik ve sabahlığı ile teşhir eder. Bunun için

dergilerde seyahati, kitaplarda seyahate tercih ederim. Daha mahrem, daha samimi bir yolculuk. Şehrin iç

sokaklarına daha çok sokulabilirsiniz. Müzeden çok antikacı dükkanı, hattâ Kapalı Çarşı'daki, Bit

Pazarı'ndaki külfetsiz-lik, en kabadayılarında en çatık kaşlılarında bile insanı gülümseten, bazan ağlamamak

için gülümseten çocukça bir saffet ve hayal sefahati. Şöhreti fethe koşan bir aydınlar ordusu, heyecanlı,

ümitli, çoğu yarı yolda kalmış, kimi yol değiştirmiş, hedefe varan birkaç kişi?

Yıl 1893. "Revue Philosophique" on sekiz yaşında, "Critique Philosophique" (Renouvier-Pillon) biraz dahaihtiyar. Ve bunlara yeni bir fikir dergisi daha katılıyor: "Revue de Me-taphysique et de Morale". Önsözü

okuyorum. Revue Philosophique müsbet ilimlere de açmış sayfalarını, Renouvier kendi doktrinini

sayfalaştırmış. Yeni dergi yalnız felsefe'den bahsedecek. Felsefe dine muarız değil. Tersine alabildiğine

dindar. Yalnız herhangi bir kiliseye bağlı değil. Filozof huzuru ve ışığı felsefede arar. Çağımızın endişeleri

arasında, hadiselere takılıp kalan pozitivizmle, bâtıl inançlara sürükleyen mistisizm seslerini yükseltmede.

Aklın ışığı her zamankinden daha zayıf ve titrek, insanlığın yolunu aydınlatacağa

183

pek benzemiyor. Gönüllerinde bu kutsal ışığın pırıldadığını hissedenler bir araya gelmeli. Dergi hür

düşüncenin ifade vasıtası olmak iddiasında. Sayfaları akıldan yana olan herkese açık. Bununla beraber,

dergiyi çıkaranlar büyük bir ümide kapılmıyorlar, biliyorlar ki rehavet ferman ferma, okuyan az.

Lukacs'ı hatırladım. Üstat "Existentialisme ou Marxis-me"inin "İntroduction"unda şöyle diyordu: "1848

İhtilali bozguna uğradıktan sonra burjuvazi geçti iktidara, politik ve ekonomik bakımdan uzun bir "securite"

devresi. Bu çağ, felsefe planında "utangaç bir materyalizm" (Engels) ile, solipsizm arasında yalpa vuran bir

agnostisizmle pekâla yetinebi-lirdi. Ancak emperyalizm merhalesinin başlangıcında yeni bir değişiklikle

karşılaşılacaktı. Felsefi idealizmi kurtarma şansı üçüncü bir yol adı altında sahneye çıkacaktır. Marx'la

Nietzsche'den başhyarak "existentialisme"e varan bir yol. Bu cereyanın hususiyeti, hem materyalizm hem de

idealizm karşısında tarafsızlık ilânı; her iki sistemin de bilgi teorisini geride bıraktığını iddia etmek... Objektif

idealizm, nihai hezimetinden sonra ancak irticaî mitlerde yaşayabiliyor. Perspektiflerini kaybeden sübjektif

İdealizm de pesimizme doğru ricat halinde..."

18.6.1963

"REVUE PHILOSPHIQUE", TAINE VE RIBOT*

1893'teki derginin beyannamesi 1876'dakinden daha bedbini ve pısırık. Felsefenin temel haklarını müdafaa

ne demek?;

184

Mücerret felsefe, saf felsefe, ilimlerle ilgisini kesen felsefe? Sonra akıldan yana olanlar ne demek. Mahkûm

etmeden önce tetkik etmek gerek. Ama yirminci yüzyıl insanının hangi problemlerine ışık tutmuş bu dergi?

Kağıttan köşklerinde uslu uslu oturan filozoflar, sesleri daima pes perdeden, hepsinin boyunbağı, kolalı

yakası var.

Taine'i çok ürkütmüş Komün. Zekâdan sonra iradeyi incelemek isterken vazgeçmiş. Statükonun temellerini

granit-leştirmek için, geniş ilmi ile korkunç zekâsını seferber etmiş, "Les origines de la France

Contemporaine" çıkmış ortaya.. Gençliğinde sosyalist diye suçlandırılan üstat, milletlerarası ihtilal

aleyhtarlarının kalesi olmuş. "Revue Philosophi-que"teki ilk yazı onun: "Note sur l'acquisition du langage".

(1876 Ocak) (Grand Dictionnaire, dergi 1875'te intişara başladı diyor, garip bir gaflet).

Dergiyi idare eden Th. Ribot. Üstadımız henüz çiçeği burnunda bir felsefe doktoru. "La Psychologie

Anglaise Contem-poraine"i (1870), "La Philosophie de Schopenhauer'i kaleme almış. Dergi bütün

felsefelere açmış kapısını, ama "eclectis-me"e düşman. Bütün felsefeler aynı hedefe yönelmiyor mu? Hepsi

de kendi sorumluluğu altında istediği gibi sesini yük-seltebilmeli. Felsefe dergisi, çağdaş tefekkürün tam bir

tablosunu takdim edebilmeli: pozitivizm "pur", tecrübi mektep, Kant'ı devam ettiren kritisizm, Maine de

Biran'dan gelme spritüalizm... Yalnız Marksizme kapalı dergi. İnsanı tanıtmak istiyor "Revue

Philosophique". Birinci keman: psikoloji. Tabiat ilimlerine, felsefe tarihine hatta ahlâkla metafiziğe geniş yer

veriyor. Ama metafizikçiden bile vaka istemektedir. Felsefeyle uğraşanların bilgisizliği öfkelendiriyor üstadı.

Yalınkılıç bir üslup. Belki şahsiyetsiz, ama tok ve aydınlık. Arslanın pençesi belli ediyor kendini.

Ribot'yu çocukken tanımıştım. "Hissiyat Ruhiyatı" ziyaret ettiğim ilk hârikalar diyarı. Karanlıklarda el

yordamı ile yü

185

rümeye çalışarak okumuştum kitabı. Sanki ruh dünyasının bütün girdibatlarını ışığa kavuşturacaktı eser.

"Hissiyat Ruhiyatı" on dört-on beş yaşlarındaki çocuğa ne verdi? Üç beş anekdot ve hayal kırıklığı. Hikmet,

Cemil Meriç Reyhaniye'ye Ribot'yu getiren adamdır demiş. Doğru. Ama Reyhaniye'de konuşmuyor Ribot.

"Hissiyat Ruhiyatı" ne oldu? Çaldılar galiba. Sonra üstadın birkaç eserini roman gibi okudum. Sonra yeni

tanrılar çıktı karşıma; ferdî psikoloji cazibesini kaybetti.

Dergi'de tanıdık tanımadık bir sürü imza. 1876'da Ri-: bot'yu okuyan var mıydı bizde? Hiç sanmıyorum. Hiç

olmazsa bu bakımdan ilerledik. Belki ilerleyen biz değiliz. Dünya "one world" haline geldi. Sartre bağırsa

işitiliyor, Russell sa-i gır sultana duyurabiliyor sesini. Ama biz kervana uzaktan bakıyoruz hâlâ.

Yürüyenleri seyrediyoruz. Zira kervanın bir ucu çağların karanlığında.

* * *

"Temps Modernes"in takdim yazısını hatırlıyorum. Canlı, üsareli ve patırtın. Proudhon için, dikkati çekmek

maksadı ile sokakta tabanca sıkan adam«derler. Sartre'da bu var biraz. Zaten derginin adını patırtı

koyacaklarınış, vazgeçmişler. Aron, Sartre usanır da dergiye ben konarım ümidi ile himmetini esirgememiş.

Politika kısmını o yönetiyormuş, tahminlerinde hatadan hataya sürüklenmiş, ama tahlilleri isabetli. Eski bir

sürrealist olan Leiris şiir kısmım üzerine almış. İlk nüshada kısa bir yazısı çıkan Kanapa, Sartre'ı Maublanc'a

götürmek istemiş. Orada bir hayli tartaklamışlar üstadı. Hem sağlan öfkelendirmiş "Temps Modernes" hem

solları. Sartre'a koyan P. C.'nin durumu olmuş, diyaloga yanaşmamışlar, tepeden bakmışlar, hakaret etmişler.

"Temps Modernes"nin tarihçesi ile Simone de Beauvoir'ın hatıraları için başka bir bende ihtiyaç var.

186

20.6.1963

"REVUE PHILOSOPHIQUEDE MARKSİZM*

Batı'da Marx on dokuzuncu asrın sonlarına kadar mavi sakalın kırkıncı odasıdır. Şuuraltının mağaralarına

pervasızca dalan Ribot gibi yiğit ve dürüst bir ilim adamının dergisi, bütün hürriyetçi iddialarına rağmen,

1894'e kadar sosyalizme kapalı kalır. Sanki böyle bir hadise, böyle bir fikir, böyle bir ideal belirmemiştir

tarih sahnesinde. Bütün ilimlere "geç yiğidim, geç", Marksizme "pasaportun hani"? Demek en bâlâ-pervaz

tecessüslerin ipi bile çevremizin, sınıfımızın elinde. 94'den sonra atak bir mühendis "Revue

Philosophique"in arenasında sağa sola, dosta düşmana hamle etmektedir: Georges Sorel. Koca derginin

çeşitli milletlerden yazarları içinde sosyalizmi temsil eden yalnız Sorel. Mussolini'nin ho-cası. Burjuvazinin

Karl Marx'i diye adlandırılan "realist sosyolog". Pareto'nun ilham kaynağı Sorel. Lenin'in tabiri ile "deha

müsveddesi". Pek az tanıdım Sorel'i. Ve "Rameau'nun Yeğeni"ne benzetirim. 94'den sonra Marksizm

heyulası derginin sayfalarında belirmeye başlıyor. Fakat felsefe'nin Saint-Georges'ları mızrak elde

beklemektedirler: Tarde, Durkheim, Lebon, vs..

Düşünce cangılında yolumuzu aydınlatan hırsız feneri: sempatilerimiz. Her çağda zekânın, karşısında yüz

geri ettiği Herkül sütunları var. Bu, kâh dini bir inanç, kâh felsefi bir akide, kâh bütün bir dünya görüşü.

Marx, Hint veya İbn Haldun. Cuvillier'nin "Manuel de Sociologie"sinde Tunuslu filozofa münasip görülen

yer kapı eşiği, yani Guvillier'nin suratına tükürmek ihtiyacı uyandıran ahmak bir dipnotu.

SIMONE DE BEAUVOIR'IN HATIRALARI

"Temps Modernes" Simone de Beauvoir'ın hatıralarını yazıyor. Simon ablamız makyajsız bir hayli çirkin.

Suratı çizgi çizgi ve çorapları düşük. Hele 46'da yazmaya başladığı bir | jurnal var ki bakkal defteri ile belagat

yarışını kazanacağı şüpheli. Gerçekten günlerin tozu ile dolu. Merleau Ponty'yi gördüm, Camus ile kafayı

çektik, Olga sanatoryuma gitti vs.. Yahut Sartre'ın kabakulağa tutulduğu zaman giydiği takke. İnsanlar

yakınlaşınca çok küçülüyor. Medeniyetin şalını sıyırınca "La Morale de l'Ambiguite" yazarının altından

geveze,, biçare bir hatun kişi çıkıyor. Fatma Hanım veya Ayşe Ha-fi nım. Demek ramp ışıklarının

kraliçeleştirdiği birer aktrisi büyük yazarlar. Keşke sahnede, keşke hep makyajlı kalsa-J lar. Cezayir'de veya

Tunus'ta uğradığı maceraları bir kocaj karı üslubu ile ballandıra ballandıra anlatan bu kadm, 46 Temps

Modernes'lerinde yazılarını takdirle takip ettiğim Si-j mone de Beauvoir mı? Hatıralar öğretici ve tesadüfen

güzeli yerleri de var. Ama Simone ablamız yazarken çok uyukluyor.! Eskiden de uyuklar mıydı?

Biliniyorum, tahkike muhtaç.j Haziran sayısındaki "La Force des Choses"u bitirince intiba-larımı daha etraflı

yazarım.

22.6.1963

BÜYÜK ADAMLARIN KADERİ

Washington Irving bir İtalyan azizine benzetiyor Shakespea-re'i: perestişkârlar türbesine o kadar çok, o

kadar çok mum getirmişler ki dumandan tanınmaz hale gelmiş put. Bütün büyük adamların nasibi bu değil

mi?

188 ,

ÇOBANSIZ RAHAT EDEMEYEN KAZ SÜRÜSÜ

Lenin'in kristal tabutuna Paris Komünasının bayrağını koymuşlar, Emil Ludwig öyle söylüyor. Sonra

bayrak çıkarılmış çünkü kumaş mikrop çekebilirmiş türbeye, kahramanın mumyasını tehlikeye koyabilirmiş.

"Revue des Deux Mondesi yazarı (C. -J. Gignoux, 15 Eylül 1952), Lenin de, Leninizm de bu kadar itina ile

mumyalanmıştır diyor. Lenin tannlaştırılmaktan hiç hoşlanmazmış. Stalin canlı canlı tannlaştırmış kendini.

Kızıl Meydan'daki türbe yetmemiş. Vladimir İliç ölür ölmez Petrograd'a Leningrad adını takmışlar., vs.

Heykeller, resimler, putlar.. Her şeyi önceden gören bir kadir-i mutlak haline getirilmiş, İliç. Nutukları bütün

ihtiyaçlara cevap veren birer âyet gibi parçalanmış. Düşünmek zahmetine ihtiyaç kalmamış artık. Lenin dedi

ki.. Lenin der ki.. Bu mit'in baş mimarı Stalin'in kendisi. Tenkidin yerine nas.

Kalabalık her yerde ırzını teslim edecek bir kahraman arıyor. Çobansız rahat edemeyen kaz sürüsü. Vatikan

veya Kremlin. Kendi yaptığı puta tapsa iyi, putu yapmaktan da âciz o. İki ayak üzerinde dikleştiğine pişman,

secdeye kapanıyor, sürünmek, dört ayaklaşmak istiyor. Ya köpek gibi çizme yalamak, ya yılan gibi ısırmak.

Zavallı kalabalık! İnsanlık hep o mağara adamı, hunhar, habîs, yılışık ve sarsak. Mussolini'yi bacağından

asanlar yıllarca taşaklarını yalayanlardır. Kamçını unuttuğun gün canavar boğazına sıçrayacaktır, hep

tekmeleyeceksin bu kaz sürüsünü, yalanla doyuracaksın, sofra artıklarını domuzlara atacaksın. O hakaretle

zilletle doyurur kendini, tasalanma. Her diktatör bir

189

vahşi hayvan mürebbisi ama kendisi de hayvanların en vahşisi. Çoban kazdan daha az sevimli.

25.6.1963 BAUDELAIRE

Baudelaire, başkalarına benzemediğini, yerine oturmuş bir dünyanın, bir cemiyetin kucağında haykırıyor,

Sartre'a göre. ("Fragments d'un portrait de Baudelaire", T. M. no. 8.) Önce bu başkalığını bir isyan ve bir

öfke anında üvey annesiyle üvey babasına karşı ilân etmiş. Ama bahis konusu olan sadece bir ayaklanma,

ihtilalci bir hareket değil. İhtilalci, dünyayı değiştirmek ister. İsyankâr, -aleyhlerinde atıp tutabilmek içinacısını

çektiği yolsuzlukların sürüp gitmesini ister. İsyankârda daima böyle bir kötü niyet, böyle bir suçluluk

duygusu vardır. Düzeni yıkmak da istemez, aşmak da. Sadece ayaklanır ona karşı. Saldırışları ne kadar

sertse içinde duyduğu karanlık saygı da o mertebe köklü ve kuvvetlidir. Bazı haklara, açıktan açığa olmaz

diye haykırırken, kalbinin derinliklerinden çıkarıp atamaz onları: bu imtiyazlar kalksa onun da hikmet-i

vücudu kalmaz. Baudelaire, aile mefhumunu yıkmayı hatırından bile geçirmemiştir. Denilebilir ki çocukluk

merhalesinde kalmıştır hep.

Çocuğa göre tanrıdır annesiyle babası, hareketleri de, hükümleri de birer mutlaktır, üniversel aklı, kanunu,

temsil ederler... Baudelaire çocukluğunun yeşil cennetlerini daima hasretle anacaktır. Dehayı "dilediğimiz

anda kavuşulabilen çocukluk" diye tarif eder. Ona göre, "çocuk her şeyde yenilik görür, sarhoştur hep".

Yeni ama yalnız onun için yeni, baş

190

kalan daha önce görmüş bu eşyayı, adlandırmış, yaftalamış. Yani çocuk, düzenlenmiş bir albümü

karıştırmaktadır, bu bakımdan huzur içindedir. Baudelaire'in hasretini çektiği bu huzur. Dram çocuk

büyüdükten sonra başlıyor, tepeden bakıyor büyüklerine, onları mânâsız, lüzumsuz buluyor, demek dünyayı

yeniden kurmak gerekiyor. Çocuk "essence"ını ve gerçekliğini kaybediyor, eskiden metafizik varlığının kırık

akisleri sandığı müphem düşünceler ehemmiyet kazanıyor birdenbire, vazifeler, âyinler, aydınlık ve sınırları

belli mükellefiyetler yok oluveriyor. Korkunç, mânâsız ve mânâlandı-nlamayan bir hürriyet içinde olduğunu

farkediyor. Her şeye yeniden başlamak gerek: birden, yokluktan ve yalnızlıktan huruç ediyor.

Baudelaire'in hiç işine gelmiyor bu. Ebeveyninden nefret ediyor, ama hep birer tanrı olarak görüyor onları,

tenkit etmiyor, kin besliyor. Ben başkayım diyor, ama bu başkalığın herkesin nasibi olan metafizik

yalnızlıkla ilgisi yok. Yalnızlığın kanunu şöyle ifade edilebilir: neden varız? Hiç kimse bu varlığın

sorumluluğunu bir başkasına yükleyemez, Baudelai-re'i ürküten de bu. Yalnızlık dehşet veriyor ona.

Annesine yazdığı mektuplarda boyuna tekrarlar bunu. Şairin bir saat tek başına kalmaya tahammülü

yokmuş. Kendini yoklukta duymanın verdiği korku bu.. Fizik değil, moral. Başkayım diyor, ama,

başkalarının arasında başka. Başkalığı, küçümse-dikleriyle kendi arasında içtimai bir bağ, yanında olacaklar

ki başkalığını farketsinler. Baudelaire'e kin beslemek, ondan iğrenmek, yine onunla ilgilenmek, hatta çok

ilgilenmek. Bütün dünya ondan iğreniyorsa ne devlet, demek herkesin baş düşüncesi. Onun anladığı

yalnızlık, içtimai bir fonksiyon. Parya cemiyet dışı, ama onun cemiyet dışı olması içtimai bir hâdise.

Baudelaire kendi başkalığının da adetâ resmileşmesini, müesseseleşmesini istiyor. Yani bir takım

mükellefiyetler ve imtiyazlar peşinde. Başkalık fetvasını önce ebeveyninizi

den talep edişi bundan. İlk gayesi işledikleri günahın büyüklüğünü göstererek onları cezalandırmak, dehşet

salmak onlara. Halikın mahlûk karşısında duyduğu korku. Halik için ceza, mahlûk için "consecration".

Şairde Ödip kompleksi varmış, önemli değil bu, annesini arzu etmiş veya etmemiş. Ebeveyninde daha çok

Tanrıyı görüyordu. Bu kompleksi tasfiyeye yanaşmamıştır. İstediği ne dostluk, ne sevgi. Zaten dostu

olmamış hiç. Ayak takımından bir iki sırdaşı olmuş. Teokratik bir dünyada suçluya ihtiyaç var; kendisi bu

suçlu. Yani bir hikmet-i vücudu var: kınanmak, rüsva olmak, vicdan azabı duymak hakkı. Aristokratik bir

cemiyette bir kraliçenin ayakları dibinde yaşayan bir kedi olmak. Faydasız ve aylak bir lüks hayvanının

bağımsızlığı. Oynayacak, efendilerinin dikkatini çekecek, kimse dokunmayacak keyfine. Tabii mazoşist.

Ama kediden çok çocukluğa mütehassir. Güzel bir kadın tarafından yıkanılmak, giydirilmek, beslenilmek. O

zaman yaşamak kaygısı olmayacaktı. Hep obje kalacak ve seven bir bakışla kucaklanacaktı.

Şair için mühim olan kanun değil, hâkimin kendisi. Hâkimin bakışı. Hayır da, şer de o büyük bakışın içinde.

O büyük bakışı kim temsil ediyordu? ^nn esi mi, General Aupick mi, Tanrı mı? Hepsi bir. "Fanfarlo"da

(1847) ateist olduğunu ilan eder Beaudelaire. "Sofuluğu da aşırı idi, ateizmi de". Sonraları kaybettiği imana

kavuşmuş mudur? Hayır. Yalnız 1861 krizinde. Yani katolik tenkitçilerin Baudelaire bizdendir iddiası

palavra. Bununla beraber kati bir şey söylemek güç. "Fusees'de: "Tanrı mevcut olmasa da din kutsal ve

ilahidir. Tanrının hükümran olması için var olması lüzumsuz. Yalnız ona has bir imtiyaz bu." diye yazar.

Baudelaire'in tanrısı: korku, günahkârlara işkence etsinler diye meleklerini yollar. Kanunu: Tevrat. İnsanla

arasında şefaatçi yok: şair İsa'yı tanımamış görünüyor. Gaye kurtulmak değil, düzenli bir dünyada bir yeri

olmak. Yani hüküm giymek. General

Aupick'e benzeyen bir Tanrı bu. General ölünce yerine annesi geçiyor. Bununla beraber Beaudelaire'in ömür

boyu sevgi duyduğu tek varlık Madam Aupick. Beaudelaire'in daima şahide, hakime ihtiyacı var. Bazan

Napolyon IH'ün majistrala-rını, bazan Akademi azalarını bu makama yükseltir. "II fut un eternel mineur, un

adolescent vieilli et vecut dans la fu-reur et la haine, mais sous la garde vigilante et rassurante d'autrui".

Vasileri yetmiyormuş gibi kendine korkunç bir vasi daha seçti: Joseph de Maistre. "Ce penseur austere et de

mauvaise foi lui apprendra les arguments enivrant du con-servatisme. Car tout se tient: dans cette societe

dont il veut etre l'enfant terrible, il faut une elite de fouetteurs... En poli-tique, le vrai saint est celui qui

fouette et tue le peuple pour le bien du peuple". İmtiyazlara, beddualara ihtiyaç var. Bunlar kendi irademizlefethedeceğimiz mükafat veya cezalar değil. Önceden mevcut. Beaudelaire bunun için "antisemite". Piyes

sahneye konmuş. Beaudelaire'i bekleyen bir rol var: o "fouetteur" olmayacak, "fouetteur"ün üstünde boşluk

ve bey-hudelik var. Ama kamçılananların ilki olmak zevkini tadacak. Paryalığa göz dikmiş.

Her sistem bir Proküst yatağı. Sartre "Fleur du Mal" yazarını ite kaka egzistansiyalizm kalıbına sokmak

istiyor. Neticesi önceden bilinen hikayeler gibi bu yazı, insanı sarmıyor.

MONTHERLANT'A GÖRE D'A^NUNZIO

Yüzyıl olmuş d'Annunzio doğalı. Montherlant minnetle anıyor romancıyı (Nouvelles Litteraires, 20 Haziran

1963, no.

193

1868), "Le Feu'yü on dokuzunda okumuş ve edebi zevkini değiştirmiş bu eser, onu Flaubert'in esaretinden

kurtarmış, koza kelebek olmuş, "Quo Vadis" gibi kişiliğini tanıtmamış Montherlant'a, yepyeni unsurlar

getirmiş. On yıl hakimiyeti altında kalacağı bir hayat üslubu. Ve bir yazar üslubu. Hem de d'Annunzio'yu

tercümeden okuduğu halde. "Quo Vadis"i de tercümeden okumuş. Ve bu iki tercüme yaratmış

Mont-herlant'ı. 1900'de yayımlanan "Ateş"i bugün de beğeniyor Montherlant. Şair daha önceki eserlerinde

başkalarını taklit eder diyor, daha sonrakilerde kendini. "Ateş" en orijinal eseri. Ama Georges Herelle'in

tercümesi de harikulade imiş. Yeni bir Fransız nesri yaratmış bu adam. Garibi şurada ki d'Annunzio

bozuşmuş mütercimle, tercümesini sadakatsiz bulmuş. Kısmen de olsa dahiyane bir eser, bu "Le Feu" ve

dâhi bir mütercim bulmuş, birkaç yıl sonra adı da unutulmuş, sanı da. Sanat eserlerinin kaderi bu, diyor yeni

Akademi âzası; her medeniyetin kalpazanları var, bu kalpazanların işine gelmeyen sanat eserleri unutulmaya

mahkum.

45 yaşına kadar d'Annunzio'nun tesiri altında yazmış Montherlant. Hayattan o mertebe kâm alışı

meslektaşlarını aleyhine kışkırtmış. Meslektaşlaısm ve profesörleri. İnsanı ebedileştiren bu iki zümre,

okuyucu kalabalığı değil, diyor Montherlant.

28.6.1963

GOETHE*YE GÖRE DÂHİ

La Harpe hiç hoşlanmaz "genie" kelimesinden, "talent" nemize yetmiyor der. Dile bu kaypak, bu müphem

kelimeyi so

194

kanlara atar tutar. Schopenhauer'a göre, "talent" sahibi, belli bir hedefe başkalarından daha maharetle ok

atabilen adamdır. Dâhi başkalarının oklarıyla değil, bakışlarıyla dahi ulaşamayacakları bir hedefe oklarını

saplayabilen adam. Goethe daha güzel söylüyor: "kendi yağı ile kavrulan dâhi yok. Dâhi bütün intibaları

benimseyen ve onları kullanmasını bilen, karşısına çıkan malzemeler yığınını düzenleyen, canlandıran,

kiminden tunç, kiminden mermer alıp bu hammaddelerle ebedi bir âbide kuran kişi. Ben ne yaptım, ne

gördüm, ne duydum, ne işittimse bir araya getirdim, hem tabiatın eserlerinden faydalandım, hem insanların.

Yazılarımdan her birini binlerce insana veya binlerce nesneye borçluyum. Âlim de, cahil de, bilge de, deli de,

çocuk da, ihtiyar da eserimi yazarken yardımcım oldu. Yani realitede mevcut olan unsurları, çeşitli unsurları

toparlıyor sadece benim eserim, Goethe dedikleri bu bütünden ibaret."

28.6.1963

SIMONE DE BEAUVOIR*

Simone de Beauvoir'ın "La Force des Choses"u Gallimard'da çıkacakmış. "Temps Modernes"deki parçalar

bitti. İnsanlar ne kadar da birbirine benziyor. Merleau Ponty ile Tzara, Koestler üzerinde tartışmaya

girişmişler. Tzara, Koestler itin biri demiş, harp sırasında karısını sanatoryumda yatırdı. Merleau Ponty

önündeki bardağı döşemeye fırlatıp kırmış, "Yoo, demiş, böyle tartışma olmaz" ve ayağa kalkmış. Simone

de Beauvoir hayret ediyor, Merleau Ponty Tzara'yı cebinden çıkarırdı, ama bu davranış da sıhhatli bir

reaksiyon

195

diyor. Teo'nun Çetin aleyhindeki atıp tutmulan ne kadar Tzara'mnkileri hatırlatyor.

HÜRRİYET VE HUZUR ÇIKMAZI

Hürriyet rahatsız ediyor insanı. Bir güvensizlik duygusu çöküyor içine. Kendi başına karar vermek, yeni

yeni durumlar karşısında davranışını tayin edebilmek, çok sıkıntılı bir iş. Hür bir dünya tehlikelerle dolu.

Ancak tehlikeli bir hayata göğüs gerebilecek insanlar demokrasiye sevgi duyabilirler. Kaç babayiğit vardır

buna dayanacak? Çağımızda hüküm süren "insecurite"nin kaynağı burada. Meçhul ve sayısız tehlikelere

göğüs germektense tek tehlikeyi kabullenmek daha akıllıca. Çocuk da öyle yapar. Körü körüne bir kişinin

emirlerine boyun eğer. Anne veya onun yerini tutan bir başkası. Yeter ki bu hami onu bütün taarruzlardan

koruyabilsin. Bir otorite lehine (anne, hoca, diktatör) hürriyetimizden feragat etmenin kökü böyle bir

"inconsçient" anlaşmaya dayanır. Unutmamalı ki çocuk "securite"sini düzene sokarken hayatının animist bir

merhalesindedir. Tehlikenin bir kişiliği vardır onun için. Ateş yakar, çünkü çocuk bilmeden ateşin herhangi

bir arzusuna karşı koymuş, bir itaatsizlik işlemiştir. Demek temel duygu: kuşku. Suçluluk hissi yanlış bir

"causal" bağlılık olarak bu hisse ekleniyor. Bu yalancı suçluluk duygusunun "peche originel" masalı ile

hiçbir ilgisi yok. Anneye körü körüne bağlılık da çocuğu tam bir huzura kavuş-turamıyor. Ya anne onu

terkederse? Sonra annenin kudreti sınırlı. Çocuk bunu anlayınca yine tehlikelerle dolu bir dünyada yalnız

hisseder kendini. Her değişiklik korku vericidir. Annesinden ayrılmamak için tek çare onu "introjecter" et

196

inektir. (İntrojection: birinin, bilhassa bir çocuğun, hayali olarak benliğine veya "surmoi"sına başka birini,

bilhassa ebeveynini, "incorporer" etmesi, "introjection" neticesi "ben", bir değişiklik, bir farklılaşma geçirir,

"surmoi" doğar bundan. "Surmoi" "introjecte" edilen şahısların belli başlı hususiyetlerini muhafaza eder.

(Foulquie'in sözlüğü). Şimdi o korkunç fakat hayırhah tiran koruyucu bir muska gibi kendisi ile beraberdir.

"Surmoi" da güvensizlik duygusuna karşı bir nevi müdafaa mekanizması halini alır. Her an mevcut bir

"instance"a boyun eğmek (bu "instance" nasıl olsa bizden) nasıl memnun edeceğimizi bilmediğimiz sayısız

"instan-ce"larla cebelleşmekten çok daha hayırlı. "Surmoi"da bizi şaşırtan ve Cluny müzesini hatırlatan o

otomatizm, o konfor-mizm, o anakronizm, buradan geliyor. Zira "surmoi" değişiklik "angoisse"ına karşı bir

müdafaa mekanizması. Boyuna değişen bir dünyada dinamik itişler, bovarik temayüller ortasında tek

müstakar unsur: "surmoi". İnsan ölüme karşı -değişiklik de bir ölümdür-kendi içinde değişmeyen bir

ezeli-yet kurmak istemiş. Hürriyet denen okyanusta bir şamand-ra. Pek halim selim ana-baba, çocukta haşin

bir "surmoi" olarak tecelli edebilirler. Freud'a göre, bunun sebebi şu: çocuğun "surmoi"sı ana-babasına göre

değil, ana-;baba'sının "surmoi"sına göre teşekkül eder. Bazı hallerde anne ile beraber dış dünya da introjecte

edilebilir. "Surmoi", basit "intro-jection'dan ibaret değildir. Ana-babanın "introjection"u + dış dünyaya ait

"frustration"ların "introjection"u + bu "frustra-tion"lara karşı bir müdafaa mekanizmasının "projection"u.

197

29.6.1963

SURMOI

Ernest Jones'a göre, ana-baba'nm gerçek "agressivite"si ihmal edilebilir bir faktör. Çocuk hayalî

"angoisse"lannı rasyo-nalize etmek için bu "agressivite"yi nasıl istismar ediyor, burası mühim. Bu

"angoişse"lar da kendi "agressivite"sinin ana-baba imajı üzerine "projection"u.

En haşin "surmoi'lara şu üç vakada rastladık:

1-Naz-ı niyaz içinde büyütülseler bile gayri meşru çocukların sadik bir "surmoi"ları var. Duydukları

güvensizlik hissi objektif bir temele dayandığı için bir kat daha trajik. Bu "surmoi"mn sertliği bir muvazene

yaratmak ihtiyacından geliyor.

2-Aşın Montessori metotlarıyla yetiştirilen çocuklar da, hürriyet "angoisse'ıyla mücadele için haşin bir

"surmoi" kuruyorlar. Bu haşin "surmoi'yı yaratanlar pek yumuşak ana-baba'lardır. İfadesi önlenirse

kullanılacak yeri olmayan bu "agressivite" gücü er geç süjenin alfeyhine döner. Yani Montessori teijbiyesi

de en sıkı püriten terbiyesi gibi "inhibe"ler yaratır. Neden bilmiyoruz. Bu diyalektikte ana veya baba bazan

bir antitez rolü oynamaya razı olmalıdır. Tercih mesuliyeti çocuk için pek ağırdır. Hürriyet, "insecurite"lerin

en büyüğü.

3-Ailenin bütün fertlerinde yumuşak bir "surmoi" ama yine de çocuğunki haşin. Bunun sebebi de sosyal.

Savaş, açlık, Gestapo'dan kaçış. İç müdafaaların sertliği "introjecte", ana-baba ile doğrudan doğruya ilgili

değil galiba, dış dünyaya ait gerçek veya hayalî tehlikelerle ilgili. "İnsĞcurite" duygusu ne kadar keskinse

"surmoi" da o mertebe korkunç. Korkunç haydutlardan korunabilmek için, onların hepsini hak

198

layabilecek daha korkunç bir haydutla anlaşmak. Emniyet veren, ya yumruğu haydutun, ya mitralyözü. Ama

bir ahlakçı olmuyor bu yüzden. Fahişeler hami olarak çok defa azılı bir caniyi seçerler, itlerin tecavüzünden

kendilerini korusun diye ama bu hami korktukları muhayyel düşmanlardan çok daha fazla canlarına okur.

Kolektif "surmoi"nın doğuşunda, yalnız milli kahramanı değil, o milleti tarihinin ilk çağlarında tehdit eden

tehlikeleri de dikkate almak zorundayız. Bu mânâda Fransız "sur-moi"sı, Descartes milli "angoisse"ı ve din

savaşlarından doğan "insecurite'ye karşı reaksiyon'u "incarne" eder. Sanki "surmoi" ile "moi" arasında zımnî

bir anlaşma yapılmaktadır: "Moi" körü körüne itaat edecek buna mukabil "surmoi" tarafından ilelebet

korunacaktır. "Moi" itaatsizlik etti mi en ağır şekilde cezalandırılacak bütün belalar üzerine çullanacaktır.

Çocukların oto punitif conduite'lerini, büyüklerin diktatörü ve temerküz kamplarını sineye çekişlerini ancak

bu "insecurite" duygusu aydınlatabilir. Zira diktatör onları hürriyet denen o belâdan, o tehlikeler

"carrefour"undan kurtarır.

Herhangi bir felaketle mi karşılaşıldı, "moi", "surmoi"nın dürüstlüğünden, kudretinden zerre kadar şüphe

etmez. Hatâyı kendinde arar, kimbilir ne halt ettim de bu cezaya çarpıldım der, böyle bir suçluluk ve kendi

kendini cezalandırma devri bâtılı doğar. Bu "insecurite" ile sahte suçluluk, bir müdafaa mekanizması yaratır:

"le rituel". Flugel'e göre, kolektif "surmoi'yı bilhassa tabu'lar temsileder. Bu zata göre, çağdaş cemiyetteki

moda, nezaket kaideleri vs. de tabu'nun devamından ibarettir. Tabu, nevrotik sentom gibi, zıt kuvvetler

arasında bir uzlaşmadır. Cemiyetin müesseseleşmesi fert hayatındaki "surmoi"nın teşekkülüne üç noktada

tetabuk eder. 1-Ahlakın temelidir, 2-Arkaiktir, 3-"Intuitif ve "irratio-nel'dir.

"Rituel" otoriteden hürriyete yahut sosyolojik tâbirle dik

199

tatörlükten demokrasiye giden basamakta daha üstün bir duraktır. Kanunlardan kalan hürriyeti sınırlamak

için demokrasi de tabular icat eder: mörsler, moda, herkes böyle yapar, herkes böyle giyiniyor, böyle şöyle

söylüyorlarmış, gibi.. Diktatör olunca, konformizm, "insecurite" duygusuna karşı bir müdafaa vasıtası halinialır. Hiç kimse, Ödip isyanı içindeki bir talebe kadar konformist değildir. Sosyologların kâfi derecede dikkat

etmedikleri nokta, siyasi hürriyet arttıkça konformizmin de dal budak şahsıdır. Diktatörler gecelik giyer,

demokrasiler smokin veya kolalı yaka. XVI. Louis idam edildikten sonra püritanizm hüküm sürer. Herkesin

dileğiydi bu, ama gerçekleşince, suçluluk, "auto-punition" mekanizmalarını harekete geçirdi. Bütün cemiyeti

bir "castration auto-punitif duygusu kapladı. Seksüel intibaksızlık şeklinde tecelli eden bu duygunun hâlâ

şahit veya kurbanı olmaktayız. XVI. Louis öldükten sonra insan zekâsı gerek bilgi, gerek içtimai

organizasyon sahasında büyük fetihler başardı ama buna muvazi olarak utangaç ve nanemolla bir burjuvazi

çıktı ortaya. Fransa bu maceraya daha çok kapıldığı için, kimse çocuk yapmak istememeye başladı. Böylece

bazı bakımlardan daha az gelişmiş komşularının tecavüzlerine kendilerini arz etmek gibi "expiatoire" bir

davranış gösterdiler.

En liberal demokrasi Amerika, en konformist ülke Platin saçlı vamp'ın, milyonlarca "exemplaire"i. Moda

biteviyeleşti-riyor insanları. Yani hürriyet aleyhine bir davranış. Bütün monden tabularda "surmoi"nın izleri

var.

Ceza fikri üzerinde ısrar eden bir din, manevi sıhhati ihlal edici mahiyettedir. Günah işleyebilmek için

sorumlu olmak lâzım. (Bk. Maryse Choisy, "insecurite, Culpabilite, Pec-he", Psyche no 34, Ağustos 1949).

200

29.6.1963

JUNG'A GÖRE KURTULUŞ

"Les Sequestres d'Altona'ya antik bir trajedi azameti kazandıran, Alman insanı ile alelumum insanın cihan

boğazlaşması önündeki sorumluluk payları. Temerküz kamplarının, insanı insanlığından utandıran şenaat ve

cinayetleri, harp esirlerinin canavarca kurşuna dizilmesi, bir kelime ile İkinci Dünya Savaşı, yalnız Hitler ile

etrafındakilerin bir sadizm humması mı? Bir grup mu suçlu, bir zümre mi, yoksa bütün Almanya mı? Çetin

ve çetrefil problem. Sartre'ın tiyatrosunda meseleler birer yılan gibi başlarını kaldırıp ıslık çalarlar. Franz

haklı olarak bütün Avrupa'nın suratına tükürür. Galiba hep aynı hikaye. İhtiyar Montesquieu'nun "Acem

Mektuplarındaki nükte: dışardakiler kendilerini akıllı sansın diye bir takım binalar kurup içine bedbaht

insanlar doldurmuşuz ve tımarhane adını vermişiz bu binalara. Sighele hapishaneler için de aynı şeyi

söylüyor. Dâva bir "bouc emiş saire" bulmak. Hamamın namusunu temizlemek, kendini kurtarmak. Sartre'ın

piyesi hayranlık uyandırmıştı bende.

1949 Ağustos tarihli "Psyche"de Jung'un bir kitabı tanıtılıyor: "Aspects du Drame Contemporain". Netice

olarak şöyle diyor Jung: kolektif bir psikopati bahis konusu. Çağımızda fazla kalabalık ve totaliter temayüllü

bütün insan topluluklarını tehdit eden bir felaket bu. Fert böyle bir topluluğun kucağında nefsini koruma

insiyakını kaybederek selameti başkalarında arıyor. Herhangi bir "izm" uğruna feda ediyor hürriyetini. Eski

tanrıların yerini ideolojiler aldı, hepsi birbirinin kafiyesi olan ideolojiler. İnsan, sosyal lehine, reeli kaybetti

gözden, her şeyi devletten bekliyor. Psikolojik mânâda bir kişi değil artık, esaretinin bile farkında değil.

Grup, far

201

kında olmadan en korkunç gaddarlıkları irtikâp edebilir. Almanya'nın katastrofu hepimizin. Hiroşima'ya

atılan bomba insanlığın vicdanında "crematoire" fırınlarından veya Ausch-witz'in gaz odalarından daha az

akisler uyandırıyor. Neden? Almanya'da tutuşan ateş her yanda görünen bazı psişik sebeplerin neticesi.

Zaten ilk işaret Almanya'dan gelmiyor. Atom enerjisinin parçalanışı insanın eline radikal bir kendi kendini

tahrip vasıtası verdi. Çare? Fert olarak bu kolektif psikozdan kurtulma cehti. Ama bu sadece dile kolay. Yine

bütün ümitler kültürde. Toplulukların kaderini değiştireme-yiz diye kendi üzerimizdeki kontrolü

gevşetmemeliyiz. Kitabın son cümlesi şu: insanlığın ölüm kalım meselesini ciddi bir tartışma konusu yapma

zamanı geldi de geçti bile. Zira bizi tehdit eden felaket yanında, Avrupa ölçüsünde bir ka-tastrof muvakkat

bir prelütten ibaret. Tek kişinin tufandan kurtulması. Ama lejanda göre bu tek kişi yeni bir insanlık

kurabiliyor kendi başına.

18.7.1963

Hamiyyetin adı bile unutuldu. Faziletten fakir bir akraba gibi utanır olduk. Goril, altı asırlık tarihin sırtına

geçirdiği elbiseleri parçaladı, bütün müstekrehliği ile çırılçıplak. İnsanın riyaya hasret çektiği bu ufunetleri

gizleyen her örtü muhterem, yalan muhterem, yapmacık muhterem. Yirmi sekiz milyonun kanı ile palazlanan

"happy few", yirmi sekiz milyona küfretmekle minnet borcunu ödüyor. Bu efendilerin parolası: "git

Avrupa'ya, bir daha dönme" tavsiyesidir. Herhangi bir turist, tesadüfen misafiri olduğu ülkeye bizim bu

memlekete gösterdiğimiz sevgiden çok daha fazlasını bezle

202

der. Kaç ve soy! Kefen hırsızlığı, efkâr-ı umumiyenin kahramanlık mertebesine yükselttiği mesleklerden

oldu.

Çağdaşlarımızla her sohbet bir lağım banyosu. Fildişi kuleden vazgeçtik, canavarlarla kucak kucağa

yaşayabileceğimiz mağara nerede? Galiba Vigny haklı. En muhteşem cevap sükût. Şer'le diyalog bir nevi suç

ortaklığı. Gorillere buket sunmak. Onlar şehvet sarası içinde tepinirken sen elinde madenci lambası toprağın

yedi kat derinliğine uzanıp hayali madenler arayacaksın. İnciler çıkaracaksın ummanlardan. Goriller çakıldananlar. Juvenal ne asil devirde yaşamış. İsyan bir ümit çığlığıdır. Ölü isyan etmez.

Kimi örnek göstereceksin çocuklarına? Plutark'ın kahramanlarını mı? Plutark'ın kahramanları Rousseau'yu

heye-canlandırabilirdi. Şimdi o heykeller bütün cazibelerini kaybetti. Masal bile değil artık.

A. hırsız, sahtekâr, kötü bir evlat, aşağılık bir koca, ama insanla, insanlıkla bütün ilgilerini kaybetmemiş. Bu

adam hâlâ ağlayabilir. Belki sevebilir de. Fazileti hapishanelerde mi arayacağız?

29.7.1963

F.'NİN PORTRESİ

Aynam sana kendi hayalini aksettirmedi, öyle mi? İki üç kelimenin şekillendirdiği bu bir parça standart

portrede ben yokum diyorsun. Fırçayı sana uzatıyorum. Hafızamın ekranına kendini istediğin gibi aksettir.

Göğsünde uçurumlaşan boşluğu kelimelerin yapma çiçekleriyle doldurmaya kalkışmaktasın dostum.

Cömertliğinin arkasında bir Gobseck he

203

sabîliği sırıtıyor, yatırım yapıyorsun kendine göre, küçük zavallı bir tefeci hesabîliği. Sen hiçbir zaman hiçbir

şeyi elin titremeden vermedin, veremezsin. Alsibiyad olamazsın demem'seni kızdırmış. Zaten Alsibyad'ı da

tanımıyorsun. O çağda yaşasan Alsibyad'm belki vekilharcı, belki oğlanlarından biri olurdun. Kanatların

yok. Zaman zaman bir kümes hayvanı beceriksizliği ile uçmaya kalkışın sempatikleştiriyor seni. Tilkinin

uçma talimi yapması gibi. Endülüs hükümda-ranının hazineleri içindesin dostum. Ama sefaletlerin en

korkuncu ile sarmaş dolaş. Seviyormuşsun beni. Çorabını, iskarpinini, kravatını sevdiğin kadar. Sevgi,

feragattir. Senin his dünyan yarı kuru bir dere, Hint şairinin dediği gibi, insan ancak parmaklarının ucunu

ıslatabilir sularında. Korkuyorsun. Şövalyelikten, kahramanlıktan, kabadayılıktan korkuyorsun. Yalnız

İstanbul'daki kazancın altmış bin lirayı aşıyormuş. Dokunulmayan ve çığ gibi büyüyen altmış bin lira.

Dünyada en çok sevdiğini söylediğin insanın mânevi haysiyeti, belki farelikten kurtulması senin en küçük

bir emek harcamadan konuverdiğin bu altmış bin liranın en çok beşte birine bağlı. Ve pazarlığa

kalkışıyorsun: bin vereyim, iki bin vereyim. Belki de karanlık bir kuvvfet seni bacaklarından yakalamış,

damarlarındaki ben-i İsrail kanı. Beni sevdiğine inanırım. İffetini tereddütsüz feda edebilirsin. Ama bir fikir

eserinin ölümden kurtulması, hiçbir zaman harcamayacağın, harcayamayacağın servetinin en küçük bir

miktarına dokundu mu, orada yoksun. Aziz dostum! İnsanlar kudretleri ölçüsünde sorumludurlar.

Hamiyyetperverlik şüpheli bir belagatın alnımıza oturttuğu çiçekten bir taç değildir. Seni istediğin kadar

sevemediğim için ne kadar bedbahtım. Yalnız bana değil, irfana da ihanet ettiğinin farkında olamayacak

kadar garip bir gaflet içinde bocalıyorsun. İki şeyden biri: ya hiçbir entelektüel vasfın yok, güzelden ilelebet

anlamamaya mahkûmsun, hakkımdaki sitayişlerin âdi bir dalkavukluk, o

204

zaman sadece acınır efendimize. Yahut, "Hint EdebiyatTnm değeri hakkında fikrin var, kelimeler ruhunu

dalgalandırabi-liyor, o zaman, o zaman kayıtsızlığın tam bir cinayet. Bunların ikisi de mümkün.

Öfkelenmiyorum. Yalnız hamiyyetperverlik rolüne çıkma. Başkaları diyorsun. Benim için başkaları yok.

Hint'i görenler arasında senden başka parası olan yok. Yahut senden başka parası olan dostum yok. Bu

bakımdan ebediyet karşısında yalnız sen sorumlusun. Bir kelimeyle Hint'in ve Hint'ten sonra doğacak

eserlerimin katili sensin. Cemiyet beni ne ilgilendirir? Cemiyet sensin, sizsiniz. Sen dört bin liranı gelecek

tatilde herhangi bir İtalyan şehrinde güle güle yersin, asil dostum. Hiçbir şey mutlak olamıyor. Homo

duplex. Janus gibi senin de iki yüzün var. Biri sevimli: ağlayabilen, gülebilen bir insan yüzü. Nerede ise birçocuk yüzü. Fakat sahneden çabucak uzaklaşan bir hayal bu. Öteki çehren Şiloka, Gobseck'e bir ikiz kardeş

kadar benziyor. Ben seni iki çehrenle de kabul ediyorum. Kahraman aramaktan vazgeçeli yıllar oluyor. Sen

de kalabalıktan herhangi birisin. Küçük, tezatlar içinde bocalayan, ne istediğini bilmeyen bir mösyö veya sör.

Çiçekleri dikenleriyle beraber sevmesini bilirim. Hatta çiçeksiz diken bile sevimli. Belki çok şeyler bekledim

senden. Belki kalemimden dökülen, inkisarın zehri. Belki kıskanıyorum seni. Ama neden kıskanayım?

Saadetinin hiçbir zaman farkında değilsin ki! Bir harem ağasının, bir banka veznedarının saadeti. B. bir

canavar. Sen bir "avorton"sun. İkiniz de yarımsınız. Onda kalp yok. Senin kalbin gelişmemiş, dumura

uğramış. Zaman zaman "velleite"leri oluyor. Çarpmak istiyor, çırpınmak istiyor. Bu eskizi daha geniş bir

zamanda tamamlayacağım. Good by aziz dostum.

I

205

3.8.1963

"REVUE DES DEUX MONDES"LAR*

Eski dergiler, anahtarı kaybolan çekmeceler gibi. Sayfalarına hangi hatıralar sinmiş, hangi heyecanlar

gizlenmiş bilemiyorsunuz. Brüdan'ın eşeği, böyle bir "paperasse" mahşeri içinde çeşitli "tentation"ların itip

kaktığı bilgi avcısından daha az bedbahttır. "Revue des Deux Mondes"lar smokinli diplomatların sohbet

ettikleri bir yuvarlak masa. Fransa nelerle uğraşmış. Sayfalarca, sayfalarca sükût. O cincik boncuk

panayırında boşuna bir iki elmas kırıntısı arıyorsunuz. Daha doğrusu kendinizi vermedikçe dergiler bile

konuşmuyor sizinle. Sadece konuşur gibi yapıyorlar. Kaymağını almak. Neyin ve nasıl? Ancak imâl ettiğiniz

kaymağı alabilirsiniz. Yoksa cümleler rakseder önünüzde, konular gerdan kırar. Sonra sarhoşluğa benzeyen

bir baş dönmesiyle tekrar dünyanıza dönersiniz. Bir maskeli balo dönüşü.

Voltaire çok tanıdığınız olacak, az dostunuz diyor. Dostun kötü tarafı benleşmesidir; tükenjnesi ve sönük bir

yankıya kalbolmasıdır, gölgeleşmesidir. Marx'la Engels'in "collabo-ration"u nadir olduğu için güzel. Ecel,

Montaigne'iyi La Boe-tie'den çabucak ayırdı. Darb-ı mesel, tek kitabın adamından kaçın diyor. Dost

seçebilmek için tanımak lâzım. Tanıyabilmek için dost olmak şart. O halde? Dergilerde yaptığım yolculuk

hiçbir adacık çıkarmadı karşıma, hiçbir yeni manzara keşfettirmedi. Bir Amerikan milyonerinin Louvre'da

dolaşması gibi. Joconde onu görür, o Joconde'u görmez.

Tecessüslerinizi ayarlayan: sosyal. Tecessüs treninin makasçısı: içtimai talep. Raya o sokuyor kafanızı.

İçtimai talep yoksa merakınız başıboş bir yaban a£ı gibi hedefsiz çifte savurup kişneyerek insiyaklarına

teslim ediyor kendim. Aylar

206

dır bu beyaz sayfaları "fugitif' düşüncelerimle gölgeledim. Neye yarar? Ve bu aşılmaz sınırların ötesinde

cihangirlik arzusunu kamçılayacak ülkeler yoktu. Goethe'nin bütün eserlerini yeniden halketsen çağdaşların

içinde kalbini fethedebileceğin tek insan yok. Çağdaşların, yani seslerini duyduğun ve sesini duyacak

insanlar. İbda, zekânın çiçeği. Bu çiçeğin dikeni kalbini kanatacak ki eser yaprak yaprak, ıtır ıtır gelişebilsin.

Eser bir minnetin edasıdır. Eser bir cevaptır. Kime cevap vereceksin? Ödeyeceğin şükran borcu var mı?

Bergson hezeyan ediyor, hiçbir "creation" kendi kendine yetmez. Tanrının alkışa ihtiyacı olmasa insanı

yaratmazdı. Tanrılar da, insanlar da alkışa susuz, sevgiye susuz. Alkışta musikileşen: sevgi. Zira takdir de

kolalı yaka takan bir sevgidir. Parçanın bütüne hasreti, bütün insanlar tarafından okunmak, yâni onlarla,

kâinatla kaynaşmak, beraber yaşamak, tek kalp ol,-mak. İnsan bülbül gibi şakıyamaz. Dinlenmezse susar.

Günler ne zamana kadar fştihsiz geçecek? Çocuklarıma tereddütlerimden, istifhamlarımdan ve

bedbinliklerimden başka miras bırakamayacak mıyım? Marx doğru söylüyor, evvela mürebbinin terbiyeye

ihtiyacı var. Sokağın ve sokak-takilerin cazibesi yanında benim kırık dökük düşüncelerim seslerini

yükseltemiyorlar. Beraber olduğumuz saatlerde dünyamın kapılarını açamıyorum onlara. Hep beraber

sokakta dolaşıyoruz. Neden? Tek başıma bırakılmaktan korkuyorum. Bu korkuda bir nevi ihanet var.

Açılmayan bir. kitap gibiyim. Küskün ve biçâre.

207

6.8.1963

BU MEMLEKETTE YAŞANMAZ MI?

"Eğer pek yakınlarındaysan, birbirleriyle çekiştiklerini görürsün. Bakarsın kimi şu partiden, kimi bu

partiden. Ama hele biraz uzaklaş, bir tepeye çık, tozu dumana katan bu süvarilerin topu birden sana bir tek

toz bulutu, aynı toz bulutu halinde ayan olacaktır".

Lucrece

Yeşiller-maviler kavgası Bizansın iliklerine işlemiş. Türk sarığı, Romalı tiarının yerine geçmeden bu

şehvetperest ve tenperver sürünün tanrısı: cokeydi. Cokey topa tekme savu-. ran adamın yanında

Herakles'tir, hayvana kanat takan adam. Arabacılık tehlikeleri olan, kabadayılık isteyen, bilek ve yürek

isteyen bir oyundu. Bugünün daha dişi, daha sırnaşık plebi kahramana değil karikatüre alkış tutuyor. Pleb

kim? Hepimiz. "Tepeden bakınca aynı toz bulutu". Kulakları tırmalayan aynı şikayet: bu memlekette

yaşanmaz. Doğru! Kapitalizm, Bizansın canım havasını fabrika bacaları, egzos-lar, genzi ve ciğerleri

kemiren murdar kokularla yaşanmaz hale getirdi. Ama efendilerimizi tedirgin eden bu lağım kokusu, bu

kıyamet gününü hatırlatan insan ve makina uğultusu, bu toz, bu sinek değil ki. Onlar İstanbul'un insanından

şikayetçi. İstanbul'un insanından yani kendilerinden. Aynaya tahammülleri yok. Bu memlekette yaşanmaz

diyenin yüzüne tüküresim geliyor. Bizans orospuları vaktiyle yavuz ve yağız Türk cündilerinin rüyasını

görüyorlardı, şimdi Amerikan bahriyelisi sayıklıyorlar. Bizans hiçbir zaman kendine yetmedi. Ve kendinden

memnun olamadı. Bizans Kleopat-ra'dır, doymayan ve bir gecelik vuslatını ölüm bahasına raye

208

gân eden kadın. 1870 sıralarında Paris'i işgal eden Alman ordusunun adını hatırlamadığım kumandanı

Lutece'i yakmak isteyince arkadaşı olan general sakın ha diyor, Paris'e dokunma, Fransa'yı bu şankr

mahvedecektir.

Türkiye'yi yaşanmaz bulanlar, Türkiye'yi yaşanmazlaştı-ranlardır. Yani aydınlar,karaborsacılar. Bir kelimeyle

tesadüfün başlarına bir ikbal tacı veya imtiyaz miğferi oturttuğu şuursuz ve mesuliyetsiz herifler.

Çağdaşlarına küfredince yükseldiklerini, günâhlarından kurtulacaklarını vehmeden bir alay hergele. Bu

memlekette yaşanır. Ama bu mülevves, fesatçı güruhunu İsrail'in "bouc emissaire"i gibi, çalıp çırptıkları

servetten tecrit edip sınırlar dışına dehledikten sonra.

GUL VE DİKEN!

Zindanımızın kalın duyarlarından sızan ışık: şiir. O duvarları hiçbir güneş huzmesi aşamaz. Işık senin içinde

varsa var. Duvardaki pırıltı dışardan gelmiyor. Anda ezeli'yi heykelleş-tiren adam: şair. Francois d'Assise,

bahçesindeki gül fidanlarına atmış kendini, bütün dikenler yok olmuş. Francois dikeni aramış, gülü bulmuş,

dikensiz gülü. Gül peşinde koşanların dikenle karşılaşması kaderin hoşlandığı oyunlardan biri.

209

7.8.1963

SOKRAT'I YARATAN EFLATUN

Sokrat'ı yaratan Eflatun. Belki de insanın Tanrıyı yaratması gibi bir şey bu. Tanrıyı konuşturması gibi bir

şey. Jehova'yı, İsrail peygamberleri, hayallerinin çöl rüzgârları ile granitle-şen çamurundan inşa ettiler.

Sokrat belki ae bir Pigmalion heykeli. Eflatun, Alsibiyad, Ksenofon. Sokrat o üç menşurdan süzülen ışık.

Belki Sokrat onları yaratmış, onlar Sokrat'ı. İnsanla Tanrı gibi. Antisten'in bedbahtlığı bir Eflatun

bulamayışında. Şakirt üstadın hammaddesi. Alçı, mermer veya tunç. Doğu, emanetleri ehline tevdi için irfanı

hisarlarla kuşatmış. Mabede bezirganları sokmamış. Guru'lar on yıl odun taşıtmışlar çömeze. On yıl davar

güttürmüşler. Ve mukaddes meşaleyi uzun ve çetin inisiyasyonlardan sonra tutuşturmuşlar eline. Mürit

Doğu'da da, Avrupa'nın doğulaştı-ğı Ortaçağda da bir cesed-i bî ruh. O kadavrayı canlandıran ruh şeyhin,

mürşidin, pîrin nefesi. Sonra asırlardan devraldığı gizli dersleri kendisiyle berafeer götürmüş hoca. Ve

meşaleler, yıldızlar gibi, birer birer sönmüş. Gece başlamış, Şarkta. Sevgi çileyle gümrahlaşır. Sokakta

hazine bulan adam. Bugünkü nesillerin irfana tepeden bakışı, irfanı hazır bir elbise gibi köşe başındaki

mağazadan tedarik edebileceğini sanmasındandır. İlim şahsiyetini kaybetti. Hoca yürüyen bir manyetofon,

bir mask, Zeus gibi kafasından bir Atena doğurmuyor, zürriyeti yok. Hoca çağdaş Türk cemiyetinde laf

olsun diye sahneye çıkarılan bir figüran. Parya ve parya olduğunun farkında. Boğazı tokluğuna cambazlık,

palyaçoluk, umacılık gibi üç ayrı mesleği aynı zamanda icraya memur bir hilkat garibesi.

Ben insan haysiyetine yakışmayan bu talebe-hoca ko

medyasını kudret ve kabiliyetim nisbetinde asilleştirmek hayaline kapıldım. Örneğim yoktu. İrfanı, toprağı

dişlerim ve tırnaklarımla kazarak yedi kat yerin dibinden çıkarmıştım. Çölün kumlarında altm zerreleri arayan

adam. Musaya Tanrı sopanı at demiş. Ve sopa alâmet bir yılan olmuş. Garip bir mucize. Ama hiçbir yılan

ışığa tükürmek ihtiyacı ile kıvranmaz. Hayat önce rüyalarımızla dökülüyor, yaprak yaprak ve dal dal.

İnkisarlar arasında sıralama yapmak abes. Veren, mükâfat düşündüğü anda tefecidir. Ama kafasından

kopardığı parçanın canavarlaşması hazin.

10.8.1963 DOSTOVEBİZ

"Suç ve Ceza'yı kim tiyatrolaştırmış, hatırlamıyorum. Ama Dosto'dan okuduğum ilk eser o küçücük tiyatro.

Okuduğum ve sökmeye çalıştığım: Fransızcanın nâmahremler için tehlikeler ve karanlıklarla dolu dünyasına,

ilk defa olarak denize atlar gibi, cesaretle giriyordum. O karanlık dehlizde ışığına güvendiğim tek fener

Şemsettin Sami'nin Kâmus'u idi. C harfinde başlıyan M'de sona eren, dağınık, yırtık ve noksan bir Şemsettin

Sami. "Suç ve Ceza'yı ne kadar anlamıştım, bilir miyim? Marmeledov'un meyhanede söyledikleri bu gün

okumuşum gibi aklımda: yoksulluk ayıp değil mösyö, ama sefalet.. "Suç ve Ceza" baştan sonuna kadar

okuduğum, büyük bir kısmını çevirdiğim, daha doğrusu çevirdiğimi sandığım ilk yabancı kitap. Bu bir

keşifti. Ama Kristof Kolomb'un önüne Amerika'yı çıkaran kader benim karşıma da Dosto'yu çıkarmıştı.

Yani benim hünerim veya "intuition"um rol oyna

210

211

mamıştı bu keşifte. Zaten Dosto'nun dünyasında tek başıma dolaşacak yaşta değildim. Kıyılarını gezdim ve

küçük dünyama tekrar döndüm. Raskolnikofun gördüğü rüyalar benim de gecelerimi doldurdu. Ben de

yüzlerce tefeci kadını tereddüt etmeden öldürebilirdim. Sonya'yı takdis etmemem mümkün müydü? O kitapta

havsalamın almadığı tek taraf, kahramanların, daha doğrusu kahramanın Hıristiyanca nedameti olmuştu.

Sonra "Kumarbaz'ı okudum. Sarmadı. "Buda-la"da aradığımı bulamadım. "Beyaz Geceler", Maupassant'ın

herhangi bir nuvel'inden daha cazip gelmedi bana. "Karama-zoflar"ı sevemedim. Zira Balzac'ı keşfetmiştim

arada. Ve O'na âşıktım. Dosto'nun Hıristiyan tarafı beni rahatsız ediyordu. Büchner, Nordau ve Marx beni

mistisizmden öylesine soğutmuşlardı ki vaaz'a benzeyen her düşünceye kulaklarımı tıkıyordum. Zola'yı

seviyordum, çünkü dinsizdi. Her mistisizm bir "mystification"du benim için. 1939'da Eminönü Halk Evinde

Dosto'nun Jurnal'ini karıştırmış ve büsbütün hayal kırıklığına uğramıştım. Karşımda lâbis'i libas-ı katra-nî

bir keşiş vardı. Bir daha aramadım Dosto'yu. Çağımızın fikir anarşisinden bir parça o sorumluydu. Delilerle

uğraşan bir deli. Belki derin, ama karanlık ye "miasme"larla dolu bir derinlik, bir kuyu derinliği. Dosto'ya

düşkünlük hasta bir sempatinin ifadesiydi bana göre.

Tesadüf Dosto'yu yine karşıma çıkardı. Dün kızımla "Ka-ramazoflar"dan okuduk. Cazip bir yolculuk. O

ülkede gözleri bağlı dolaşmışım. Dosto'nun dünyası uçakla üzerinden geçilebilecek herhangi bir harita

parçası değil.

Pierre Pascal'a göre, "Karamazof Dosto'nun "somme'u. Bu kitapta üstadın bütün hayat ve hayal tecrübeleri

var. Bütün daha önceki eserleri yeni doğan bu prensesin beşiğine koşmuş, masaldaki periler gibi her biri

kendinden bir parça armağan etmiş ona. "Karamazof insanlığa son sözünü söyleyen Dosto'nun fikrî

vasiyetnamesi. Bir yanda Tann'yı, Tanrij

212

nın eserini topyekûn inkâr eden, şerri, işte eserin diye fantoş bir kadir-i mutlak'ın suratına tüküren İvan,

ötede Alyoşa. İnsan ruhu, İblisle Rabbin mübareze meydanı. Şer, varlığımıza sülük gibi yapışan yabancı bir

nesne. En büyük caniler bile bizim kadar, en az bizim kadar "naif. Rusya'yı, hatta bütün insanlığı mahveden,

babalarla çocuklar arasındaki uçurum. Bir ilerleyiş yok. Bir kopuş, bir sarsılış, bir kendini kaybediş, bir

dengesizlik var. Nesiller arasındaki anlaşmazlık ilerleyiş değil. Rusya'nın Avrupalılaşması bir tehlike

Dosto'ya göre. Bir ülke mazisinden kopamaz, kopmamalıdır. Aydın sınırların ötesinden basmakalıp ıslahat

projeleri dileneceğine halkın içine inmeli, Rusya'yı ancak din kurtarabilir. Din yani Alyoşa. Tanrıya inanan

bir sosyalizm. Garip bir Hıristiyanlık. Dâvayı reddetmek kolay şey.

Din problemi, şer problemi, Avrupalılaşma problemi... bizim de gevelediğimiz mefhumlar. Ama kimsenin

bu problemler üzerinde kafa yorduğu yok. Biz Tanzimattan beri hazır elbiseye meraklıyız, hazır elbiseye ve

hazır medeniyete. Tefekkür kılıçla fethedilmez. Bir parça kendi kafamızla düşünmek ne kadar güç!

Hugo, Mabeuf ten bahsederken, insanların, anayasa gibi, kralcılık gibi, meşrutiyet gibi, cumhuriyet gibi ham

hayaller yüzünden birbirlerine düşman kesilmelerini anlayamazdı, diyor. Dünyada seyredilecek o kadar

yosun, o kadar çiçek, o kadar ağaç varken, canım in-folio'lar, hatta in-32'ler varken okunacak. Mabeuf,

bütün politik düşünceleri tasvip ediyordu. Zira hiçbiri umurunda değildi. Hepsi de âlâydı rânaydı.

Siyasetçilerden tek istediği, kendini rahatsız etmemeleri idi. Yunanlılar "Furie'ler"e, dilberler, mübarekler,

güzeller adını verir. Mabeufün, çağdaşlarını zıvanadan çıkaran "izm"ler karşısındaki durumu buydu.

Hepimiz birer Mabeuf üz. Ama ihtiyar Mabeuf bu gafletinin cezasını göğsünden yediği kurşunla öder. Daha

doğrusu

213

kefaretini verir şaşkınlığının. Bizim ne nebatlara karşı sevgimiz, ne kitap düşkünlüğümüz var. Ama insanlığı

ilgilendiren en büyük, en hayati dâvalar karşısında ondan çok daha sağır, ondan çok daha körüz. Tabular,

tabular. Her adımda şuura dur emrini veren bir jandarma neferi. Her kapının arkasında elinde bıçak bekleyen

dilsiz bir harem ağası. Düşünme! Düşüneni iftiranın ve sefaletin lağımında boğduktan sonra ellerimizi

yıkayıp, "efendim, bizde filozof yetişmiyor" diye ah-u vahlar.

Hem imtiyazlıların yani iktidarın, hem de liberal gençliğin en büyük Rus yazarı olarak kabul ettiği Dosto

ölünceye kadar polis nezareti altında imiş. Rusya ile ne kadar benzeşiyoruz. Yalnız bizde Dosto çıkmıyor.

Zira Dosto'yu okuyacak saray yok. Saray mı? Kulübe var mı ki?

11.8.1963

MANEVİ DALTONİZM %

Kimi kızılı göremez, kimi yeşili. Manevî bir Daltonizm bu. Hepimizini kafasında "no man's land"ler var.

İnsan yalnız önünü gören bir araba beygiri. Cuvillier'nin "Manuel de So-ciologie"sinde telefon rehberlerini

kıskandıracak bir isim bolluğu karşısmdasınız. Pîr-ü berna sosyoloji kelimesini ağzına alan herkes yazarın

iltifatlarına nail olur. Yalnız İbni Haldun bir dipnotuna misafir edilir. Marx yarım asırdan fazla arafta bekledi

Bizim için bütün irfan dünyası bir memnu bölgedir. Batı. Hangi Batı? 1963 Türkiyesinde Tomist olabilir

miyim? Linç ederler. Kilise babaları örfün fermanı ile yasak. Çağdaş Avrupa'da düşünce turnuvasını temsil

eden silahşor

214

lar malum. Marksizm, geç bir kalem. Yüksek Hâkimler Kurulundan sözde liberal bir zatla konuşuyordum.

Yıllarca zindanda süründükten sonra salıverilen komünizm zanlılarından söz açtım. Ahmet Akat'm, Faruk

Atay'ın ibret âmiz macerasını anlattım. Hakkınız var, dedi, ama ne olsa millî men-faatlar.. Bu adam için

milletin beynini millî menfaatler adına köpeklere yedirmek milliyetperverlikti. 1914 savaşında şehir dolusu

aydın kaybettik. O savaşı yedek subaylar yaptı. Yedek subaylar yani entelijansiya. Sonra Sevr ve Lozan..

Mustafa Kemal 150 aydını mektepten talebe kovar gibi sınır dışı etti. Zaten memlekette düşünen adam sayısı

da aşağı yukarı o kadardı. Sonra sol cenaha döndü, onları da, kırkayak tepeler gibi, ezdi. Cavit beyi astı.

Sonra filozof istiyoruz. Kuzum ne filozofu? Demokrasi kahramanı İnönü beş hocayı kürsüsü ile beraber

uçurdu. Tan matbaası sosyalist lider Ti-ritoğlu'nun himmeti ve hürriyetperver üniversite gençliğinin kuvvet

ve kudreti sayesinde yerle bir edildi. Zekeriya radikal sosyalist bile değildi, demokrat ve oportünistti.

Mütefekkir bir ip cambazı değildir. Bir İttihat ve Terakki fedaisi değildir. Voltâire'ler, Rousseau'lar bütün bir

burjuvazi tarafından destekleniyorlardı. Rousseau'ya Fransa'yı terketmesini Zaptiye Nâzın bizzat gelip haber

veriyordu.

Harman beygirine verilen hürriyet, aydına ihsan edilenden daha büyük ve daha gerçek. Aydın yani

başkasının kafasıyla düşünmeyen, yani hiç olmazsa çok kaba mitleri ve "mystification"ları yutmayan. Zavallı

kinlerimiz! Meşrutiyet aydını için, frenkleşmiş Meşrutiyet aydını için, düşman İsla-miyetti. Korkunç bir

şaşkınlık içindedir o aydın. Sabih bey hem Osmanlı İmparatorluğu'na hayrandır, hayatının hilafetle beraber

sona erdiğini söyler; hem İslamiyete düşman. Yani bizde "athee", düşünmemek için Allah'ı inkâr eder,

meseleyi basitleştirir böylece. Düşünmemek için müslümandır, dogmaların gölgesinde, şâd, uyur da uyur.

Yani işimize gel

215

meyen ne varsa çöp tenekesine atmak, rafa kaldırmak, inkâr etmek. Mecnun nesillerin arapsaçına

döndürdüğü o kadar problem var ki, insanın feryat edip kaçacağı geliyor. Kaçanın anası ağlamazmış. Bu

kadar erzel bir atasözünü ne boşiman-larda bulabilirsiniz, ne tavşanlarda. Kahraman Türk yu-murtlamış bu

cevheri ve on sekizinci asırdan beri arkasına bakmadan kaçmış. Avrupa kapitalizminin emr-i yevmilerini

yalan yanlış tekrarlamayı tefekkür saymış. Hâlâ kaçıyor.

12.8.1963__________________________________

SOKAKTAKİ ADAM VE YEĞENİM

Sokaktaki adam yeğenimden çok daha yakın bana. Meçhul olduğu için yakın, mağdur olduğu için yakın,

meseleleri olduğu için yakın.. Mesele olduğu için yakın. Karabeti kana bağlamak, hayat hakkının kanla

fethedildiği aşiret nizamı içinde abes olmayabilir. Aynı gök, aynf çadır, aynı gelenek. Kitap, büyüklerin

öğütleri. Herkesin aynı dikkatle okuduğu bir ilmihal. Zaten insan münasebetlerini sperma'ya bağlamak insanı

hayvanlaştırmak. Bu adam beni tanımaz, sevmez, beğenmez. Değer hükümlerimiz taban tabana zıt. El

sıkışmamıza ne lüzum var? Ne hatıralarımızda iştirak var, ne rüyalarımızda. Pamuk ipliğinden biraz daha

sağlam tek bağ: düşünce birliği. O da rüzgârın her an tehdit ettiği bir kandil. Düşünce birliği düşünen

insanlar arasında olur. İnsanların kaçta kaçı düşünür? Düşünenlerin kaçta kaçı karşılaşır ve açılır birbirine?

Burası Doğu. Ahırdan boşanan her azgın eşeğin vaktinizi, eserinizi, gururunuzu çiğnemek için palan-sız

geldiği ülke. Bu adam bana ne verdi? Hiç. Ne verecek?

216

Hiç. İnsanlığa mirası? Hiç. Ama istediği zaman vaktimi gas-pedebilir, neşemi gaspedebilir. Müdafaasızım.

Mabeufün ağaçları, kitapları var, Marius'ün rüyaları. Anjolras'ın sevgilisi ihtilal. Karamazof baba bahtiyar

bir domuz. Hayattaki trajediler sahnedekiler gibi "somptueux" olmaz. Promete'nin katlandığı işkence Eşil'in

eserinde kaç sayfa tutar. İşkence tekerrür ettikçe işkence olmaktan çıkar, seyirci için. Ciğerinizi akbabalar

kemiriyormuş. İlk şikayetiniz bir sempati çizgisi yaratabilir çehrelerde. Sonra unutulursunuz.

I1

14.8.1963

ÇAĞDAŞ İNSAN, ROMAN VE TİYATRO*

Kitap kâinata açılan kapı. Ruh yazının icadından sonra ölümsüzleşti. Ehramlar ahmak bir taş yığını. Granit

homur-danır, mermer gülümser. Yalnız kitap konuşur. İnsanı kertenkele olmaktan kurtaran, soyumuzun

hafızası. Kaybolmayan mazi. Tanrı bütün nevileri denedikten sonra insanı yarattı. Ve selahiyetlerini ona

devretti. Kitap binlerce yılın ötesinden gelen ve binlerce yıl öteye taşan ses. Kitap bütün peygamberlerin

mucizesi. Eflatun'u barbardan ayıran okumuş olması. Hepimiz maddenin mağarasına zincirliyiz. Kitap

mağaramıza akseden ışık. Pisliklerinden, ölümlü taraflarından sıyrılan insan, yalın kılıç insan. Kalp ve kafa.

Nordau çağdaş insanı yaratan romanla tiyatro diyor. Yani edebiyat, hayatı aksettirmiyor, hayat edebiyata

uyduruyor kendini. Orta tabakanın yaşayış tarzını düşünün diyor Nordau. Ferdin küçücük bir dünyası var.

Mutfağın, dükkâ

217

nın, mektebin veya kilisenin dışında bir dünya olduğunu bilmez. İnsanlığın büyük acılarından, büyük

zaferlerinden, büyük ihtiraslarından habersizdir. Ağlayan ve sırıtan bir robot. Tecrübe, hangi tecrübe..? Bu

adam roman okur, tiyatroya gider ve ufuklar açılır önünde. "Kjşi âlemde hayal ettiği müd* detçe yaşar".

Sanatın kanatlandırmadığı hayal, beli kırılmış bir yılan gibi, sürünür sadece. Orta tabaka adamı okuduklarını

tecrübenin mihenk taşına vuramaz. Hayali hakikat sanır. Ne prens görmüştür, ne aşkı tanır. Hayatı yeni bir

buut kazanır. Roman ve tiyatro önce çocuğu, kadını, gençleri hastaları damgalar. Parisli kadını yaratan,

Fransız romancısı, Fransız gazetecisidir Nordau'a göre. Modaya tahakküm eden yazarlar nasıl isterlerse

Parisli dilber öyle giyinir, öyle konuşur, öyle yürür, öyle düşünür. Ellerinde zemberekli bir bebektir, bütün

telkinlerine uyar. Edebiyat kalabalığa sıhhatli örnekler verse bu tesir insanlığın hayrına olurdu. Ve Nordau

çağdaş yazarlardan dert yanıyor. Gazeteler, cinayet haberleri, ırza geçmeler, yangınlar, su basmaları, yer

sarsıntıları gibi haberlerle dolup taşıyor. Sanki cemiyette boyuna insan öldürülüyor, karı kaçırılıyor.

Romanın da konusu: görülmemiş olan. Okuyucu bu mağşuş gıdalarla beslenmeye alışmış bir kere, heyecan

peşinde koşuyor.

19. yüzyıl sonlarmdayız. Edebiyata Zola ferman dinletiyor. Ve Nordau feryat etmekte. İyi ki sinemadan

habersiz üstat. Edebiyat, Aşil'in kılıcı, açtığı yarayı hemen iyileştirir. "Paris Esrarı"nı okuyan hiçbir kadınŞuetliğe özenmez. Nordau'ın kendisi de edebiyat. Ama sinemada Nordau yok. Üstadımız buldukça bunuyor.

Benim ele alacağım konu bu değildi...

218

17.8.1963

LEON BLOY>YI OKURKEN

Nâlet bir adam Bloy. Isırır gibi yazan ve boyuna dişlerini gösteren bir adam. Uzaktan tanıyorum hazreti.

Tanrıları benim tanrılarım değildi. Daha çok düşmanlarıyla dosttuk. Ve tesadüfler... Leon Daudet ile, hattâ

Maurras'la daha sık görüştük. Onlar da düşman kampın nöbetçileri. Edebiyatta düşman kamp yok. Edebiyat

kutuplanyla bütün. Bloy biraz Necip Fazıl. Daudet daha çok Peyami Safa.

Fuhuş yapacağına sefaletle evlenmiş Bloy, Clemen-ceau'ya yazdığı mektupta öyle diyor. Üslup çarpıyor

insanı. Daha doğrusu tırmalıyor. Ama ikinci okuyuşta, geç diyorsunuz, tekrara tahammülü yok nüktelerinin.

"Sefalet İblis'e benzer diyor, birini yakaladı mı etrafını b..la kuşatır".

"Gelinin Korteji"nde, bir lağımcının kurnazca kalbini çelen kadın, o lağımcıya teslim olmuyorsa, orospularla

katillerin kurduğu bir dîvanda mahkeme edilecek. On dokuz asırdır Hıristiyanlığın ispat ettiği kanun bu. Bizi

arzudan ve ümitsizlikten mahvediyorsun, ey Şehvet'in Asma Bahçesi! Cemiyetin bütün sütunları desteğin.

Deniz gibi dalgalı ve çılgınsın. İçine girilemeyen korkunç bakire! Zehir sunucu! Ölümün sakisi, şahane

hayvan.. Göklerin derinliğinde akıp giden yıldızcıklar bize senden daha yakın, çok daha yakın. Etrafında bir

alay kara domuz. Sen düpedüz fahişe olacak kadar temiz kalpli olsaydın, onlar da insan olarak kalabilirlerdi

belki. Sen uslu akıllı bir bakiresin, lambasını söndürmeyen bir bakire. Beklenmeden gelen kocanın vecit ve

hazlan için hazırlanmış. Ne entarini kirlettin, hoş entarin de yok ya, ne tenini. Hoş kirlense de umurunda

değil ya..."

Her halde mistik bir mânâsı olacak bunların. "Sam

son'un saçlarını kırpan, masumların kökünü kurutan, işkencelerin dişi peygamberi, kokmuş bakire,

haksızlığın aynası, cinnetin tahtı... Maddenin, hayâsızlığın, küfrün saksısı.. Açlığın kulesi, ağıtların, dişgıcırtılarının burcu.. Yer altı dehlizlerinin kapısı.. Ölüm yıldızı.. Can çekişenlerin ihtizarı, derdi olmayanların

avutucusu..."

Roinard'ın "Gelecek Asırdan Portreler" adlı kitabını resimlendirmesi için Henry de Groux'ya telkinlerde

bulunuyor: Kim? Bloy mı?

Alfred de Vigny, karanlık bir gecenin içinde küçük bir fildişi kule.

Edgar Poe, ağzının üstünde yılanlardan bir bıyık. Mallar-me'nin şapkasına düşen bir göktaşı.

Gerard de Nerval, ellerinde müjdecilere has taç.

Domino oynayan Rüya ile Hayat. Bir pazar'ın döküntüleri..

Lautremont, ressam, bir canavarı atölyesine davet ediyor.

Flaubert, yirminci yüzyıla kusmaktadır.

Goncourt'lar birbirinden kıkırdakla ayrılan iki kaçakçı.

Valles, Homer'i kenefe atan bir Serseri.

Ernest Renan, bir kapı üzerinde içerde adam var yazılı ve sıkıntıdan patlayan Eflatun.

Taine, yaptığı binanın altında kalan bir inşaat müteahhidi.

Tolstoy, Rus kitapçılarının mabetten kovdukları bir İsa.

Balzac, kocaman bir göz, o kadar.

İbsen, kader kelimesini yazan bir goril.

Rimbaud, Himalaya'nın eteğine yestehleyen bir cenin-i sâkit.

Verlaine, çamurda boğulan bir melek.

Şeytan insan için neyse, İngiltere dünya için o.

220

20.8.1963

î

KADERİMİZİ ÇİZEN CEMİYET*

"Tout est bien sortant des mains de l'Auteur des choses, tout degenere entre les mains de ITıomme".

Cenevreli saatçinin oğlu tarihe nâra atarak girer. Akademiye yolladığı iki risale on sekizinci yüzyılın suratına

fırlatılan iki bomba.. Mnıe de Varens'in jigolosu, dehasının fecri karşısında elpençe divan durmayan çağına

"Mane Tekel Fares" diye haykırır. Yıkılacaksın, çünkü doğru yoldan uzaklaştın.

"Emile" bir inşa cehdi. Ama yıkıcı henüz elinden kazmasını bırakmış değildir. Her şey Yaratanın elinden

çıkarken güzel. Bu bir nâra. "Discours"ların ilk cümleleri de öyle değil mi? Güzel olan her şey ne? Yaratan

kim? Elinden çıkarken ne zaman? Konuşan bir filozof değil, bir pamfleter, bir ideolog. Her şeyden murat

yalnız cansız tabiat, yalnız çiçekler, kuşlar, kelebekler değil, Rousseau'nun zoru hemcinsini tokatlamak.

Hemcinsini yani çağdaşını. Filozoflar asrının, ince, zarif sun'i insanını.. Eşyayı yaratan, kainatı ezel

atölyesinde inşa edip kurdelesini kesmiş. Her şey güzel. Bataklıklar, çöller, ejderhalar ve insan, mağara

insanı. Tutalım ki "Emile" yazan haklıdır. Yaratanın şaheserlerini ısrarla tahrip eden insan da Yaratanın

çocuğu değil mi? Güzel yaratılmışsa güzel'i nasıl bozar? Kitab-ı Mukaddes'in Şeytan'a yüklediği suçlan,

üstadımız hemcinsinin cılız omuzlarına yüklüyor. O halde hilkatin büyük hatâsı insan. İhtiyar Zerdüşt'ün

Angro Menyü'sü. Hem kendini, hem tabiatı tahrip eden bir ucube.

Kader, Galya ormanlarında doktor Guillotin'in iki devri kandan çizgilerle, daha doğrusu kan dolu bir

uçurumla, ikiye ayıracak olan korkunç makinasmın direklerini geliştirmektedir. Servet küstah, sefalet

tehditkâr. Filozof mezarcı.. Vol

221

taire'in kahkahasında, yakın harabelerin rüyasıyla sermest bir baykuş uluyuşunun şeametli ahengi var.

Gözler ya doğacak fecirlerin hasretiyle yaşlı, ya muhayyel bir mazinin nostaljisiyle mahmur. Fourier bu

çökmeye mahkum medeniyeti üç sütun üzerinde yükselen garip bir binaya benzetecektir: süngü, açlık, fuhuş.

Bernardin de Saint-Pierre bakir ormanların, küreklerin "violer" etmediği ummanların şairidir. Fransa

yorgundur. Zaferden yorgun, mağlubiyetten yorgun, sefahatten yorgun, sefaletten yorgun. Burjuvazisinin

iştihası gittikçe kabarmakta. Saray istikbalinden habersiz. En revaçta mit: iyi kalpli yabani miti.. Altın çağ

yalnız zamanın külleri altında kaybolan bir belde-değil, denizlerin ötesinde de mevcut. Ummanı aşınca

Eldorado'ya kavuşacaksın. Sen de böyle bir Eldorado yaratabilirsin. "Emile"i oku. Hayal sarayı, gerçeğin

granit temellerine dayanmazsa bir üfleyişte yıkılır. Gerçek veya gerçeğe benzeyen. İnsanların hali yürekler

acısı. Neden? İnsan Tanrının çizdiği yoldan ayrılmış. Nasıl ve niçin? Rousseau bu sualleri cevapsız bırakır.

Ama belli ki şuur altında konuşan "peche originel" masalı. Ne kadar yedi canlı bir masal bu. Soyumuz ilahî

misyonuna ihanet etti. Ne yaptı? Köylerden uzaklaştı, sarayı ve sajonu icat etti, kadınlaştı, çıtkırıldımlaştı,

nanemollalaştı. Eskiden, yani bilinmeyen bir zamanda kurtla kuzu sevgiyle kucaklaşırken kişi oğlu

bahtiyardı. Düşüş ne zaman başladı? Cenevre Akademisi'ne yolladığı ikinci risalede üstat felaketimize

başlangıç olarak ferdî mülkiyetin doğuşunu ileri sürer. İnsanlık ondan sonra iflah olmadı, der. "Emile" daha

az ihtilalci, Rousseau daha durgun, hatta bir mânâda daha konformist.

Oscar Wilde, şu yedi yaşındaki çocuğa bakın der, ne kadar cici. Sonra şu haytaya bakın, yirmi yaşında,

nobran, edepsiz, lanet. On iki sene evvel o da bir çiçek kadar, bir kuş kadar sevimliydi, o yavrucuğu bu hale

getiren cemiyetinizin terbiyesi. .

222

Altın Çağın mazide değil, istikbalde olduğunu ilk haykıran Saint-Simon. İnsanlık, ummanların ötesinde bir

altın şehir olmadığını çoktan öğrendi. Kızılderili de eski bir medeniyetin mirasçısı, siyah derili de. İnsan her

ülkede hilekâr ve yırtıcı. Kadın yalnız on sekizinci asır Fransa'sında orospulaş-mamış. Yaratanın her şeyi

güzel yarattığına kurbağalar bile güler. İnsan yarattığı heykeli boyuna düzelten bahtsız bir sanatçı. Henüz çok

acemi. Zaruret tünelinden hürriyet meydanına çıkamadı henüz. Tabiat kuvvetlerine sözde hükmediyor. j,

Elbette elli bin sene öncekine kıyasla çok daha hür, çok daha güçlü. Ama bu gelişme pek zikzaklı bir yol

takip ediyor. Geriye dönüşler bocalayışlar ve dünle yarının, karanlıkla ışığın ezeli cengi. Vedaların,

Avesta'nm terennüm ettiği sonsuz kavga. Beş bin sene on bin sene, Vişnu'nun bir soluğu. Zerdüşt'le Russell

veya Yacnavalkiya ile Sartre arasında çok az fark var. Ana dâvalardan hiçbiri Eflatun'dan beri yeni hal

suretine bağlanamadı. Terakki teferruatta. Ve on dokuzuncu asrın hayat üslubunu baştanbaşa değiştiren

sanayi inkılabına rağmen insanın kafası değişmedi. Devler her çağda vardı. Claude Levi-Strauss'un cilâlı taş

devrinden sonra en muazzam ihtilal dediği sınai fetihler, insanoğlunun madde üzerindeki hakimiyetini birhayli genişletti. Doğru ama hangi insanoğlunun? Üç buçuk Avrupalının. Ve soyumuzun ruh dengesini bütün

bütün alt üst etti. Rousseau'nun haklı olduğu taraflar var. Bırakın altın çağ efsanesini, üstadın yaşadığı çağ

bile, 1938 sonrası dünyasına göre, ne kadar kaygısız, ne kadar rahat.

İnsanın elinde her şey bozuluyor. Neden? Her şeyi düzelten de insan değil mi? Bir et pıhtısını bir ışık

mihrakı haline getiren terbiye, insanın eseri. Azizler de, peygamberler de, kahramanlar da insan. Hepsi, hepsi

cemiyetin eseri. Ama çok defa müessirin rolü, eseri öfkelendirmek. Juvenal'ı isyan yarattı. Promete gök

kubbeden yıldızlan söküp ilkel insanın

223

kulübesini ve gönlünü ışıkla dolduran isyan, Tanrıya isyan. Spartaküs, insana isyan. İnsana yani imtiyaza ve

bencilliğe. Cemiyet üvey ana olduğu zaman insan kahramanlaşıyor. Yani dâhi iki taşın çarpmasından doğan

kıvılcım gibi iki kaderin çatışmasından doğuyor. Lacenaire'i de cemiyet yaratıyor, Marx'i da. Ama bunların

ikisi de cemiyetin dışında. İkisi de cemiyete rağmen mevcut. Cemiyetin içinde birçok cemiyetler var,

Versailles bahçeleri gibi tarhlara bölünen bir cemiyet. Ama tarhların hudutları belli değil.

İnsanı cemiyet yaratır. Hangi cemiyet? İnsan cemiyetle tam bir uyuşma halinde olduğu zaman tarihi yoktur.

Doğar, yaşar, ölür. Tarihi yaratan, fertle kalabalık arasındaki anlaşmazlık, yani dram daima bir çelişmenin

eseri. Fertle cemiyet kaynaştığı zaman terakki yoktur. Beraber otlayan, beraber geviş getiren adsız bir sürü

vardır sadece, "on" vardır. Cemiyet kendine benzemeyen bir çocuk doğurduğu zaman onu beşiğinde

boğmaya kalkar. Boğarsa mesele yok. Boğmazsa ya diz çöken bir isyankâr, bir Beaudelaire, bir Rimbaud,

bir Breton çıkar, ya cemiyete diz çöktüren bir cebbar gelir, Sezar, Napolyon, Hitler. Cemiyet çok defa gübre.

Zam-j bakla o ufunet arasında karabet ^curabilir miyiz? Her büyüki adam kucağında yaşadığı cemiyetin üvey

evladıdır. Zira yarınki veya dünkü veya ötelerdeki bir cemiyetin çocuğu, kendi cemiyetinin değil. Marx,

avukat Marx'm oğlu olmaktan çok, Saint-Simon'un, Rousseau'nun, Hegel'in çocuğu. Rousseau'yu Rousseau

yapan, yüzünü görmediği annesiyle ayyaş babası mı?

Kaderimizi çizen cemiyet, fakat ona ırzımızı teslim ettiğimiz anda erimişizdir. Denizdeki herhangi bir

dalgayız. Dalgaların tarihi var mı? Şahsiyet, görünen cemiyet içinde görünmeyen cemiyeti seçip tahtını onun

bağrında kurmak suretiyle fethedilir. Her şahsiyet bir kopuş, bir olmayana, ola-i cağa bağlanıştır. İnsan,

tabiatı değiştirirken kendini de de-|

224

ğiştirir, diyor Marx. Yalnız tabiatı değiştirirken mi? Büyük adam devlerin sırtına tırmanan cüceymiş.

İnanmıyorum. Daha doğrusu dev Goliat, yani yürüyen bir dağ parçası; sırtındaki cüce Davut, yani zeka.

Büyük adam bataklığı baraj haline getiren yaratıcı. Kalabalığı tekme ile uykusundan uyandıran kılavuz. Ama

çok defa tekme ile uykudan uyanan Caliban, efendisini parçalar.

Oscar Wilde'e göre, tabiat bir mezbele, güzeli yaratan: insan. Belki doğru. Ama hangi insanı ve hangi güzeli?

Şairler olmasa yıldızlar bu kadar güzel olur muydu? Tabiatın çehre-sindeki siyah peçeyi kaldıran: insan, yani

sanatkâr. Tarih öncesi, karanlık. Soyumuzun on binlerce yıl süren, yüz binlerce yıl süren macerasından

habersiziz. Mohanco-Daro veya Harappa, New York veya Washington'un küçük çapta bir örneği âlimlere

göre. Altı bin sene evvelki bir örnek. Şu halde teknik sahada da göz kamaştırıcı bir ilerleyiş yok. Fark

kali-tatif değil, kantitatif. Ama Hegel'den beri kantitatif farkların kalitatif farklar haline geleceğini bilmeyen

kalmadı. Harap-pa'da matbaa yoktu. Mohanco-Darolu kâhin, arzın dört bucağındaki fikir adamlarının

fetihlerinden habersizdi.

Michelet doğru söylüyor. Tarihi yaratan insanla kader, ruhla madde arasındaki mücadele. Tabiat hep aynı

tabiat. Ama insan hep a,yûi insan değil. Ummanlar dehşetinden bir şey kaybetmedi. Ne var ki çağdaş

Ulysse'in emrinde yüzen şehirler var. Ve Jüpiter'in silahını emekleyen bir çocuğun parmakları bir avuç ışığa

kalbedebiliyor. Hasımlardan biri boyuna ilerledi. Nesiller fetihlerini nesillere devretti. Gerçi bu madalyonun

bir tarafı. Bütün bu zaferler bir parça göz boyayıcı.

Jean Rostand tabiatın sırlarından bazılarını aşırdık, diyor. Yani ilim adamı çok defa ne yaptığını bilmeyen bir

büyücü çırağı. Tabiat kuvvetlerini uysal bir arslanla oynayan çocuk gibi mıncıklıyor. Ya arslan kızıverirse.

Will Durant hiç

225

de iyimser değil. Zelzele devi şöyle bir dizlerine dayanıp arzımızı sallayacak olsa ne kulübe kalır, ne

gratsiyel, diyor. İki robotun yanlış bir hareketi nereden geldiği, niçin geldiği hâlâ bilinemeyen bu ahmak

yuvarlağı yeniden kaoslaştırabilir. Yani barut fıçıları üzerinde rakseden birer sarhoşuz. Ağzımızda sigara ve

elimizde havai fişekler.

Galiba fetihlere sıfırdan başladık. Yaratan çok toydu. Taşı yarattı, bitkiyi yarattı, hayvanı yarattı. Nihayet

insan göründü. Yaratan bütün haklarını ona devretti. Kâinatın bu yeni misafiri nihayet bir milyon yaşındadır.

Elbet hatâları olacak. Şahikalara ancak tırmanarak çıkılabilir. Homo sapiens yaratandan haklarını devraldığı

günden beri hayli işler başardı. Ustasından geri kalacağa benzemiyor. Ustası ne oldu? Rousseau Tanrı

dememek için Eşyanın Yaratıcısı diyor. Korkak ve utangaç bir dindarlık. İngilizce mütercimi "God"u

yapıştırmış. Halbuki Protestanlıktan Katolikliğe, Katoliklikten Protestanlığa bir odaya geçer gibi atlayan

üstadımız Tanrı isminden pek hoşlanmamaktadır.

Kainat bir hammadde deposu. Onları biçimlendiren insan. Belki onlar biçimlendikçe insan da başkalaşıyor.

Tekniği yaratan insan, yeni bir insan faratan teknik. Yaratan'ın elinden çıkarken her şey ham halat. Neye

yarayacağı belirsiz. Güzel de, iyi de insan icadı. Yalnız hilkatin atölyesinde çalışan, yani yeni bir dünya

parçası, yeni bir düşünce, yeni bir terkip yaratan ustaların sayısı bir asırda üç beş. Ötesi mevaşi. Sen

onlardan biri olmaya çalışacaksın. Feyzi-i Hindî en güzelini söylemiş: "Yokluk zulmetiyle bağlıysan

topraksın, kafanda tanrısal ışık yanıyorsa: arş.." Tanrısal ışık yanı-yorsa, yani Tanrıların soyundansan,

Tanrıların cemiyetin-densen. Zerdüşt, Yacnavalkiya, Demokrit, Fisagor, İsa, Buda.. Bir hayli kalabalıktır bu

Olemp. Oradaki tanrılar birbirlerine diş gıcırdatmaz. Silahları yıldırım değil, kalemdir. Karılarımıza,

kızlarımıza göz koymazlar. Bataklıktan göklere

226

süzülen bir tarla kuşu gibi, kasıklarıyla düşünen ve göbekten aşağısıyla yaşayan bu azgın hergele

sürüsünden uzaklaşmaya bak. Şahikalara, şahikalara... Yoksa gübresin, leş gibi gübre...

22.8.1963 BİR PORTRE

Namuslu olsak önce senin elini sıkmamamız gerekirdi dostum. Seksen yıl bu memleketin dışında yaşadınız.

Bu memleketin ve bütün memleketlerin. Her devir sizi kırk haramilerin sefahat sofrasında gördü. Siz onlarla

yol kesmediniz, belki, kervan vurmadınız. Ama her akşam kadeh tokuşturdunuz kırk haramilerle. Kırk

haramiler milletin bir parçasıdır. Siz milleti sırtından vuranların uşağı idiniz. Çehreniz morg masalarından

çok daha beliğ. İmparatorluğun içindeki kurt sizdiniz. Meşrutiyeti siz kemirdiniz. Cumhuriyet sizin

yüzünüzden panayır gösterisine döndü. Namuslu olsak önce sizin elinizi sıkmazdık dostum. Anadolu'yu

boğazlayanların kanlı pençelerini muhabbet ve ihtiramla sıkan bir el bu. Açlıktan ölmemek için ayaklanan

Türk işçisini yere sermek için İtalyan polisinin eline kamçı tutuşturan bir el. Belki bir dâvası vardı yüz

elliliklerin. Dövüşüyorlardı. Ali Kemal hatâsını hayatıyla ödedi. Siz Cünye'nin portakal bahçelerinde

kadehinizi Akdeniz meltemleriyle tokuşturarak cezasız kalan hıyanetlerinizin tadını çıkarmaya baktınız. Siz

bir ursunuz aziz dostum. Hiçbir zaman sahneye çıkmazsınız. Sinsi, korkak ve daima geride. Şarkı

söylemesini öğrenen bir gorilsiniz. Terbiyeli bir goril. Hiç gazaya katılmamış, bütün cina

227

yetlerden komisyon almışsınız. Siz bir sahte vekarsınız dostum. Ezelî ve ebedî bir kâselis. Tarihimizin en

karanlık, en kirli sayfası siniz.

Seksen yıldır devam eden bir trajedinin son aktörlerinden birisiniz. Aktör değil, figüran. Daha doğrusu

suflör veya şakşakçı. Sempatiksiniz de. Herhangi bir "vice" gibi sempatik. Bi-zansı öldüren de sizdiniz. Siz

bir mezarcısınız, dostum. Kefen soyucuların ortağısınız. Fakat kadeh tutmaya, enjektör tutmaya, ud tutmaya

alışık elleriniz, tabut tahtalarını sökemeyecek kadar nazlı ve nâziktir. Mezarcısınız, odun kırıcının hık diyicisiolarak. Seksen senede tek dost edinemediniz. Yalnızsınız. Ölüm gibi yalnız. Yürüyen bir mezar taşısınız.

Avrupa kapitalizminin bir üfleyişte mezar taşına çevirdiği yalancı bir aydın. Mütarekede İngiltere'nin kulu

idiniz, 1915'te Almanya'nın. Siz ancak insanların kulu olabilirsiniz. Şimdi dişleri sökülen bir goril gibi

sevimli ve masumsunuz. Size iftira ettim dostum.. Siz sadece Osmanlısınız. Osmanlı, yani epiküryenler

sürüsünden bir domuz. Fezâhatlerinin farkında olmayacak kadar mesuliyet-siz ve şaşkın. Şuursuzluğun,

köksüzlüğün, tarihten kopuşun en canlı timsali. Evet suçsuzsunuz, bir kedi kadar, bir katilin sofra artıklarım

yalayan bir kedi kadar, sayyad-ı bî insaf karşısında salta duran bir köpek kadar suçsuzsunuz.

8.9.1963

GÜTENBERG'E, SİRSE'YE VE DAHA BİRÇOK ŞEYLERE DAİR

Tanrıların mucize göstermiyorlar, yoksa öldüler mi? Has bahçende dolaşan yok. Tanrıların konuşmuyor.

Kızgın aygır

228

lar, sarhoş goriller ve İmparatorluk Roması'nın en kirli mu-habet evinde senelerce çalışmış gibi yüzsüz,

sırnaşık orospu sürfeleri. Kaynağın yanında susuzluk: aşk.

Şuursuz bir büyücü, Gütenberg. Işığı paçavraya hapsetmiş. Eflatun bir kaldırım kadını gibi her isteyenin

yatağına koşuyor. Şuursuz bir büyücü, Gütenberg. Ortaçağın keşişleri matbaaya şeytan icadı demekte

yerden göğe kadar haklıydılar. Asırları kutulara doldurmak, tanrıları, peygamberleri işportada satışa

çıkarmak. Dehanın tuğla kadar değeri yok. Fazileti bakkal terazisinde ölçen bir cemiyetin iki buçuk liraya

satılan bir Balzac'a göstereceği itibar iki buçuk liralık herhangi bir metaa göstereceği itibardan farksızdır.

Kitap bir köprü, bir kayık. Kitap bir safra. Şu raf, Himalaya, öteki Olemp. Şimdi de Sina'nın önündesin.

Bak, İsa neler söylüyor. İsa mı? O da kim? Bunların coğrafyasında Himalaya buzdan libasa bürünmüş,

lüzumsuz bir taş yığını. Olemp gazoz markası. Demek Kleopatra'ya tahta sildirecek kadar nasipsiz bir nesil

bu. Apollon'a twist oynatacak kadar nasipsiz. Krezüs'ün dilsiz oğlu babasının kellesini uçurmaya hazırlanan

İranlı bir askere: "Asker, diye bağırmış, o Krezüs". İnsanın sabahtan akşama kadar haykırası geliyor:

karanlıktasınız, halbuki odanız, halbuki odalar, halbuki dünya ışıkla dolu. "Fiat lux" demeniz yeter.

Demiyorsunuz. İçinizde harem ağasının ıstırabı da yok. Samanın, nasırın, tırnağın hissizliği. Kasasında ölen

Rothschild belki de sermedi bir vuslatın sermestisi içinde gözlerini kapadı. Cimri gerçek bir "jouisseur"dür,

sevgilisine gözleriyle sahip olabilen bir sanatkâr. Gobseck'i düşünün, hudutsuz bir kudretin verdiği erişilmez

istiğna. İstese bütün vicdanları satın alabilir, Paris'in bütün kadınlarına öptürebilir buruşuk ellerini,

gazetecileri emr-i yevmilerini neşre memur edebilir. Yapmıyor. Cimri, cemiyet dediğimiz kuklalar yığınını

zirveden seyreden bilge. İpler elinde ama bu oyunda aktör de, rejisör de olmak istemi

229

yor. Siz bir "jouisseur" de değilsiniz. Altınlarını cam karşılığı dağıtan kızılderiliyi hiçbir zaman gülünç

bulmadım. Cam altından çok daha asil. İsrail peygamberlerinden beri altın lanetlenmiş bir madendir.

Pıhtılaşmış kan, adı tarihin bütün cinayetlerine karışmış bir habis ruh. Cam güzel, çünkü kirli bir mazisi yok.

Cam güzel, çünkü kalbi var, kırılıverir. Cam, ışığa dur diyen bir duvar değildir. Cam, kadeh. Cam, pencere.

Deli İbrahim Osmanoğullannın en akıllısı. İnci balıklara atılmak için yaratılmış olmasaydı denizlerde ne işi

vardı. Siz inciyi değil, beyni ve aydınlığı lağıma hapsediyorsunuz. Sardanapal sofrası açılan bir kucak gibi

sizi beklerken deve dikenleri kemirmekle meşgulsünüz. Venüs dö Milo'ya arkanız dönük, dişi köpeklere

ihtirasla sırıtıyorsunuz. Sirse galiba domuzları insanlaştırdın, sadece insanları öfkeden, utançtan öldürmek

için ahırların kapısını açtın, bunları tekrar ahıra sok Sirse.

11.9.1963

ISTIRAP HULÂSA EDİLMİYOR"

29 Ekim 1942. Elazığ'dayım. Arkamda kirli, korkulu, karanlık yirmi beş sene. Attila'nın atlılarından daha

zalim yıllar, rüyalarımın hepsini çiğnemiş. Dost bi-perva, felek bi-rahm.. Tesadüfün yoluma çıkardığı çakıl

taşlarıyla bir kulübe, bir liman inşa etmek istiyorum. Yeni bir dünya burası. Belki, bel-kileri olan bir dünya.

Kader karşıma hapishane gardiyanı olmak için yaratılan bir müdür çıkarıyor. Berber çıraklığından gelme bir

müdür. Çocuklarımı seviyorum, mesleğimi seviyorum. Az sonra kader tırnaklarını göstermeye başlıyor, çok

az

230

sonra. Yağmurlu bir kış akşamı. Karım sancılanıyor. Kimseyi tanımıyorum henüz. Param yok. At hırsızına

benzeyen sarhoş bir doktor karıma kürtaj yapıyor. Kan revan içinde sedire bırakılan kadınla aynı yatağa

uzanıyorum. Sonra ikinci bir çocuk daha kaybediyoruz. Haksızlıklar birbirini kovalıyor. Solculuğumuza dair

rivayetler dolaşıyor. İçimde iki büyük korku: Polis korkusu, frengi korkusu. Polis korkusu. Polisin beni

neden bu kadar ısrarla takip ettiğini hâlâ anlamış değilim. Bu, insanda itisaf manisi yaratacak kadar garip bir

kovalama. Bahaettin stajyerliğimi öğretmenler kuruluna getirmedi. Maarif vekaletinden bir de ihtar aldık.

Halbuki bütün zamanımı, bütün enerjimi mektebe veriyordum. İki yıl böyle geçti. Karıma Elazığ Lisesi'nde

açık bulunan coğrafya hocalığını vermediler. Neden vermediler? Hâlâ bilmiyorum. Karım yeniden gebe

kaldı. Doktor bu defa hayatı tehlikede dedi. İstanbul'a döndük. Gözlerim hayli yorgundu, rapor aldım. İkinci

raporum tıp fakültesindendi, kabul etmediler. Meğer hâlâ stajyermişim. Gelmezsen malulen mütekait

sayılırsın dediler. Koştuk. Müdür İnetaş "geç kaldınız, dedi, sizi yardımcı öğretmenliğe başlatırım, vekâlete

yazarız, kararınız çıkar". Karım İstanbul'daydı, yalnızdım, ve elli lira geçiyordu elime. Otele 60 lira

veriyordum. İki sene cansiperane hocalık yaptıktan sonra, yardımcı öğretmenlik! Soğuk bir kış. Ve gurbet..

Anadolu'da bekârlık bir kâbustur. Kitap yok, arkadaş yok. Mektep, meyhane, otel. Donmamak için içmek.

Düşünmemek için içmek. Delirmemek için içmek. Galiba bir ay dayanabildim. Pek sayın vekaletten haber

çıkmadı. Hayatımı devam ettirmek için tek yol kalmıştı: dolandırıcılık. İstifa ettim. Daha doğrusu çok acı bir

mektupla durumu vekalete arzedip İstanbul'a döndüm. Ve anladım ki Elazığ'daki hayat bütün mihnetleri,

bütün mahrumiyetleriyle güzelmiş. Ben değildim artık yaşayan. Karım Zeynep Kamil'e gitti.

Caddebostan'dan Zeynep Kamil'e bir kaç defa yürüyerek git

231

tim. İşim yoktu, param yoktu, dostum yoktu. Ufak tefek sattım. Satacak bir şey de kalmadı. Kayınbirader

her gün yeni bir hakaretle şahsiyetimi ezmeye memur bir işkence memuru idi. Vazifesini bir an bile ihmâl

etmeyen bir işkence memuru. Hayatından sorumlu olduğum bir kadın vardı. Bu kadına frengi aşılamış

olmaktan çok korkuyordum. Bir Davala-ciro mu doğacaktı? Mahmut Ali üç aylıkken plajdan kaçtık. Elli lira

avans almıştım. Duvarından yıldızlar görünen soğuk bir odada yatıyorduk. Gece yanlarına kadar

çalışıyordum. Ama bahtiyardım. Bahtiyardık. Haftada bir et yiyemiyorduk. Aylarca evden çıkmıyordum.

Çocuğum büyüyordu. Sonra Gümüşarayıcı'ya taşındık. Kanm tekrar gebe kaldı. Kayınbirader çocuğu

aldırmamıza taraftardı. Daha çok çalışmak zorundaydım. Kitap bitmeden para vermiyorlardı. Kitap

bitmiyordu. İki küçük odaya sıkışmıştık. Kanm mutfakta çalışıyordu. Mahmut Ali arabasında oynuyor veya

ağlıyor, ben çalışıyordum, otomat gibi çalışıyordum. Kanm da, ben de çok zayıfladık. Veremden

şüphelendim. Bedava gittiğim bir doktor arkadaş "yorgunluk ve gıdasızlık" dedi. Hanımı tedavi ettirmeklazımdı. Tek sefahatim vardı: arada bir Üsküdar kahvesinde dama oynamak. Ümit doğdu. Erenköy'etaşındık. Yahut Ümit Erenköy'de doğdu. Ev kirasını kayınbirader veriyordu. Ve Babıâli kurudu. O sıradabeklenmedik bir kapı açıldı. Üniversiteye girdim, Nacak sokağa taşındık. Hayatımın en güzel yıllan orada

geçti. Yoksulluk devam ediyordu. Ama yorulmuyordum. Çocuklar tabiatın kucağında sereserpe

büyüyorlardı. İlk büyük hatam, oğlumu Şişli Terakki'ye vermek oldu. Esaret halkası tekrar takıldı boynuma.

Ve çocuklarım benden uzaklaştı. Hastahane bu uçurumu genişletti, Paris büsbütün derinleştirdi. Sonra

birbirini kovalayan felâketler. Kanmın hastalığı, Hasanpaşa. Kanmın tekrar hastalığı. Bu trajediyi sayfa sayfa

yazmak lâzım. Istırap hülasa edilmez. Zaten birçok şeyleri söyleyemiyorum ki. Tablo onun

232

için silik ve ahenksiz. Çocuklarımı mahalle mektebine vermeliydim. Galiba bu konuda işlediğim en büyük

hatâ onlan Şişli Terakki'ye yollamam oldu. Lükse alıştılar. Sahte bir takım kıymet ölçüleri edindiler. Onlan

da mahvettim, kendimi de. Ama gözlerimin beni yanda bırakacağını kestirebilir miydim? Bu, içinde

bulunduğum şartlar yüzünden büyük bir hatâ oldu. Şimdi, şimdi ne yapacağım?

12.9.1963

ONLAR SÜRÜ YAVRUM*

Kervanlar geçiyor uzaktan, yollar sisli, ufuk görünmüyor. Faust meçhulü sattı Şeytana. Olmayanı sattı.

Yıldızlara tırmanan bir merdiven hayat, bir ucunda madde, âciz ve hantal; bir ucunda, Tann. Gorille Pascal,

taşla goril arasındaki sonsuzluk. Sisler arasında kaybolan kervan: sürü. Kahkahalar, çığlıklar ve sükût.

Sonra yeni bir kervan. Tarih ummanı-nın ölü dalgaları. Faust ruha ne kadar inanıyordu. Faust yıldızlara

tırmanan merdivenin kaçıncı basamağındaydı, bilmiyorum. Ama iskeletini ışığa kalbeden ermişlerin yanında,

çırpınan bir tecessüs Faust. Tenin tecessüsü. Canavan zincire vuramamıştı. Biten bir şarkıyı yeniden

söylemek istiyordu. Başlanmamış bir şarkıyı belki de. Kitapta kitabı aramamıştı Faust.

Stuart Mill sekizine basmadan bitirmiş Plutark'ı, hem de Yunanca aslından. Ne Yunanca bilen tek aydın var

yurdumuzda, ne Plütark tercümesi. Rousseau'nun babası sokaktaki adam. Ama sabaha kadar Plütark okuyan

bir sokaktaki adam. Ben Plutark'ı okumadan öleceğim. Plütark'a kütüpha

233

nemin kapılarını açtım, çok geç geldi ve somurtarak oturdu tahtına, birçokları gibi. Hepsi dargın bakışlarını

üzerime dikmiş: Plütark, Eşil, Eflatun... ve yüzlercesi. Ben bir Faust fğ kadar da yaşayamadım. Ve

yaşayamayacağım. Spinoza olmak isterdim. Bir izbede ciğerini cam tozları tırmalarken yeni dünyalar yaratan

Spinoza. İsa ile çarmıha gerilmek ister-| dim. Spinoza da konuşmuyor benimle, uzaktan görüyorum onu,

aramızdaki mesafe boyuna azalıp çoğalıyor, gözlerinde bütün gök. Çiftleşmek solucandan gergedana kadar

her boydan aktörün katıldığı bir komedya. Soluk almak, yestehlemek gibi. Ne güzel, ne çirkin. Uzviyetin

ruha taktığı zincir. Ruha dişlerini geçiren uzviyet. Ruh, uzviyete burunsalık taktığı ölçede ruh. Köpek gibi

peşinden gelmeli iskelet, hırlamaman, havlamamalı.

Onlar sürü yavrum. Zincirlerinden başka kaybedecek neleri var? Karanlıktan geldiler, karanlığa gidiyorlar.

Umman-daki dalgalar gibi sayısız. Tarihi yok bu sürünün. Macerası yok. Yıldızlara tırmanan merdivenden

habersiz. Yürüyen, esneyen, tepinen ve öğrendiği sesleri tekrarlayan uzviyet. Kafanın vecdinden habersiz.

Bu sarhoş karnaval alayını yıldızlar, yüzbinlerce yıldız, kayıtsız bakışlarıyla seyrediyor. Hepsinin hayatı üç

kelimenin içinde, hatta bir kelimenin: yaşamadılar. Kaya nasıl beyin olmuş, bilen yok. Yapma çiçek gibi

ürpermeyen, kokmayan, yaşamayan milyonlarca, milyarlarca beyin var. Bu kervanın arkasından koşma

çocuğum! Onların yöneldiği iklimlerde sam yelleri eser kış yaz. Sarayları çingene çadırından daha

sevimsizdir. Ne yapsınlar? İsa, "onları affet Allahım" diyordu. Onlar mı Allahı affetsin, Allah mı onları?

Mefisto, asil Mefisto, aziz Mefisto! Mefisto gerçekten asil mi? Tanrının nesi Şeytan, oğlu mu, kardeşi mi,

babası mı? Tanrı amorf, bulutlar gibi, sükût gibi, cinnet gibi. Neden Şeytanı Adem'e secde ettirmeye

kalkmış? Atını senatör yap

234

mak Kaligula'ya yaraşır. Ben şeytanı da tanımıyorum. Gençliğim bir Çakyamuni'ninki gibi binbir gece

masallarını yaşı-yarak geçmedi. Uzviyetim çöller kadar susuz. Ama bu hasretin, bu isyanın, bu tecessüsün

homurtularını boğan başka bir hasret, başka bir isyan, başka bir tecessüs var: kafamınki. Perikles

Atina'sında sağır ve dilsiz yaşamak. Evet TantaTı ;'¦ anlıyorum, Tantal benim, kitaplar cüzzamlı gibi kaçıyor

ben-den,kitaplar yani insanlar. Kitapların dışında yok insan, daha doğrusu kitaplarla kaynaştığı ölçüde insan,

dışardaki. I Ben putperest değilim. Kitaba tapmıyorum. İçindeki ses,

içindeki ışık, içindeki sevgi, içindeki ruh, içindeki çile, içindeki gözyaşı, içindeki aşk, içindeki tecrübe,

içindeki Tanrı çekiyor beni. Hayatın dört yol ağzındasın delikanlı! Ve şehzadelerin karşısında yollar üçe

ayrıldı., bu yolların yalnız biri mutluluğa gider. Sarp, dikenli, gösterişsiz bir yol. Ama uçuruma açılmayan,

yalnız o. Seninle yeniden dünyaya geldim. Sende yaşamak istiyorum. Sende veya sizde. Sen.. İsterdim ki

yandıktan sonra dirilen Simurk gibi sende yaşayayım. Süprüntülerimden, cürufumdan temizlenerek..

Kasırgalı bir deniz. Kayalara koşan gemi. Ve kuleden avazı çıktığı kadar bağıran nöbetçi.

Sen yıldızlara tırmanan merdivendesin çocuğum! Ama haberin yok. Bakışların ayakkabılarına takılı,

sanıanyoluna değil. O ehramın zirvesine yaklaşman için uçurumlar atlamaya ihtiyaç yok. Panayır yerindeki

kalabalık bir hayalet, simülakr, bir tuzak. Seni sırtımda taşıdım bu durağa kadar. Beni de taşıyanlar olmuştu.

Ama artık dizlerim dermansız. Hafız İdris ve Hafız İdris'ler seni bu durağa getirmek için yola çıktılar.

Uyunmaz bu durakta.

Ormanda uyuyan şehzadeler uyumak için yaratılmış, galiba. Tanrıların sofrası iltifatına muntazır. Bilsen

neler anlatacak sana Epikür. Sezar'ın sabırsızlandığını görmüyor musun? Kant yine her zamanki gibi keyifli,

Hayyam'la kadeh

tokuşturacak. İşte Marx da geldi.. Eflatunla öpüşüyor. Hepsi., hepsi orada. Konfîçyüs'ü tanımazsın.

Hangisini tanırsın ki.. Hepsi, hepsi seni bekliyor.

Dante'nin Cehennemde kılavuzu Virjil'di. Cehennemde ve ârafta. Ben âraftan ileri geçemedim. Geçemem de

artık. Ama sana cennetin haritasını veriyorum. Unutma ki biraz da seni taşıdığım için dizlerimin dermanı

kesildi. Bu bir şikayet değil, bir ikaz. Nerelerden geçtik, bilemezsin. Kucağımda uyuyordun. Kumların ateşi

dudaklarımı yaktı, gözlerimi kuruttu. Gözbebeklerimi kör bir kuyuya çevirdi, yollar ve yıllar. Senin gözlerin

ışıl ışıl. Yürüyen bir heykel gibisin, dinç ve dik. Nerelerden geçtiğimizi bilemezsin.. Rim-baud'nun sarhoş

gemisi bir komedya. Arkana bakma. Şimdi Endülüs hükümdaranının hazineleri içindesin, içindesin ya.

Dünyada başka hazine yok çocuğum! Gözlerini neden bağlıyorsun, neden kapıyorsun? Dünyada başka

hazine yok. Saadeti milyarlarca yıldan beri el yordamı ile arayan milyarlarca uzviyet. Topraktan geldiler ve

toprak oldular. Toprak olmayan, yaşayan birkaç bin, belki birkaç yüz bin. Nuh'un gemisinde kaç insan vardı,

Epikür'ün bahçesinde kaç insan? Kalabalığı sevmek, kalafcalıkta erimek değil çocuğum, kalabalığı

aydınlatmak. Işık olmak için yanmak lâzım. Yıldızlaşmak kolay değil. Brahman olarak doğanların parya-lığa

hakkı yok.

Ali Bey Brahmanlaşan parya. İradenin zaferi, sabrın zaferi, güven'in zaferi. Hayatla pençeleşen terkedilmiş

bir kadın. Ve sırtında bir beşik, bir beşik, yani bir dağ. Ali'yi tanıdığım zaman herhangi bir talebeydi. Yalnız

arıyordu, mürşit arıyordu. Ve inandı. Ali o günden beri yürüyor. Ben sırtımda taşımadım Ali'yi. Yalnız "al

ve oku" dedim. Aldı ve okudu. Condillac'ın heykeli gibi her gün bilgisi biraz daha arttı Ali'nin. Biraz daha

ham halatlıktan uzaklaştı. Yonttu kendini. Bir Apollon heykeli değil bu. Bir Minerva heykeli değil.

256'

Ama hayvanı insandan ayıran sınırı aştı artık. Sabrın mucizesi. Sabrın ve güven'in. Kendini bir annenin

iradesine teslim etti. İradesine ve kalbine. Sonra bana teslim etti. Brahman olarak doğmadı o. Cedleri onu bir

duraktan bir durağa taşımadılar. Bakkal olmak için yaratılmıştı, bakkal veya çırağı. Kadere hükmünü

değiştirten bir iyi niyet. Kaderi yumuşatan bir tevazu. Sen bu merhaleleri çoktan aştın. Dünyaya Brahman

olarak geldin. Endülüs hükümdarlarının hazineleri içindesin. Başında bir taçla doğdun çocuğum, tanrı olarak

doğdun. Tat twam âsi. Tanrı olduğunu ne zaman anlayacaksın? Ne zaman çingene çocuklarıyla kaydırak

oynamaktan vazgeçecek, ne zaman elindeki kemikleri köpeklere fırlatacak, ne zaman bakışlarını

iskarpinlerinden yıldızlara kaldıracaksın? Sana bir saray hazırladık. Yüzlerce insan uğrunda ıstırap çekti.

Hepimiz birer karalamayız. Seni hazırlamak için dünyaya geldik. Birer piyedestaliz. Üstüste yığılan bu

heykel kaidelerini, kader, sen oturasın diye inşa etti. Sen her şeysin ve hiçsin. Bir avuç toprak veya bir

güneş. Ne kadar yerinde olmak isterdim! Niçin konuşmuyorsun Safo'yla. Madame de Stael seni beklerken

çingene kızlarının peşinden koşmak niye? İstesen dünyalar senin olurdu. Dünyalar zaten senin. Ama

bilmiyorsun. O bir parya veledi. Sokakta kaydırak oynayacak. Sarayı yok. Sarayı yok ki. Bırak leş

kargalarını, köpeklere imrenme! O bir parya veledi, itlerle kemik yalasın bırak. Hiçbir zaman Tanrıların

sofrasında yeri yok. Çocuğum benim, çağdaş dünyada zirvelerin etrafında korkuluklar yok. Brahman

somnambülleşirse tahtından yuvarlanır, batağa, lağıma, süprüntü tenekesine. Ve parya veledi adım adım

yükselebilir arşa. Dikkat et, arşın birinci katındasın, arş yedi kat. Yol kaypak, kaygan ve ilerde karnaval

palyaçolarının rengarenk çadırları, davullar. Davullar değil, cazlar. Parya veledi için, hüsran diye bir kelime

yok. Çamurda doğdu, çamurda ölecek. Zaten çamur parçası.

237

cek, çiftleşecek. İdeali bir zengin köpeği kadar bahtiyar ol-' mak. Veyl, veyl şahikada doğanlara!.. Atacakları

her yanlış adım ömürboyu boğazlarına sarılacak bir vicdan azabı. Biliyorum ağaç meyvesini geç verir. Çam

bir günde boy atmaz. Ama...

13.9.1963

BERGSOlNrA, YARATIŞA, SANATA DAİR*

İki nevi kitap vardır diyor Ruskin, konuşup susan kitap, düşünen kitap. Biri sohbet gibi fâni ve külfetsiz;

öteki Atman. Bizden sonra yaşayan ruh. Galiba Kayserling'in logos sper-matikos dediği bu. Gebe bırakan

(veya gebe kalan) kitap. Ama her kitap partönerine göre spermatikoslaşabilir. Herkes "Discours de la

Methode"dan veya "Contrat Social"den gebe kalmaz. Edebiyat dünyasında umulmadık "paterni-te"lerle

karşılaşırız. Fikret'in Hak'ka götüren örümceği. Belki ışık-kitap, ruh-kitap, sperma-kitap yazar istese de

istemese de doğar. Belki çevreyle ilgisi yoktur. Yaşar, yaşamaz ayrı dâva. Nietzsche Zerdüşt'ü bakkal

çırakları için yazmadı. Fikir bazan kayayı parçalar ve fışkırır. Acaba öyle mi?

Bergson'u dinleyelim: "Madde bölen ve berraklaştıran nesne.. Kendi başına terkedilen bir düşünce,

unsurların kucaklaştığı bir yığın, tek unsur mu var içinde, birçok unsurlar mı, bilemeyiz. Bir akış. Her akışta

bir karışıklık mevcut. Düşüncenin açık seçik olabilmesi için kelimelere bölünmesi şarttır, kelimeleşmesi şart.

Kafamızdan geçenleri aydınlık olarak idrak etmek için onları kağıda dökmekten başka çare yok. İç içe geçen

mefhumlar ancak o zaman nizama girer, ay

238

rılır birbirinden. Demek ki madde vaktiyle ilk hayat hamlesinde sarmaş dolaş olan temayülleri, fert fert, daha

sonra da kişi kişi ayırır, belirtir, çözer. Madde emeği de kamçılar. Madde olmasa emek de olmazdı. Sadece

düşünce olan düşünce, sadece tasarı olan sanat eseri, sadece hayallenen şiir, henüz bir emeğe mal olmaz.

Şiirin kelimede gerçekleşmesi, sanat görüşünün heykelleşmesi veya tablolaşması emek ister. Emek güçtür,

acıdır, ama yarattığı eser kadar, hatta yarattığı eserden daha değerlidir. Onun sayesinde bizde olandan

fazlasını halkedebiliyoruz, kendi varlığımızın fevkine yükse-lebiliyoruz. Madde olmasa böyle bir emek de

mümkün olamazdı. Madde cehdimiz karşısında direnir, madde cehdimiz karşısında boyun eğer., hem bir

engel, hem bir alet, hem bir uyarıcı".

Söylediklerimle pek ilgisi yok bu satırların. Ama onları bir kere daha okumak ve çocuklarıma okutmak

arzusunu yenemedim. Kaldı ki konuya damdan düşer gibi girmez Berg-son. Bu parça da bir bütünün kolu

veya kanadı. Güzel olan o bütün. Devam edelim:

"Hayatın mânâsı ne, niçin yaratıldık? Bu konular üzerinde kafa patlatan filozoflar şu noktaya dikkat

etmemişler: hayat, kendisi söylüyor bize niçin yaratıldığımızı, hedefe varıp varmadığımızı açıkça belirtiyor.

Mutluluk duyuyorsak vardık hedefe, haz demiyorum. Haz bir tuzak. Canlı varlık hayatını devam ettirsin diye

böyle bir oyun icat etmiş, böyle bir yem bulmuş tabiat.. Haz, hayatın hangi yöne atılması gerektiğini

bildirmez. Oysa mutluluk daima bir fethin, bir zaferin, bir galibiyetin belirtisidir. Hayat yeni bir başarı

sağlamıştır. Her mutlulukta bir zafer havası var. Nerede mutluluk varsa, mutlaka bir ibda ("creation") var

orada. İbda ne kadar zenginse mutluluk o kadar derin. Çocuğunu seyreden anne, mutluluk duyar; onu et ve

ruh olarak yarattığını bildiği için duyar bu mutluluğu... Servet ve itibar mutluluk vermez in

239

sana, bir takım hazlar sağlar. Düşüncesine biçim veren sanatçının, yeni bir keşif, yeni bir icat sağlayan

bilginin duyduğu mutluluğu düşünelim. Size bu adamların şöhret için çalıştıklarını, duydukları büyük

mutluluğun uyandırdıkları hayranlıktan ileri geldiğini söyleyecekler. Büyük hatâ! İnsan başarısından şüphe

ettiği ölçüde övülmek ister, pohpohlanmak ister. Gururun temelinde mahviyet vardır. Emin olmak için takdir

bekler sanatçı. Vaktinden evvel doğan çocuğu pamuklara sararlar; sanatçı da eserinin hayatiyetinden şüphe

ettiği için sıcak bir hayranlıkla sarıp sarmalamak ister onu. Yaşayan, yaşayacak olan bir eser halkettiğine

inanan kimse metihleri ne yapsın? Şöhret vız gelir ona. Vız gelir, çünkü tanrısal bir mutluluk duymaktadır.

Demek her alanda hayatın gayesi: yaratış. İnsanın kendi kendini yaratması, kendini aşan bir varlık yaratması

dünyadaki zenginliklere her an bir yenisini katması..."

Bergson daha çok şeyler söylüyor. Üzerinde uzun uzun düşünülmesi gereken şeyler. Gerçek bir anne davet

edildiği ziyafetten çocuklarına da pay ayırmak ister. Onl arsız boğazına dizilir lokmalar. Bu parçayı iki sene

evvel oğlumla okumuştum. Hafızasında iz bırakmada Halbuki Bergson da gebe bırakan bir yazar. Belki sığ,

belki yeni değil her söylediği, ama düşünen ve düşündüren bir hoca. Bir şair, bir büyücü. Ribot'nun dediği

gibi bir virtüöz. Ben Bergson'u Sekip Tunç'un kitabından tanıdım. Galiba onuncu sınıftaydım. Deniz

çabucak bitmişti. Lisan bilmiyordum. Ve tek kitabı yoktu elimde. Ama yine de sarmıştı beni Bergson. Sonra

Marx çıktı karşıma. Ve "Yaratıcı Tekâmül" yazarı nâzik bir reveransla sahneden çekildi. Neden Bergson'u

sevdiremedim çocuklarıma? Herhangi bir kedi yavrusu kadar ilgi görmüyor zavallı...

Tanrı kendini seyretmek için yaratmış dünyayı. Ama bu yetmemiş. Şeytanı yaratmış. İnsanı yaratmış. Ben,

"crea-tion"un kendi kendine yeteceğine inanamıyorum. Sanat, baş

240

kası için yaratmak. Bir nevi cihangirlik. Yeni bir ülke fethedeceksin, ama yalnız kendin için değil. Bergson

her emek acı, diyor. Doğum sancısı elbette ki ürkütücü. Bu sıkıntıya sırf doğurmuş olmak için katlanılır mı?

Kadın katlanır, bu çoğalış, bu meyve veriş onun ezelden beri aslî vazifesi. Sonra çocuk bir dayanak onun

için, gösterecek, övünecek. Kaldı ki doğurmayan kadınlar da var. Doğurmak istemeyen kadınlar var.

Kafanın "creation"u daha sıkıntılı. Daha az tabiî.

Bu konuyu derste işlemiştim. Söylediklerimi hatırlamıyorum. Ama daha vecitli, daha parlak, daha inandırıcı

idi konuşmalarım. Çünkü "spontane" idi ve alkışlayanlar vardı. Bir fetih arzusunun kamçıladığı "creation"du

bu.

Bu başsız kıçsız düşüncelerin üzerine kim eğilecek? Kütüphanemde hüsnünü teşhir eden binlerce güzel

boşuna çağdaşlarımdan iltifat beklerken bu derme çatma satırların okuyucu beklemesi gülünç. Kendisi için

yazmak, aynada suratını seyretmek gibi aptalca bir davranış. Kaldı ki ben kendimi aynada seyredemiyorum.

Belki karanlık bir odada yalnızlığını unutmak için şarkı söyleyen adamın psikolojisi. Belki yangından mal

kaçırmak arzusu, yok olmamak.

Çevremdekilerin her yanlış adımı göğsümü çiğniyor. Madem ki bir düşeş kaderi değiştirmiyor, hayatı

müselsel işkence haline getirmek, tasalanmak niye? Mark Orel sana bunları mı öğretti? Ne yapsan herkes

kendi hayatını yaşayacak. Nesiller hep aynı tanrılara secde etse tarih olmazdı. Max Nordau'ı dinleyelim: "Bir

akşam tesadüfen zengin bir hanımefendinin yanına oturmuştum. Salon âdabı konuşmamız gerekiyordu.

Elbette onu ilgilendirecek konulardan söz açmalıydım. Kaplıcalara yaptığı son seyahati anlattı. Trouvil-le'de

bilseniz ne kadar eğlendim, diyordu. Gündüzleri şahane elbiselerle dolaşıyordum, parmağı ağzında kalıyordu

herkesin, akşamlan Casino'da gelsin bakara. Hanım ipe sapa gelmez dedikodularıyla kafamı adamakıllı

ütülemişti. Hanıme

241

fendi, dedim, günlerinizi daha faydalı meşgalelere hasrede-mez miydiniz? Hayır diye kestirip attı, en faydalı

meşgale en çok hoşuma giden. Hoşunuza gidecek başka şey bulamaz mıydınız? Sinirlendi. Herkesin kitap

yazması mı lâzım? Doğru, dedim, ama kitap yazmak tuvalet teşhir etmekten, bakara oynamaktan daha asil,

daha insanca bir meşgale olsa gerek. Katiyen, dedi, katiyen, hiçbir fark yok arada. Bazısı kitap yazarak

eğlenir, bazısı kumar oynamakla, sadece zevk meselesi. Ama insanların çoğu zatıâliniz gibi düşünmüyor,

belki de, diyecek oldum. Ne biliyorsunuz, dedi, etrafımdaki-ler hep benim gibi düşünür, başkalarının

hükümleri ise beni zerre kadar ilgilendirmez. Ama efendim, en mükemmel, en hürmete lâyık insanlar

entelektüel meşgaleleri, kumardan, süslenip püslenmekten daha üstün bulurlar. Edebiyatçı gerek Devlet

nezdinde, gerekse cemiyette bakara oyuncusundan veya göz boyayıcı tuvaletler teşhircisinden daha çok

sayılır. Ne diyorsunuz, diye gülümsedi, hiç farkına varmamıştım. Dolaştığım bütün muhitlerde o bakara

oyuncusu veya göz boyayıcı tuvaletler teşhircisi dediğiniz insanlar, kitap yazanlardan çok daha fazla ilgi, çok

daha fazla hürmet görmekteydiler. Bozguna uğramıştım." •

14.9.1963

13 RAKKAMF

Şuurun kovuklarında akla dil çıkaran bâtıl inançlar yaşar. Çürük diş gibi çıkarıp atılması güç inançlar.

Spencer tezatlarını halledemeyenlere karşı fazla insafsızdır. Sofrada tuz dökülünce uğursuzluk olacağına

inananları pigme'lerle hem

242

ayar tutar. O zaman hepimiz birer pigmeyiz. Şuurun kovuğunda akla nanik yapan bu bâtıl inançları

kulaklarından yakalayıp aydınlığa çıkarmak zor. Mesela 13 rakkamınm bende uyandırdığı "malaise" ne

zaman başladı, niçin başladı? Rakkamla kader arasında nasıl bir illiyet düşünülebilir? Gerçi hayat, tezatların

dil çıkardığı bir sahne. Ama peşimizden gelen bu mahalle çocuğu inanç, büsbütün utandırıcı. Herkesin içinde

ensenize şamar indiren acaip bir yoldaş. Ayın her on üçünden felaket beklemek.. Felaket takvimle hareket

etmez. Sonra felaket ne?

15.9.1963

CİNNETE, ÇÖKENDİR CEMİYETE, TÜRK BURJUVAZİSİNE DAİR

Homo duplex. Tatsız bir dramda hem aktör, hem seyirci olmak.. Belki gerçek faciayı görmemek için hayalî

facialar hal-kediyorum. Diş ağrısı çeken adamın ayağını dağlatması. Ma-kina bozuk. Makina her zaman

bozuktu. Cinnet, illetle netice arasındaki muvazenesizlik. İlletle netice arasındaki münasebetin önceden tayin

edilmiş şekilleri var mı? Var. Tepkileriniz ortalama insanınkine uyacak. Ortalama insan kim? Elbise giymiş

goril, köse ve çaçaron. Tepkileriniz ancak kendi iz'an ve irfan seviyenizde bir hemcinsinizinkilerle büyük

farklar gösteriyorsa kantarın topu kaçmıştır. Hem doktor, hem hasta. Gerçekten hasta mıyım? Bu bir gölün

sathı gibi en küçük rüzgârla ürperiş hayra alâmet sayılmıyor. Fenerin camları kırık, lambanın ışığı boyuna

raksediyor. Ama kucağında yaşadığım şartlar içinde bu sarsıntılar normalin nor

243

mali değil mi? Bu "super-emotivite"nin kökü biyolojik, gövdesi sosyal. İnsan ya kafasıyla, ya gönlüyle, ya

etiyle yaşar. Ya mazide yaşar, ya istikbalde yaşar. Mazi lağım, istikbal uçurum. Kafam önüme atılan

kemikleri yalamaya mahkum bir sokak iti. Gönül.. Hangi gönül? Ne bekliyorum? Kardan heykel yapan

adam. Tutunmak istediğim her dal kınlıyor. Ve bir harman beygirinin erzel hayatı. Etrafımdakiler

buhranlarıma tabiat kadar kayıtsız.

"Creation"un câvidâni zevkler sunduğu gerçek. Ama "creation" hürriyet içinde olur. Fizik ve moral hürriyet.

Cemiyet., cemiyetin pençesi cahil bir ebenin kirli elleri gibi ka-fatasımın içinde; yaşamaya başlayan her

cenini boğuyor. Hep başkalarına feda ettim kendimi. Kişiliğimin yarı mermer, yarı balçık heykeli zamanın

fırtınalarına göğüs gere-mez. Kitapta gerçekleşemedim, çocuklarımda gerçekleşebil-sem.. Bu, inkisardan

inkisara sürüklenen adamın belki de son rüyâsıdır. Bu rüyadan uyanmak istemiyor. Ama..

Çöken bir cemiyetin kucağmdayız. Öldükten sonra yaşıyor bu insanlar. Buna yaşayış denmez. Uzviyetin

ihtilâcı. Türk burjuvazisi kırk haramilerden daha haysiyetsiz bir çete. Çete bile değil. Bul karayı, al ftarayı.

Bu burjuvazinin iki marifeti var: hayâsızlık ve el çabukluğu. Hiçbir zaman düşünmedi bu sınıf. Burnunun

ucundaki felaketi görmeyecek kadar ahmaktır ve piçlerini asefal birer hilkat garibesi gibi kaldırımlara

boşaltıyor. Bu bir sınıf değil, bir panayır grubu. Batıda tarihin akışını değiştirdi burjuvazi, sonra ihtiyarladı,

bunadı, hastalandı. Ama Flaubert'in bütün küfürlerine rağmen asildir. Flaubert de o sınıfin evladı değil mi?

Burjuvazi on dokuzuncu asrın cihangir sınıfı. Kazandığı her zafer bir sabrın, bir zekânın, bir keşfin

mükafatı. Burjuvazi servetini sokakta bulmadı. Hazineyi bekleyen ejderleri kuyu başından uzaklaştırdı.

Toprağın bağrından fışkırttı medeniyeti. Bizde Galata sarraflarının açıkgözlüğüne özenen soyguncu, kapıcı

244

lık yapmaktan âciz, köksüz ve köpükten ibaret beş bin kişi, on bin kişi., mühendisiyle, eczacısıyla,

fabrikatörüyle, plajcı-sıyla hergele. Toprak ağaları bu heriflerden daha necip, daha civanmert, daha hâlis.

Bunlar tefeci. Ve biz aynı mahallenin, aynı iklimin içindeyiz.

17.9.1963

NİSVAZ, KUZGUNCUK'TA BİR YALI

Galiba Nisvaz'da karşılaşmıştık. Çehresini hatırlayamıyorum. Hafızamın perdesine aksedip silinen

hayallerden biri. O yalnız ses, yalnız jest olarak belirli belirsiz bir hatıra. Zaten Nisvaz tımarhane'nin şubesi

gibi bir yerdi, o tarihlerde. Her anfitrion'un dehasına mukaddesatı üzerine yemin etmeye hazır bir alay aç.

İhsan Altay, kadehler ikiyi aşınca Sta-lin'e talimat vermeye başlardı, Sadrı Ertem'in gedikli dalkavuğu idi,

dalkavuğu, belki de pezevengi. Sadri'nin paracıkla-rı bütün o köksüz, evsiz ve âvâre delikanlıların telaşla

koştukları meşale idi. Arada Suphi Taşhan damlardı. Hazret bir gün üç buutlu şiiri keşfederdi, ertesi gün

dört buutlu şiiri. Parmakları nikotinle kınalı, saçları dağınık, gözleri mahmur., yakışıklı çocuktu Suphi.

Nisvaz entelijansiyasının, Nâzım'dan üstünsün, Mallarmâ'den büyüksün diye zıvanadan çıkardıkları zavallı

Suphi. Bir gece evvel masasında el-pençe divan duranlar ertesi gün jigolodur, derler, yahut İngiliz entelicans

servisinden para aldığına yemin ederlerdi. Renksiz kokusuz bir adamdı Faiz. Eski bir plağın cızırtılı sesi ve

yeldeğirmenlerini hatırlatan kollarının havada çizdiği daireler. Sonra avukat oldu, gazete çıkardı. Bütün

benzerleri

245

gibi bir avuç köpük. Sözde sevişirdik. Takdirkârımdı. Geçen gün kitapçılarda adım geçmiş, Nizam'ın oğlu,

âlimdir, fâzıldır, uzun zaman Fransa'da bulundu demiş. Hazret kaba etine diken batmış gibi fırlamış ayağa,

yok efendim, demiş, ne Fransa'sı, insanları tanımıyorsunuz, ona gelinceye kadar vs. Bu zatla en son yirmi iki

sene evvel karşılaşmıştık. Zaten sekiz on defa gördü beni. Fransa'ya gidip gitmediğimi ne bilir. Yârân

acıyarak Cemil Meriç bitti diyorlarmış, başlamadı ki bitsin.

Hâfız'ın, bir an hayâsızlık sonra ebedi huzur mısraı gerçeği kucaklamıyor. Sade Markisinin hayatı bir fazilet

havari-sininkinden daha ferahlı değil. Kolomb'un önüne Amerika'yı çıkaran tesadüf 1936'da Kuzguncuk'taki

yalı'ya sürükledi beni. Sırrı yapışkan sesi ile üstadım diye seslendi, size genç bir arkadaş getiriyorum,

erkân-ı harp olacak bir arkadaş.. Bahçede oturduk. Üstat hep âfâkî konuşuyordu. Ben rüyamın içindengörüyordum onu. Üstat herkes gibi beni de mezbahaya ayağı ile gelen bir koyun saydı, biraz derince kırptı

yünlerimi. Ne kadar garip. O gün Kuzguncuk'taki yalıya gitmesek hayatımın seyri baştan başa değişecekti,

tevkif edilmeyecektim, peşime polis takılmayacaktı, karımı tanımayacaktım. Kuzguncuk'taki yalıda dehasına

inanmış bir adam otururdu. Her demagog gibi cümleleri baltalaştırarak konuşur, Rabbın ilhamına mazhar bir

resul pozu takınırdı. Kuzguncuk'taki yalı bir Sina idi. Ve her resul gibi itisafa uğramıştı bu resul. Her resul

gibi bir mitle haleli idi. Sonra Bağlarbaşı'na otağ kurdu. O kadar yalnızdım ki. Göğüs boşluğunda bir saat

zembereği vardı, üstadımın, büyük bir eser hazırlıyordu, biz hepimiz mimar efendimizi beslemek, kuracağı

âbideye taş taşımak zorundaydık. Sesi yumuşaktı hep. Tırnaklarını saklayan bir yaban kedisi. Mükemmel bir

polis müdürü, bir savcı, bir Osmanlı kadıaskeri olabilirdi.

246

18.9.1963

DUSSAULX VE JUVENAL'İN DÜNYASI*

Haylaz bir çocukmuş Dussaulx. Babasını çok erken kaybetmiş. Ve gemi azıya almış. Kederinden

kahroluyormuş annesi. Ama yavrusuna bir şey söyleyemiyormuş. Bir gün kardeşine dökmüş içini. Meğer

Dussaulx da duyuyormuş söylenenleri, annesine verdiği ıstırap öyle üzmüş, öyle üzmüş ki çocuğu., ve

insanlık bir Dussaulx kazanmış. Ağaçtan düşen Vico, uşaklardan dayak yiyen Voltaire, trenden atılan

Gandi.. Dussaulx'un hayat hikayesini Hasanpaşa'da okuttum oğluma. Hiçbir şey anlamadı. Bir ömrün

akışını değiştiren büyülü söz! Ben yıllardan beri kelimeleri bazan gözyaşlarımla ba-zan zehirle, bazan

şefkatle yoğurarak bunu başarmaya uğraşıyorum. O kadar yalnızım ki. insanlar her gün kucaklaştıkları

trajediden habersiz yaşıyorlar. Soydan cellat Sanson için, kellesini uçurdukları ıstırap çeken birer insan

değildi. Kağıt kesen bir mücellit kadar soğukkanli idi Sanson. Veya ameliyat yapan yaşlı bir doktor kadar.

Dussaulx'yu Galatasaray'ın arka sokaklarından birinde keşfettim. Cabanis'le yan yanaydılar. Juvenal'in

dünyasında ilk kılavuzum Paul Albert olmuştu, ama cehennemi penceresinden seyretmiştim. İmparatorlar

Roma'sını Dussaulx ile dolaştım. Vecitle, ürpererek. "Mel'un Hiciv, Mukaddes Hiciv" yazımın iki kaynağı

vardı: Vapereau, Paul Albert. Zavallı Dussaulx, bir gece, geç kalmış bir yolcu gibi çaldı kapımı. Yanında

Nietzsche vardı... Bütün Nietzsche'ler geç çaldı kapımı... Dussaulx'yu kimseye okutamadım. Ne La Harpe'la

tartışmaları ilgilendirdi çağdaşlarımı, ne Rousseau'yla kavgaları. Oysa ki on

(*) Bir sonraki yazıdan ayırıp ayrı bir yazı olarak değerlendirdik.

247

sekizinci asır Dussaulx'lann asrı. Ölümün taştan uykusuna dalan Tiberler Roma'sını uyandıran o Juvenal'ı

tanıyan var mı ki? Tanıyan yok. Tanımak istiyen de yok. Juvenal Güten-berg'in bütün muzipliğine rağmen

bu mezbeleye girmiyor. Bütün büyükler gibi. Tanrıyı ancak Kelimullah görebiliyor.

Çağımız Juvenal yetiştirmedi. Bu çöküşte kataklizmlerin azameti yok. Bir çöküşten çok, bir çözülüş, bir

kokuş.

18.9.1963

OLEMP'E GİDEN ADAM

Olemp'e tırmanan adam yarı yolda kaldı. Cinler çelme taktılar. Yılanlar kesti yolunu. Olemp'e giden adam

başını göklere kaldırdı. Sevdikleri oradaydılar. Musa'nın gözlerini kamaştıran ışık onun gözlerini kör etti.

Olemp'e yalnız gidilmez. Yoldaş gerek. Senin yoldaşın korkuların, acıların, utançların. Olemp'e yalnız

gidilmez. Kervanla çıkılır yola. Bin çıkılır, bir varılır. Bir çıkılıp bjr varılmaz. Olemp'e çıkan adam soluk

soluğa durdu. İki çocuk taşıyordu sırtında. Onları yavaşça toprağa bıraktı. Ve yaklaştık dedi, işte Olenıp.

Çocuklar kahkaha ile güldüler. Sırtını çevirdiler ona, ve kartalların sofrasından artan kemiklerle oynamaya

başladılar. Yukardan rebap sesleri geliyordu. Destanını okuyordu Homer. Olemp'e giden adam burada

gömülüdür, bir türbede değil, bir gönülde değil, bir sayfada. Bir sonbahar yaprağında. Olemp'e giden adam..

Böyle bir adam yok, olsa tanımaz mıydınız!

Size bütün Asya'yı, bütün Avrupa'yı getirdim, Asya Hi-malaya'dır, biliyor muydunuz? Veda'lar tanrıların ilk

şarkıları. Onları kendilerinden dinledim. Tanrılar yeniden, tecelli ettiler, onları dinledim diyorum, anlamıyor

musunuz? Diyor

248

lardı ki... Ben ne Jeanne d'Arc'ım, ne Lourdes'da Meryem Ana'yı gören çoban kızı. Anquetil'in, William

Jones'un, Schlegel'lerin duyduğu sesti bu! Size herhangi bir kitap değil, bir Kitab-ı Mukaddes getirdim.

Uykusuz gecelerimde mısra mısra geldi bu vahiy.

Ne bir Haticetülkübra, ne bir Hazret-i Ali. Havarilerini halkedemeyen İsa'nın yeri tımarhanedir, çarmıh değil.

Ve domuzlar mukaddes kitaplarla beslenmez.

Olemp'e giden adam, dinleyin, dedi çocuklarına, Valmiki konuşuyor. Çocuklar elleriyle kulaklarını tıkadılar.

Aşağıda, çok çok aşağıda zenciler hora tepiyordu. Avrupa.. Hangi Avrupa? Bu senin Avrupa'n, kusmuk ve

kazurat kokan bir domuz ahırı. Ahırını Avrupa sanan bedbaht.

Bu Hint belki bir kitabın ilk yaprağı idi. Bir vahyin ilk heceleri. Belki tamamlanırdı, belki tamamlanmazdı.

Her kitap yarımdır. Kitabı insanlık yazar. Ne mutlu ona bir hece ekleyebilene. Homer bir mısra, Vyasa bir

mısra, Firdevsî bir mısra. Çağdan çağa akseden bu ulu, bu lâyemut ilahiye senden bir nida karışmış,

karışabilmiş., ne bahtiyarlık. Ama çağdaşların boğazına sarılıyor, istemiyorlar. Rüyalarını dile getirmeni,

kalbini konuşturmanı, kelimelerden bir fecir yaratmanı istemiyorlar. Konuşamıyorsun, konuşamayacaksın.

Olemp'e giden adam! Önünde iki yol var: cinnet ve Ölüm.

KAVRAMSAL TOPLUMCULUK, OSMANLI ŞAİRİ, FRANSIZ ŞAİRİ_________

Kavramsal toplumculuk diyor Adnan Benk, burjuvalığın seçtiği biçim diyor. Bağdatlıyan'ın sözlüğünde

sosyaliznı'in kar

249

şılığı "usul-ü müşareket-i emval veya musavat-ı servet usulü". Bağdatlıyan'm bastığı sözlük diyecektim.

1883 yıllann-dayız. Marx'in ölüm yılı. Sami Bey'in bulduğu karşılık pek nefis: "silk-i sakîm-i iştirakiyyun".

On dokuz yılda büyük tekâmül. Kelimenin sözlüklere girişi yanılmıyorsam 83'ten sonra.

Oscar Jaszi'nin verdiği bilgiye inanmak gerekirse sosyalizm kelimesi modern manâsıyla ilk defa 1827de

"Cooperative Magazine"de, liberal ferdiyetçiliğin zıddı eğilimleri belirtmek için kullanılmış. 1830'dan

itibaren Fransa ve İngiltere'de Owen'in, Fourier'nin, Saint-Simon'un içtimai fikirlerini belirtmeye yaramış.

Marksizm'in zaferinden sonra mânâsı büsbütün aydınlanmış ve daralmış kelimenin. Toplumculuk gibi

kaypak bir kelime, sosyalizmden çok demokrasiye karşılık olabilir. Toplumcu, hangi toplumcu, nasıl

toplumcu? Hadi biraz daha tesamuh gösterelim, toplumcu sosyal'i karşılasın. Sosyal devlet, sosyal hukuk,

sosyal adalet. Sisli, bulanık, içi görülmeyen kelimeler, bir mistifikasyonun suratına geçirilmiş masklar.

Toplumcu de, içtimai de, ne dersen de.. Sosyalizm her zıpçıktının tasallut edebileceği sahipsiz kelimelerden

değildir. Kanla, gözyaşı ile, şijnşekle yazılı bir kelime bu. i 1883'teki sözlüğün yazarları Adnan Benk'ten çok

daha ileri, çok daha bilgili, çok daha namuslu. Sosyalizme toplumculuk demek sosyalizmi inkâr etmektir.

Suyu bulandırmak, sosyalizmi sosyalizm yapan tarihî muhtevayı boşaltmak, kelimeyi boşalmış bir

akümülatör, bir hacı baba oyuncağı haline getirmektir. Sonra kavramsal ne demek? "Burjuvalığın seçtiği

biçim", daha şâhâne, daha emsalsiz bir söyleyiş. Burjuvalık, hammallık, oğlanlık v.s. Hazret burjuvaziyi

burjuvalıkla karşılıyor. Tarihimizin hiçbir devrinde görülmemiş bir başıbozukluk, bir kepazelik, bir hafiflik..

Nefi, Bayram Paşa'nın, daha doğrusu ayyaş ve sadik bir hükümdarın hışmına uğradı. Medrese bu cinayete

de yaldızlı

250

bir fetva sundu. Nefi'nin efi gibi katli vaciptir dedi. Nefi'nin kucağında yaşadığı cemiyetle hiçbir ilgisi yok,

dâvası yok, meselesi yok. Herhangi bir saray şairi. Hükümdar havla diyor, havlıyor. O, lafızlar dünyasının

sultanı. Nedim damdan düşüp ölüyor, Fuzuli sefalet içinde kıvranıyor v.s. Tanzimat şairinin has bahçesi:

mestî. Bir Hugo'yu düşünün, bir Namık Kemal'i, Birincisi bir Amerikan işadamı kadar metodik; altmış katlı

bir abide, eseri. Abideyi altmış yılda tamamlıyor. Gözlerini eserinden ayırmayan usta bir mimar. İlhama

iltifat ettiği yok. Her gün okuyor, her gün yazıyor. Arkadaşları da öyle. Hepsi ciddî, hepsi yüklendiği

sorumluluğun farkında. Namık Kemal bir meteor gibi.

İstanbul'da tek akademi var: meyhane...

3.10.1963

FREUD VE UPANİŞATLAR*

Freud, Ojiyas'ın ahırlarını temizleyen adam. Bakışlarımı Olemp'e değil, Akheron'a çevirdim diyor. ^Ama

Akheron, Champs-Elysees'nin gölgesi. Freud lağımın kapağını açan adam. Lağım mı, ne lağımı? Psikanalizi

skandal hâleliyor. İnsanın kulaklarına, sen canavarsın diye haykıran bir Mefis-to, Freud. Buda, İsa,

Spinoza., canavar, ama kanatları olan, mağaradan arş'a yükselen canavar. Şuuraltı gerçekten süprüntülük

müydü, oraya bu at sineklerini, bu hamam böceği leşlerini, bu kırkayakları psikanaliz mi doldurdu yoksa?

Freud'u anlamak için okumak yetmez; o cehennemin içine girmek lâzım diyorlar. Viyanah doktor da

içimizdeki canavarları avlarken buluta bürünüyor. Fransız ihtilalcileri, ya

251

rattıkları dünyayı Eski Roma'nın kelimeleriyle isimlendirdiler. Realite yepyeniydi, ad iki bin senelik. Her

fâtih keşfettiği ülkeye âşinâsı olduğu isimleri takar. Yeni bir vokabüler bir günde, bir senede imal edilmez.

Freud'u anlamak bunun için güç. Freud'u ve bütün yaratıcıları. Kelimenin kemiğini kırıp iliği bulmak güç.

Şeffaf değil ki. Kaldı ki Freud'u okumak cehennemi resimden seyretmek gibi bir şey. Her doktrini

yaşadığımız kadar anlıyoruz.

Sokrat felsefeyi gökten yere indirmiş. Çiçero öyle diyor. Freud insanı mağaraya zincirliyor. Tanımıyoruz

Freud'u. Marx'i tanıyor muyuz, Kierkegaard'ı tanıyor muyuz? Bakış önce yıldızları tarıyor. Son durak: iç

dünyamız. Ve arada, bütün bir tarih. İskeleti, terbiyeli bir fino köpeği veya iradesini parmaklarınıza teslim

etmiş bir mekanik haline getiren Hint. Upanişat "sen Tanrısın" diye haykırıyor insana. Freud, "itsin" diyor.

İki kutup, ama esrarlı bir diyalektiğin kucak-laştırabileceği iki kutup. Birbirini tamamlayan iki yarım.

Pascal'ın "ne bir meleksin, ne bir insansm"ı. Yahut Feyzî Hindi'nin "arştan büyük, topraktan bayağısın"

hitabı.

8.10.1963

TENKİTÇİYE, KİTAPLARA, PARİS'E, İNSANIN KENDİNİ TANIMASINA VE TANITMASINA

DAİR*

İnsanın az dostu, çok tanıdığı olmalı, Voltaire'e göre. Kitaplar, kitaplar, kitaplar.. Çok kere binlercesi ayni

şarkıyı söylüyor. Birinin sesi daha güzel, öteki daha çok falso yapıyor. Binlerce kitap aynı büyük sesin

dağılan, boğuklaşan, bazan

252

asırdan asra, bazan ülkeden ülkeye akseden yankıları., kitap kitabı doğuruyor. Doğurmayan kitaplar da var.

Yahut adını taşıyan çocuklarla gerçek hiçbir babalık bağı olmayan kitaplar. Bu kağıt okyanusunda

boğulmamak, bu Babil Kulesi'nde sükunetle dolaşabilmek için hangi kılavuzun peşinden koşacak, hangi

pusulaya güveneceğiz? Tenkitçi. Nasıl tenkitçi? Boileau mu? Parnasse'm o babacan kanun vazıı yan

somurtan, yan sırıtan edasıyla Horace'ı okuyun der size, Aristo'yu okuyun, Homer'i okuyun. Sonra, dostum,

Racine... Sainte-Beuve başlı başına bir dünya, Boileau gibi birkaç taarruzda fethedilebilen kalelerden değil.

"Causerie"leri yıllarca yıllarca dinlemek lâzım. Faguet yazmış da yazmış. Tanıdığı çok, pek çok. Hepsi ile

selamlaşmaya ömür yetmez. Ya yeniler?

Esrarlı bir şato, Scott. Scott adına ilk defa Hugo'nun "Lit-teraure et Philosophie Melees"sinde rastlamıştım,

"Quinten Durward"ı tenkit ediyordu. Sonra toprağa gömülen bir ırmak gibi yıllarca gözden nihan oldu Scott.

Çocukluğumda "Seyfi Sârim-i İlahi Selahattin" adlı bir eserini (asıl adı "Talisman") okumuş olduğumu

yıllarca sonra hatırladım. Scott ki on dokuzuncu yüzyılın entelijansiyası için bir nevi Binbir Gece Masalı, bir

nevi Kelile ve Dimne'dir. O bile ilk yolcuya kapı-lannı açan bir şato değil. Ama İskoçyalı üstadımızın

an'anevi misafirperverliğinden faydalanmak için kimden tavsiye mektubu getirelim. Lesage, Cervantes, on

sekizinci yüzyıl İngiliz romancılan yeter mi? Yolumuzu kime soralım? İşte Taine'in "İngiliz Edebiyatı"...

Üstat, biz tarihi ondan öğrendik, diyor. Ama bu nasıl bir tarih? Scott İngiliz tarihini bilmeyenle konuşmaz,

Scott arkeoloji bilmeyenle konuşmaz. Aziz dostum! her kaynağı ejderhalar bekler. Onlarla güreşeceksin

önce. Sana açıl susam açıl'ı onlar fısıldayacak. Maur-ras'ın "aptal on dokuzuncu yüzyıl"ı bir Scott asrı.

"Waverley" olmasa Balzac olmazdı, Thierry olmazdı. Ama Scott çocuklarıyla beraber bütün.

253

™

Okuyanın boğazına kadar gömüldüğü trajedi şu; kitaplar ancak dostlarına açılıyorlar. Yoksa konuştuklarını

dinlemeye değmez. Çok tanıdık sadece vaktini yiyor insanın. Vaktini ve beynini. Büyükler de insan dostum!

Onlar da kıskanç. Don Juan'a yüz vermiyorlar. Yılan, derisinden sıyrılıp peri kızı oluyor, seven için. Önce

ne kadar sevimsizse sonra o kadar dilrubâ. Bir kitapta bütün kitaplar var. Damlada deniz. Ama hangi kitapta?

O kitaba varabilmek için kaç devi aldatmak, kaç dağı aşmak gerek. Hakikat bir tepenin arkasında sanırdım.

"Kapital"i okuyunca bütün sırlar çözülecek. Belki birçok sırlar çözülür, "KapitaV'i okuyunca. Ama

"Kapital" nasıl okunur? Dilini bilmediğin bir dünya. Her bahis sokaklarını tanımadığın bir şehir. Haritan

yok, nereye gidiyorsun? Ve nihayet dünya "Kapital"le bitmiyor. "KapitaF'i anlamak için dünyayı dolaşmış

olmak lâzım. Ama "Kapital" suallerinin kaçta kaçına cevap verecek? Büyük kitaplar da evliyalar gibi, gerçek

evliyalar gibi. Adını sanını bilen az. Montesquieu, külliyatında Vico'yu bir kere zikretmez, çekmecesi

"Nuovo Scienza"dan alınmış notlarla dolu. Montesquieu, asrının en namuslu adamı. Belki bu biraz

kıskançlık. Sevgilisini tanıtmamak. •

Kleopatra ile yatanlar ne oldu? Ninon de Lenclos veya Marion de Lorme âşıklarını lâyemutlaştırdılar mı?

Madame de Sevigne, Madame de Stael, Madame Sand. Birincisi kaç şiire konu oldu? İkincisi ahmak bir

diplomatla maceraperest bir İtalyan zabiti arasında aradığını bulamadan, adeta pınarın başında susuzluktan

perişan, bir Wilhelm Schlegel'le ne istediğini bilmeyen bir Benjamin Constant arasında, boş odada yanan

lamba gibi sönüp gitti. Madame Sand malum: Chopin, Musset ve çağdaşları.. Musset'ye ne verdi Madame

Sand? Istırap. Musset'den ne aldı? Hayal kırıklığı. Bu karşılaşmadan birkaç damla gözyaşı doğdu...

En güzel, en şuh, en zeki kadınlar bile rastgele âşıkları

254

na bir kucak et ihsan ediyorlar. Clotilde de Vaux yalnız Au-, guste Comte için mevcut. Her ormana çıkan,

Ejeri'nin iltifatlarına mazhar olmaz. Kaç kişi duymuş sirenlerin şarkısını. Şehirler de kadınlar gibi. Paris de,

Londra da, Madrit de herhangi bir dişi kadar mânâsız ve her hangi bir dişi kadar harikulade. Paris, iffetini bir

uçak biletine satan bir kaldırım yosması, öyle mi? O, Paris değil sensin. Aynadaki hayalinle çiftleşen sen.

Paris, iffetini bir uçak biletine satan bir kaldırım yosması, öyle mi? Belki. Ücra bir Roma kerhanesinde

Mesalin'le yatan gladyatör Mesalin'den ne anlamışsa, sen de Paris'ten o kadarını alabilmişsin. Ama bu,

aydınlıklar beldesinin bin bir çehresinden biri, domuzlara mahsus çehresi. Sokakta kovaladığın kadın ancaksenin kadar Parislidir. Hatta dolaştığın sokak bile Paris değil... Paris ölüleriyle Paris. Ölü-leriyle, yani

ölmezleriyle. Balzac'ı ziyaret edebiliyor musun arada? Renan seni kütüphanesine kabul ediyor mu? Senin

dolaştığın şehrin adı yok. O senin şehrin. Yani bir lağım. İnsan şehriyle biner uçağa. Bu şehir bir

kaplumbağa'nın kabuğu kadar bizimdir. Ve bir kemik kadar sert. Cennete girmeden, Lete'de yıkanılır. Paris'e

giderken kozandan kurtulmalısın dostum. O zaman Paris sana gelir. Gökler kelebeğindir. Paris, Londra,

Moskova, Pekin., bunların hepsi istediğin anda odana koşar...

Celal Sılay on beş gün dayanabildi Paris'e. İzbe'de yaşayan, şahikalarda ölür. Mağaradan ışığa çıkan insanın

baş dönmesi. Fazıl Hüsnü de cehennemi buldu Paris'te. Paris birçokları için gurbet, birçokları için serap.

Evlerini sırtlarında taşıyanlar için, ha Paris ha Çemişkezek. Kediye, köpeğe, ağaca ne ekler Paris? Zavallı

insan! Mucize beklemekten ne zaman vazgeçecek? Mehlika sultana âşık yedi genç.. Mehlika sultân yok

dostum. Gümrük kapısında her gidenin yakasına sanlın, sorun, niçin gidiyor Paris'e? Evvelâ niçin gittiğini

bilir mi? Heine için bir Paris var. Berdiaeff için bir Paris var.

255

Paris'te Paris'i yaratan onlar. Turgeniefsen uğurlar olsun. Merimee seni bekliyor.

Ben göremedim Paris'i. Senelerce aynı odada yaşadık. Biliyor ki şeydâ bir âşıkıyım, "Comedie Humaine"in

kahramanları gibi. Elimde demir âsa, ayaklarımda demir çarık ona koştum. Paris'te yoktu Paris. Paris

kapılarını kapadı yüzüme. Sadece kokusunu duyabildim. Kalidasa'nın dediği gibi, "çiçek kokusu, kadın

kokusu". Paris evde yoktu. Ben rüyada gördüm Paris'i. Gülümsedi ve kayboldu. Neden beni aramak için

buralara kadar geldin, diye sitem ediyordu bakışları. Promete Kaf Dağı'na zincirlenmiş, ben hastahaneye

zincirliydim. Paris'te hastahaneye zincirli olmak, hastahaneye ve karanlığa. Reyhaniye'nin çamurlu

sokaklarını, kerpiç kulübelerini, ve maymun azmanı insanlarını, kötü yazılmış naturalist bir romanın esneten

teferruatını okur gibi yıllar yılı seyreden gözlerim Paris'te kapalıydılar. Montaigne'in heykelini ancak

parmaklarımla görebildim. Paris'teyken Paris'ten çok uzaklardaydım. Okuyamıyordum da Paris'i. Sevgili ile

ilk defa karşılaşıyorduk. İlk ve son defa. Oda karanlıktı. Sesini duyamıyordum. Hatta, hatta galiba..

Eflatun'un idealar dünyasına jnanasım geliyor. Ben o dünyadan geliyorum. O dünya Paris. Paris benim

doğduğum diyar. Doğduğum ve büyüdüğüm. Orası milyonlarca Pa-ris'liden çok benim. Ama yalnız ben

gidemiyorum oraya. "Altın Gözlü Kız"da Marseille'in gözlerini bağlarlar, araba bir takım yollardan geçer,

nihayet gözleri çözülür. Paris'te hep o ümit içinde yaşadım, gözlerimi örten bağ çözülecek ve ben... Paris

kaşlarını çatıyor, onun dost sesi, küskün bir ahenkle çınlıyor kulaklarımda. İşte bütün sevdiklerini sana

getirdim, hepimiz yanındayız, Villon'dan Moliere'den, Sartre'a kadar bütün çocuklarım yanında. Yaramaz. En

güzel konuşan kadınlarım antişambnnda bekliyor. Du Four sana asırlar öncesi Lutece'i tanıtmak istiyor.

Yaramaz ve şımarık âşıkım nem

256

kaldı sana vermedik? Doğru! Germaine Necker'in Wilhelm Schlegel'e verdiği her şeyi. Ama ben Wilhelm

değilim.

Akşamları alnında limon çiçeklerinden bir gelin tacı, elinde kâh bir rebap, kâh bir kitap., odamdaki köşeme

kuruluyor Paris, Paris'im benim. Vakursun, dostsun ve bakirsin. Karşında diz çöküyorum. Konuşuyoruz.

Sonra entarisinin eteklerine dokunamadığım o ezeli Diane, batan bir güneş gibi, gönlümü bir yaz gurubunun

aydınlığı içinde bırakarak kayboluyor. Ve sonra onu başkalarının kucağında görüyorum. Rezil bir bar kızı.

Herkesin, herkesin..

Juliette, Victor'u bekledi. Şehirler de, kadınlar gibi, fâtihlerini beklerler. Kadınlar gibi ve piyanolar gibi.

Suphan Fuat'a ne verdi? Kayserili pastırma tüccarının kızı ne verebi-lirse onu: yarım milyon veya bir milyon.

Fethi Amerika'yı zaten tanıyordu...

Okumak istediğim kitaplar vardı, tanışmak istediğim kadınlar. Battal Gazi cenklerini ne kadar merak

ederdim. Bir türlü, bir türlü okuyamadım. Küçükken Arapça bir tarzan görmüştüm. O da ayrı bir hicran.

Elazığ'da bir Abdullah Efendi vardı. Bütün suallerinin cevabını bulmuş, bahtiyar bir insan. Bu efendiye göre

tek kitap vardı dünyada: "Maari-fetnâme". La Fontaine "si je savais l'hebreu.." diye inliyor. Her köşede bir

Sfenks. İstifham yılanlarının ıslık çaldığı bir cangıl, dünyamız. Tecessüsümüz camları kırık bir fener.

Fırtınanın sık sık söndürdüğü o lambayı hangi meşale ile tutuşturacağız.

Okumak istediğim kitaplardan pek azını okuyabildim. Tanışmak istediğim kadınlardan hiçbirini

tanıyamadım. Görmek istediğim şehirlerden yalnız İstanbul'u görebildim. Ama bu benim bildiğim İstanbul

değildi. İstanbul bana ne verdi? Üç beş dost.. İstanbul'a geldikten sonra İstanbul'la pek az ilgilendim. Aç

karnına dolaştığım sokakları bir zindan avlusu kadar asık çehreliydi. İstanbul milyonlarca kadı

257

nından hiçbirini vermiyordu bana. Lokanta vitrinleri doluydular, sokaklardan nehir nehir insan akıyordu.

Açtım. Karnım açtı, ruhum açtı. Üniversite kütüphanesi, Nizamettin'in dükkanı. Beyoğlu'nda bir iki

meyhane. Sonra Moda'da, Caddebostan'ında, Bağlarbaşı'nda... birer oda. Karım, çocuklarım, şakirtlerim.

Bunları bana başka herhangi bir şehir de verebilirdi. Dostlarım, yani şakirtlerim.

Yine bir kâbustan çıkmış gibiyim. Ruh dünyamda âni iklim değişiklikleri oluyor. Eşya hüviyetini

değiştiriyor. Çevrem Sibiryalaşıyor birden. Bu tünele girişleri yalnız karaciğere bağlamak kabil mi? Sebeple

netice arasında münasebet yok. Her günkü hayatımı yaşarken değişiveriyorum. Belki haklıyım, belki bu

şartlara Zaloğlu Rüstem'in granit vücudu dayanamaz. Ama bu iniş çıkışlar niçin? Bir gün önce hoş

karşıladığım cevaplar bir gün sonra beni çılgına döndürebili-yor. Yine bir buhran geçirdim. Geçirdim mi?

Beşir Fuat delirmekten müthiş korkarmış. Annesi hastaymış galiba. Bu korku yüzünden kıymış canına. Ve

tabii birçok mucip sebepler bulmuş, kendince. Ben de babam gibi olmaktan korkuyorum. Yataktan çıkmak

istemiyorum bazan. Uyumak değil bu. Hiç kimseyi görmek istemiyorum. Bir şizofreni başlangıcı mı?

Bilemem ki. Herhalde bu meddücezirleri kelimeleştir-mem faydalı olur. Ama çok güç bu. Akşam on buçukta

kütüphaneden ayrıldık. Mantık okuyorduk. Oğlum son kısımları okumak istemedi. Kitap bitti. Neşeliydim.

Hiç değilse rahatsız değildim. Odaya geçtik. Radyoda şarkılar vardı. Bir kız sesi bir kemerin reklamını

yapıyordu. Oğlum kemere ihtiyaç yok şekerim dedi, sen ısıtırsın. Canım sıkıldı bu cümleye. Neden canım

sıkıldı? Laubali buldum. Ama ben onunla çok daha laubali olmuştum. BSMf nin Nobel ve atom hakkındaki

yayınını dinledik. Sonra şarkılar vardı. Yat dedim çocuğuma. Uykusuz kaldığına değmez. Ayrıldım. Oğlum

radyoyu söndürmedi. Buna üzüldüm. Ama bu da ilk defa olmuyordu. Çok

258

kısa bir zaman uyuduktan sonra yağmurla uyandım. Birden yapayalnız hissettim kendimi. Yapayalnız ve

hiçbir işe yaramayan bir adam. Bu evdekilerle ne ilgim vardı. Oğlum için herhangi bir ricam, herhangi bir

emrim, herhangi bir üzüntüm bir kedinin miyavlamasından farksızdı. Dünyadan zevk almıyordum.

Babam neden ilgisini kesmişti dünyayla. Bizimle neden hiç meşgul olmamıştı. Pencerenin önünde sedir,

sedirde babam. Duvarda petrol lambası. Lambanın bir tarafında ben. Babam konuşmaz. Evde iki karyola var.

Birinde babam yatar, birinde ben. Benim karyolam mektep karyolası, benim karyolam demir. Babam

karyoladan pek az çıkar. Kime küskün, niye küskün bilinmez. Nadiren okur. Konuşması çok daha nadir.

Annem, annem küçük ablamı severdi. Ablamla ben babama benzerdik. Babam büyük ablamı severdi.

Annem hep gurbet psikozu içinde yaşadı, babamı pek az severdi sanıyorum, ölseydi de kurtulsaydık,

dediğini çok duydum sanıyorum. Kimseye bir zahmeti yoktu babamın, yemeğe kalkardı, yıkanmaya

kalkardı. Annem komşulara giderdi. Zaten babamla iki yabancı gibiydiler. Sayardı babamı, daha doğrusu

korkardı ondan. Babam neden ölmeden önce ölmüştü? Alışkanlıklarından kopuş, çeşitli inkisarlar ve sefalete

benzeyen bir yaşama standardı. Dostlarını, dünyasını kaybediş., bunlar yeter mi? Reyhaniye'de başka

muhacırlar da vardı ama onlar grup halindeydiler. Yalnız babam yalnızdı. Yalnız biz yalnızdık. Annem

asabiydi, şikayetçiydi, bütün felaketlerden babamı sorumlu tutuyordu. Ama, o yokken söylerdi bunları. Ben

de yalnızdım. İsteyerek değil. Yanımda Naciye vardı önceleri. Sonra Memoya kaçtı. Babam görüyordu,

bahçemiz vardı, karısı vardı, çocukları vardı. Ablam mükemmel bir evlattı, ailenin bütün yükünü sırtlamış,

çalışıyordu, çok severdi babamı, beni de severdi, ama onun da binbir derdi vardı. Yalnızdı ve kızların on üç

yaşında evlendiği bir köyde

259

yirmi beşini aşmış, bekliyordu. O da dünyasından kopmuştu. Neden kızı, karısı, oğlu yetmedi babama?

Muhacirlik güç. O yaştan sonra çevreye uymak imkânsız. Ama bir Tatar Ahmet "efendi uydu çevresine.

Babam daha mı şair mizaçtı? Yahut daha büyük şeyler mi kaybetti? Hayattan ne bekliyordu? Dünyasında

neler vardı? Bilmiyorum. Ondan ötesi., büsbütün karanlık.

Evet kör bir kuyuya düşer gibi oluyorum zaman zaman. Dış dünyayla bağlarımı koparmamam lâzım. Herşeye rağmen sevmek.. Herkesi sevmek. Karımı, çocuklarımı, dostlarımı. Ölmeden önce ölmek çok cazip.

Hem hayattasınız, yosun gibi; hem sorumluluğunuz yok. Bir nevi Moksa. Bu zaaf nereden geliyor? Kendimi

tanımaya çalışmalıydım.. Çevremde-kilerin de çok dikkatli olması lazım. Maalesef kimse farkında değil.

Belki bunda bir intikam alma ihtiyacı da var, çevrem-dekilerin ilgisizliğinden intikam alma, anlayışsızlıktan,

eb-lehlikten... Belki bir "auto-punition". Bu hayaletleri ancak ciddi bir çalışma yok edebilir. Angarya değil.

İsteyerek çalışma. Çocuklarımla bir türlü anlaşamıyoruz. Belki bütün babaların müşterek şikâyet formülü bu

dört kelimenin içinde. Ama ben herhangi bir baba değilim. Onlara her şeyimi verdim. Veriyorum da.

İçimden, beni kaybetsinler de o zaman kaybettiklerinin değerini anlarlar diyorum. Nasıl çalışabilirim, neye

çalışabilirim, kiminle çalışabilirim?

Bu satırları kendimi tanımak için yazıyorum. Tanımak ve tanıtmak. İnsanın kendini tanıması yetmez.

Başkalarına da tanıtması lâzım. Psikanaliz belki hastayı yalnızlıktan kurtardığı için moda olabildi.

Bugün de okumak istediğim kitaplar var. Ama beni en az ilgilendirenleri seçiyorum. Belki okumak istediğim

kitaplarda aradığımı bulamamaktan korkuyorum.

Dün çok güç açılabildim. Bıraksalardı kalkmayacaktım galiba. Plaja gittik. Yağmur yağdı. Yemek yedik.

Tekrar yat

260

tim. Akın geldi. Ve hayat tekrar kucağına aldı beni. Zorla, çok zorla gittim plaja ve tek kelime konuşmadım.

Daha fazla rahatsız etmesinler diye gittim. Sınır-bölge. Oralarda dolaşmak istemiyorum. Etrafımdakiler için

istemiyorum.

12.10.1963 NAZIM

İlk defa ışınlan, ismini bilmediğimiz meyvenin şüpheli, buruk lezzeti. Bu "Sekiz Yüz Otuz Beş Satır'da

meçhul ülkelerden gelen bir davetin cazibesi de yoktu. Nedim'den, Akif ten, Hâşim'den sonra Nâzım. Bu

uzayıp kısalan mısralarda oyun vardı sadece, nâra vardı. Nâzım'ı Kemal Sülker'in ısrarı ile okudum,

anlamadım ve sevmedim. On dokuzunda putperesttir insan. Kozasını yırtmak ister. Kanatlarını tutuşturacak

bir alev arar pervane. Nâzım yeniydi, başkaydı ve her yeni gibi düşmanları vardı, her yeni gibi dostları vardı.

Yani Nâzım bir "communaute" idi. Her kitap bir parça semavîdir, bir kilisedir, bir camidir, birleştirir veya

ayırır. Kitap göklerden uzanan bir el, uçurumlardan gelen bir davet. Nâzım'ı sevemezdim, ilk hamlede. İnsanı

tanımadan şiirini sevmek, hele bu şiir alışılmayansa-. "Sekiz Yüz Otuz Beş Satır", "Varan Üç", "Jokond ile

Siyau", "Taranta Babu'ya Mektuplar".. Bu şiir bir ağaç gibi büyüyor, dallanıyor budaklanıyordu. Ezilenler

haykırıyordu mısralarda. Zincirleri kıran bir sesti bu. Zindan duvarlarını deviren bir ses. O kadar yalnızdım

ki karanlıklardan İblis'in eli uzansa minnetle sıkardım. Nâzım fısıldayan adam değildi. Kalabalıkların

uğultusunu duymuş, adeta tarihin sesini, tarihin nabız atışlarını dinlemiş adam

261

di. 936'da ben çocuktum, o devdi. Nâzım bir dâvanın kanatlarında yükseldi. Şâiri mitoslaştıran uğradığı

zulümler oldu. "Gözlerimiz şeffaf, temiz damlalardır", veya "Ağlama salkım söğüt ağlama"... kabiliyetli her

lise talebesinin müsvedde defterinde bunlara benzer mısralar bulunabilir. Nâzım demir parmaklıklar

arkasında konuştuğu için sesinde kükreyişe benzeyen bir mehabet vardı. Oktay Rıfat, Nâzım'da tek mısra

yoktur dediği zaman şaşalamıştım. Gerçekten de yok. Nâzım freskler çizen adam. Sevecekseniz bütün olarak

seversiniz, kıtıklarıyla, yapmacıklanyla, gevezelikleriyle...

Yanımda hiçbir kitabı yok. Hafızama dayanarak konuşmak beni insafsız hükümlere sürükleyebilir. Her

putperest eski sanemleri karşısında fazla müsamahasızdır. Nâzım'ı Avrupa çapında meşhur eden ne? Şairliği

mi? Hayır, kavgası.

15.10.1963

LANZA, GANDİ VE MARX

Dostum "abbe"" Bourri büyük bir hürmetle sözünü ederdi Lanza'nın. O zaman ne Hint'i tanıyordum, ne

Lanza'yi-Üstat bana "declassS" bir İtalyan maceraperesti gibi geliyordu. "Spritualite"" de bir kaçış değil

miydi? Hem de vâhâya, huzura, cennete kaçış. Tolstoy ve Ruskin gibi bir adam. Daha küçük boyda.

Lanza'da beni çeken, daha doğrusu imrendiren taraf şehirlerin uğultusuna, sisine, isine, pisine sırtını çevirip

bir alay müritle tenhâda yaşaması idi. Lanza'ya inanmıyordum. Ama hayatın yaraladığı bir avuç insanla çölde

(hangi çöl?) yaşanabilirdi. Huriler de vardı bu çölde. Yani belki de daha üsareİi, daha cismani, daha şehevî,

daha hakimane ve

262

rindâne bir hayat. Böyle çile dostlar başına, diyordum. Belki gözlerimi kaybetmesem, böyle bir tecrübeye

katılırdım.

Yeni bir davete bütün alışkanlıklarından soyunup kalp huzuru ile koşmak, hiçbir art düşünce beslemeden

koşmak, anne kucağına atılır gibi koşmak, güç. Bourri bende büyük bir rahiplik kabiliyeti sezerdi. Kendini

verme; bir dâvaya, bir insana. Ve ilave ederdi: "spiritualite"de maveraya imân şart değildir, sen hepimizden

daha Hıristiyan sın. Belki haklıydı. Yalnız isteyerek mi Hıristiyandım? Dönüşte Lanza'yı birkaç defa elime

aldım. Sartre'la İncil karışımı bir üslup. Yani yirminci asırlı bir Lamennais. Brahmanizmle kaynaşan saf

Hıristiyanlık. Sevdim, şüphe ettim, yapmacık dedim, hatta bir ara Türk okuyucusuna tanıtmak istedim

hazreti. Çağımızın tekniğe karşı gösterdiği Neandertal adamına yakışan ahmak hayranlık sinirime

dokunuyordu.

Bu gün daha az yobazım. Zıt kutupların birbirini tamamlayan iki bütün olduğuna inanıyorum. Bir zaman

Prome-te'nin bütün tanrılara düşmanım sözünü benimsemiştim, şimdi bütün tanrılara inanıyorum. Yani Tanrı

biziz. Istırap çeken insanlar. İnsanla ilgili her ümit, her teselli, her Jıayal kutsal. Lanza 1957'den beri "Pensee

Gandhienne" başlıklı bir seri yayımlıyormuş. Bugün serinin ilk kitabını karıştırmak nasip oldu: "Gandhi et

Marx". Lanza'nın kırk iki sayfalık enfes bir önsözü var. Yumruk gibi yazı. Ama bazan okşuyor, bazan

sarsıyor, bazan yumrukluyor. Sonra uzunca bir giriş daha var: Vinobâ Bhaâve'nin. Daha az pırıltılı, daha

"sobre". "Asrımız tonlarca mutluluk yarattı diyor, ama bu tonlarca mutluluk milyonlarca insanı ezdi.

Zevkperestlerin mutfağına sırtlarında çuval çuval şeker taşıyan milyonlarca öküz. Netice: zevkperestler için

hasta bir karaciğer, öküzler için kırılan bir bel. Şeker latif, latif ama, yarattığı mucize bu". İnsan kilise

babalarının servet aleyhindeki nutuklarını hatırlıyor. Lafargue da "Mülkiyet" adlı kitabında aynı şeyleri

263

söylüyordu aşağı yukarı. Ama Lanza'mn yazısı başka. Onu mutlaka çevireceğim.

20.10.1963

ABES'E, AVRUPA'YA, BİZE VE GANDİZM'E DAİR

Abes, çağımızın anahtar kelimelerinden. Her karanlık muamma guguklu bir saat gibi onu tekrarlıyor: abes,

abes. Daha doğrusu kulaklarımıza fısıldanan her sesi idrakimiz öyle kalıplaştırıyor. Sürrealizm'in koltuk

değnekleri: abes. Egzistansiyalizmin bayrağında siyah harflerle abes yazılı. Hıristiyanlar, dünyadan Tanrıyı

kovar mısınız, ohh, diyorlar. Pirimiz, sultanımız abes olunca Karamazof baba gibi domuzlaşmak, kendini

iştihalarına terketmek, dizginleri içimizdeki şeytanın eline teslim etmek., pek tabii. Aklın sözde imparatorluğu

pek kısa sürdü.

Rubaçof, Lenin'in silah arkadaşlarını, yani ihtilal neslini maymuna benzetir, kendine göre bir dünyası, bir

geleneği, bir kibarlığı olan maymunlar, daldan dala zerafetle sıçrayan ve gökle yer arasında yaşıyan bir

aristokrasi. İhtilalin yarattığı Gletkin'ler nesli ise, Neandertal adamı'dır: ahmak, kaba, köksüz, ama alet yapan

ve mazi ile göbek bağını kesen acaip bir soy. Bizde Gletkin'ler yok. Gletkin'in bugünkü adı Kruş-çef tir.

Bizim Gletkin'ler düşe kalka, fakat emin adımlarla istikbale ilerlemiyor, Fatih'e, pioniye'ye benzeyen hiçbir

tarafları yok. Kanatları yolunmuş bir saksağan bizim Gletkin'ler. İnsanı kobay kadar haysiyetsizleştiren bir

ülke sosyalizmin vatanı. İkinin üçe feda edildiği yer. İnsan, toplama çıkarma

264

nm konusu olabilir mi? "That is the question". Ama tabiat âfetleri de insanı harcamıyor mu?

Abes, abes! diye yırtınan ve bir dansing'in mücellâ döşemesine fırlattığı beşeri hazinelerin üstünde ağzından

köpükler saçarak tepinen şımarık, sarhoş ve zencileşmiş bir Avrupa.. Güzel olan bu mu? Montaigne'in,

Descartes'm çocukları mı bunlar? Ötede haşin, makina gibi haşin ve makina gibi sağlam, ama ne istediğini

bilen karınca insanlar. Neandertal adamı da maymun ceddi gibi medenileşti artık. Asya ile Amerika arasında

har vurup harman savuran bir miras yedi, Avrupa. Elbette ki dansing, kerhane ve tımarhaneden ibaret değil

bu dünya. Müzeleri var, kütüphaneleri var, laboratu-varları var. Ama biz kurulan'a sırtımızı çevirmiş,

köyünden yeni gelmiş bir şapşal'ın genelev kapısından içeriye sersem sersem bakışı gibi, bu Avrupayı

seyrediyoruz.

Bu topraklarda tek din ferman dinletmiş: putperestlik. Irzını, istikbalini bir fetişe peşkeş çekip, maddî

hayatını devam ettirmek başlıca kaygı.

Anlamadığım kelimelerden biri de halkçılık. Ne halkçılığı? Halk kim? Halkçıyım demek halktan değilim

demek. Ama lütfen tahtımdan iniyor ve o pespaye, o bedbaht insanlara yakmlaşıyorum. Aman efendim

kerem buyuruyorsunuz! Halk Partisi kurtla kuzuyu, insanla sırtlanı bir çuvala koyan madrabazlar

kumpanyası. Kime karşı halk partisi? Kime karşı halkçı? Halkçılık halkın sırtına binen bir avuç aydının

uydurduğu bir mit. Oğlancı gibi. Halkın ırzına geçmek için halka hulus çakan açıkgözlerin yaftası. Halk

partisi tarihinin hangi merhalesinde halk için çalıştı, halktan olmayanlarla mücadeleye girişti? Halktan ne

anlıyordu? Alt yapı feodal. İkibin yıldan beri değişmeyen, kendi küçük dünyasında hep aynı dertlerle

başbaşa, geniş bir kalabalık. O kalabalıktan kopan, hiçbir çilesi, hiçbir dâvası olmayan bir Halk Partisi. Bir

nevi ur. Ve arada, rakkas gibi kalabalıkla halk parti

265

si arasında gidip gelen diğer partiler.

"Non-violence" bu şaşkın, bu ne istediğini bilmeyen, bu tarihin dışındaki insan yığınını şekillendirebilir mi?

Gandi Buda'nm torunu. Ve İsa'nın torunlarıyla kavga ediyordu. Türk, kılıca arslan payı tanıdığı için İslam'ı

kabul etti: cennet kılıçların gölgesindedir. Gandi bizde olsa Kemal Paşa'nm dalkavukları iki günde kuşa

benzetir, kellesini uçurturlardı. Şiddet tarihin mimarı. Tarih kan içinde doğuruyor. Hayvan da ondan. Lanza

haklı: şiddet, şiddetten doğuyor. Onun için şiddeti yok etmeli. Ama nasıl? Komünizm, şiddet kullanarak

diyor: "c'est la lutte finale". Hoş ama "final" olduğunu nereden bileceğiz? Gerçekten de nazari olarak

yanılmıyan yalnız Gandi. Gandizm rüyaların en güzeli. Ne var ki hiyanetlerin en şeytancası da olabilir. Stoik

ahlak asildi, necipti. Yalnız soyumuza göre değildi. Epiktetos'un kabadayılığı Ahimsa-cı'nınki yanında birtiyatro hokkabazlığı. Ölümün kuluçka makinası haline getirdiği laboratuvarında küreyi uçuracak cehennem

bombaları imal eden sadist Amerika'yla, açlığın çelik kırbacı altında bütün imtiyazlara yumruk sallıyan aç

Asya'ya, aç Afrika'ya anlat bakalım Gandizm'i.

8.11.1963

ANATOLE FRANCE VE SARTRE

Littre, aileler Ortaçağdan beri birer vukuat sicili tutsalar ne iyi olurdu diyor. Olup biteni nesilden nesle

aktarırlardı. Hem tarihimizi daha iyi tanırdık, hem de kendimizi. Rous-seau'dan beri, kirli çamaşırlarını

pazara çıkarmak moda oldu. Romantikler gerçeği rüyaları ile yoğurarak devran ayna

266

¦ sında kendilerini seyrettiler. Romancı suya eğilen adam, orada kendi gölgesi ile karşılaşması tabii.

"Comedie Humaine"in bütün şahısları Balzac, çoğalan, değişen, başka şartlar içinde konuşan Balzac. Goriot

Baba da o, Rastignac da, Vautrin de.. Hemcinsimiz kapalı bir kutu. "Le Petit Chose" veya "Jack", "Oliwer

Twisf'in Fransız kardeşleri.

Anatole France, Dante gibi yolun yarısındayım diyor, "Le Livre de Mon Ami" de. Odam ücra bir hana

benziyor ve hatıraları başak başak koparıp ebediyete armağan ediyorum. Hayır bunlar başak değil, çiçek.

Otuz beş yıllık yolculukta papatyalar toplamış Anatole; güller, akasyalar toplamış. Kaynak suyu gibi berrak

bir üslup. Ve hep güzel kokular. Pierre Noziere ne sevimli bir yol arkadaşı! Hele Suzanne!

Küçük Sartre'ı hiç sevmedim. Şımarık ve câlî. Zaten Sweit-zerler tuhaf bir aile. Sartre'm yazılan içinde en

kötüsü bu. Belki de kendine iftira ediyor. Portresini çizdiği çocuk bütün gayretlerine rağmen yaşamıyor.

Hazretin en çok hoşuna giden, babasını erken kaybetmiş olması. Babanın iyisi olmaz diyor. Bu sayede hiçbir

"surmoi"sı yokmuş, kin nedir bilmezmiş. Annesi de silik, sessiz ve gölge gibi bir kadın. Kari diye hitap

ettiği yarı manyak bir büyük baba ve anneannesi Louise. Sartre okumayı öğrendikten sonra sevimlileşiyor,

daha doğrusu kitaplar sevimli. Yazar olarak Anatole France'tan çok aşağı Sartre. Bulanık, gelişi güzel, ulu

orta. Okuyucuyu umursamıyor pek. Sanki bir Tanrının veya bir peygamberin, hiç değilse bir hükümdarın

vak'anüvisi. Sartre babasını hiç tanımıyor. Cochinchin'de sıtmaya yakalanan ve evlendikten birkaç sene

sonra ölen bir bahriye zabiti. Bu zabitten iki kitap kalmış oğluna ve oğlu onları satmış. Sanki balık gibi,

Sweitzer'lerin kızını tohumlayıp kaybolmuş adam. Hatıralarda baş rol Charles Sweitzer'in. O da manyak bir

büyükbaba. Sartre dokunduğunu çirkinleştiriyor. Yalnız kitaplar kurtulabiliyor bu ameliyeden. Babasını

tanımayan ve baba olamayan bir yazar, Sartre.

267

14.11.1963

ZOLATADAİR

Zola gençliğimin tanrılarından. Korkutmayan, gaşyetmeyen bir tanrı. Onu da fatum yakasından yakalayıp

kavganın içine attı. Hugo'nun piyedestal'i sürgün'dür. Zola'nınki Dreyfus dâvası. Büyükler mitleriyle büyük.

"Germinal" yazarı, romaneı politikanın dışında kalmalıdır, diye bar bar bağırıyordu, o bir "temoin"dı, sakin

ve ago-ra'yı fildişi kuleden seyreden bir "temoin". Dalga, hazreti fırtınanın göbeğine attı. "J'accuse" bir

vicdanın sesidir, korkunç ve heybetli. "J'accuse" içtimai yalanlar karşısında "hayır" diye haykıran insan

şuuru, "j'accuse" bir nâra. Tarih âşıkane fısıltıları değil, naraları duyuyor.

Ne kadar düşmanınız varsa o kadar büyüksünüz, yaşıyorsunuz. Kin sevgiden daha vefalıdır. "Girmeden

dûzaha münkir Zola'yı boğdu duman"... Ölümü, İzmir'deki molla bozuntusuna tarih ilham eden adam

ölümsüzdür.

"Pleiade" yeniden basmış üstadı? Okunur mu? Sanmıyorum. Yollar gibi uzayıp giden cümleler ve makina

intizamı. Bina sağlam, ama sevimsiz. "Verite'yi sıkılarak karıştırıyorum. Vaiz her an sahnede. Söylüyor,

söylüyor. Zola susmasını, ima etmesini, sezdirmesini bilmeyen adam. 750 sayfa vaaz. Marc ölü doğan bir

kahraman. Uzaktan Jaures'e benziyor. Jaures'in de karısı dindardı. Jaures ve Zola kırımı. Ama ilk mektep

hocası olan bir Jaures + Zola. Kitapta hafızamızın mermerine kazılacak harikulade sayfalar var. Muallim

mekteplerine ders kitabı olarak salık verilecek birkaç yüz sayfa. Ama yılların soldurduğu, yılların güve gibi

kemirip okunmaz hale getirdiği yüzlerce sayfa da var. Belki bütün büyük kitaplarda aşınan sütunlar,

okuyamadığımız kitabeler, çöken

268

duvarlar, örümcek ağları, yani eski mabetlerin, zamanla boğaz boğaza düşmekten perişan olmuş, mağrur,

vakur, muzaffer fakat yorgun edası var. Ateş payı. Zaman bacını alıyor.

"Verite"nin satırlarından taşan ilk hakikat: kalabalığın her ülkede şuursuz ve şirret bir sürü olduğu. Yarım

asır önceki Fransa, hakimleri ve mahkumlarıyla bizden çok farklı değil. Sahnede oynanan aynı komedya.

Birinin dekoru biraz daha zengin. İnsan küçüklük kompleksinden kurtuluyor. Avrupa, Avrupa.. İşte

Avrupa. Fark sadece bir kesafet meselesi. Bir taşra kasabasında birbirinin dilinden anlayan birkaç adam var.

Gerici kuvvetler istedikleri gibi at oynatamıyorlar. Belli ki 89'un dalgaları bu toprakları da az çok

feyizlendir-miş. Engelsin Balzac'tan bahsederken, "gelmiş geçmiş ve gelecek Zola'lardan daha büyük bir

realist olan Balzac" dediğini hatırlıyorum. Bir vakitler bu hükmü yadırgamıştım. Şimdi benimsiyorum. Zola

yalan mı söylüyor? Hayır. Ama hayatı bütünü ile aksettiremiyor. Gözümüzün önünden geçirilen hep aynı

kartpostallar. Bir resim koleksiyonu. Ve boyuna konuşan yazar. Siyah cübbeler, .siyah cübbeler ve MarcFro-ment. Ötekiler ne yapsa kötü, beriki ne yapsa iyi. Belki sırtını asırlara dayayan Kilisenin ceberrutunu

yıkabilmek için kalemi balyozlaştırmak bir zaruretti. Belki "Verite" bir mancınık kitap. Biz kavganın

dışındayız. Ama Balzac, eserinden silinmesini, okuyucuyu gerçekle karşı karşıya bırakmasını bilir. Zola her

an yanımızda. Ve fazla "simpliste". Bu vaiz edası Hugo'da da var. Zola Balzac'tan çok Hugo'nun çocuğu.

Zaten ona karşı gösterdiği düşmanlıkta da bir nevi Ödip kompleksi sezilmiyor mu? Üstatların ikisi de

maniheist. Tezat, tezat. Ama diyalektiğe varmayan bir tezat. (Marx Hu-go'dan iki yıl önce öldü. Ama üstadın

"Manifeste"i okuduğu" şüpheli. Zola da "Kapital" yazarını pek az tanır). Bir romancı çağını kucaklamak

zorundadır. Balzac "Comedie Humaine"i Geoffroy Saint-Hilaire'e ithaf eder. "Peau de Chagrin"de Cu

269

vier çağların en büyük şairi olarak vasıflandırılır. Zola Bal-zac'm yanında daima imlâ yanlışları yapan

çalışkan, dürüst, kabiliyetli fakat bir parça hantal bir şakirttir.

16.11.1963 VÂHÂ DEDİLER

Vâhâ dediler. Gözlerinde çöllerin kumu diken dikendi. Gönlü de dudakları da çatlamıştı. Asası çoktan

kırılmış, abası çoktan yırtılmış, tabanları çoktan yarılmıştı. Önce yıldızlar sönmüştü, sonra güneş. Ve

çöldeydi. Vâhâ dediler. Ne vâhâsı? Vâhâ'da serabın cazibesi bile yoktu. Rüyası güzeldi suyun, kendisi değil.

Bu, göğsünde yıldızların uyuduğu bir pınar değildi ki, terdi, gözyaşıydı, sidikti. Veyl, veyl seraba

inanmayanlara! Zahit asırlarca eşiğinde diz çöktüğü mabette Tanrıyı bulamadı. Demek boştu mabet. Her

heykelin göğsünde bir kalp çarpmaz. Göğsünde kalp çarpmayan heykel bir mumya kadar soğuktur.

Tutunduğu bütün dallar koptu Tantal'ın. Ve meyveler avuçlarında izmaritleşti. Kayayı tepeye çıkaran Si-zif

ne bahtiyar! Oyunun kaidesi bu. Senin zirvelere kanatlandıracağın bir kaya bile yok. Boşsun. Yılların

kemirdiği bir kafatası kadar boş. İçinden, ne çıkar diyordun, geceler ebedî. Ama alevli dudaklar var. İçinden,

hayat soğuk diyordun. Evet hayat soğuk! Soğuyan sensin belki de.. Kerem için her dişi bir Aslı değildir.

Auguste Comte için Clotilde'den başka kadın yoktu. Neden? Yarımdılar. Ve Atman ikiye bölündü. Yansı

Leyla oldu Atman'm, yarısı Mecnun. Tendeki yangını bir kadeh sıvı sönmüş kömüre çevirebiliyor. Tendeki

ve ruhtaki yangını. Hayır. Heloise için dünyanın nüfusu Abelard'la

270

başlayıp Abelard'la bitiyordu. Maddenin zamana meydan okuyan huzuru, maddenin kahkahalarla gülmekten,

sefaleti-•¦ mize, hamakatimize kahkahalarla gülmekten kaskatı kesi-;. len çehresi. Kayalar ezelden beri denizidinler ve bütün canlılar salaş tiyatrosundan defolup gittikleri zaman kayalar yine denizi dinleyecek. Ölüm

bile istemiyor seni. Postacı kapını çaldığı zaman evde yoktun. Acaba postacı mıydı kapını çalan? Hangipostacı? Beklediğin mektup kaldı mı? Kadın, kadın.. Özlediğin hiçbir dişinin saçlarına dokunmadı ellerin.

Linda için tahammül edilmez bir deliydin, ağlayan, yalvaran, yanan. "Kadının en kötü oynadığı rol Tanrıça

rolü" diyor bir Japon şiiri. Çok eski bir Revue des deux Mondes'da okumuştum, ne zaman, nerede, belki

rüyada, ama hayır. Aynı dergide başka bir yazı da vardı. Sigarayı bırakan ve irade gücünü denemek için her

cebinde yeni açılmış birer paket taşıyan bir fabrikatörden bahsediyordu. Bir şair intihar etmek isteyen genç

bir kadına dur diyordu, daha senin için bir şiir bile yazılmadı. Zavallı Nedim! damdan düştü. Nedim'in

divanında kadına dair tek mısra yok. Bir mektup var yalnız, bir hezimetin itirafı.

Sen her dokunduğunu altına kalbeden Lidya Kralı değilsin ki Nedim! Uzviyetin, hayal perdesinde her

cambazlığa lebbeyk diyen kartondan bir Karagöz değil ki. Catulle'ler, Ti-bulle'ler, Properce'ler de senden

daha zorlu birer cengâver oldukları halde kısa hayatlarında nice Waterloo'lar var.

Garip bir gece bu. Ne saki gitti, ne meclis dağıldı. Sadece kitaplar secdeye kapandı. Ve bazı vehimlere güle

güle dedim. Ağlayarak güle güle dedim. Garip bir gece bu. Ve üç beş saatlik bir güle güle. Sülamit

Süleyman'ı sevmiyordu. Ne başına taç arıyordu Sülamit, ne ayaklarına halhal. Dufour ilk kerhaneyi

Süleyman açtı diyor. İnsan eti para ile satıldığı gün köpek leşi kadar haysiyetsizleşiyor. Neden? İnsan eti

daima para ile satıldı. İzdivaç da bir alım satım muamelesi değil mi?

271

İnsan ya Tanrı olmalı, ya goril. Sen hiçbir zaman goril olamadın. Orta mektepteyken lakabın orangutan'dı.

Sen kim, orangutan kim! Vahadan çakallar su içmeyecek. Vâhâya bedeviler işemeyecek. Hurma ağaçları

gölgeleyecek kıyılarını. Dua et ki bu vâhâya rastlamayasın. Samson'un kuvveti saçların-daydı, seninki

mahrumiyetlerinde. Demek susamamışsın.

Beğenmezsen çıkar gidersin diyor şair. Nereye? Neyi beğenmezsen? Sanat bir "metempsycose". Dev karısı

bulut olur, sanat adamı kelime. Biterek ölmek güzel şey. Başlamadan öl: mek korkunç. Neye başlamadan?

Absürd'e susamamak, özle^ memek, beğenememek. Ben ezelden beri susuzum. Kitaba susuzum, kadına

susuzum, insana susuzum. Bedbaht bir petrol lambasının en karanlık geceyi yıldızlaştıran ışığı. Petrol

lambası alev alev yandıktan sonra sönebilir. Ama hiç yanmadan küflenen, kırılan ve atılan bir petrol lambası

olmak. Teller yerli yerinde. Bir tanesi biraz gerilmiş. Hayır dostum kopan tel yok. Senin tellerin daima

gergin değil mi? İki gölgenin birbirine dokunuşu. Istırap ya kelimede ebedileşir, ya sükûtta. Yorgunsun ve

sarhoşsun. Mavi sakalın kırkıncı odasını zorlamana lüzum yok. Mumyalarla gerdeğe girebilmek hacalet

değil, şeref. Köpeklerle kemik yalayamayacağın içîn tanrılara yumruk sallamak çılgınlık. Usancı,

uykusuzluğu, utancı bir yumak ipek yapmak, sonra o yumakla nakışlar işlemek sayfalara, niçin?

21.11.1963

EDEBİYAT FAKÜLTESİ, HUKUK FAKÜLTESİ*

Burası biletçinin Hollywood dediği yer. Gerçekten de bir "fo-ret-sacre". "Sacre" yani kenef. Orman, yani

kanunun, idra

272

kin, ışığın giremediği bir canavarlar yuvası. Hangi canavar? O bataklıkta canavar bile barınmaz. Bir iki

timsah, üç beş gergedan ve bir hayli örümcek. Düzeltilemez mi? Hayır. Burası Tanrının lanetine uğramış.

Çocuklarımı Edebiyat Fakültesine vereceğimi işitenler yüzüme acıyarak bakmışlardı. Halkın sesi Hakkın

sesiymiş. Bu ufunet yuvasına biricik kızını telleyip pullayıp teslim etmek belahatini gösteren, şikayet hakkınıkaybetmiştir. Ötede Selçuk, Batı'nın bitpazarla-rından toplanmış kırık dökük, eski püskü, yalan yanlış bilgi

kırıntılarını ışığa koşan gençliğe Süleymanın sofrası gibi sunmaya kalkışır. Ama Hukuk'un kökü var. Hukuk

medrese. Yani bir parça biziz. Medenî kanun, diliyle Mecellenin devamı. Diliyle yani kıyafetiyle, tedaileriyle.

Roman filolojisi. Hangi roman, hangi filoloji? Ne Doğu, ne Batı. Aylarca koridorlarda bekleşen vatan

çocukları o şenaathanede fikirden başka her şeyle temas ederler. N. Hanım yılda bir iki defa boy gösterir. A.

Bey anka kuşu gibi hayal meyal görünüp kaybolur. S. Hanımın insanlığa yapabileceği en büyük hizmet bubedbaht müesseseyi murdar vücudundan temizleme-sidir. Memleketin beyni üniversite. Üniversitenin beyni

Edebiyat Fakültesi. Edebiyat Fakültesinin beyni: Filoloji. Ba-tı'ya açılan kapı. Batı'ya değil, batağa. Denize

inci serpen Deli İbrahim, çocuğunu o musibet yere gönderen babanın yanında Aristo'dur. Ama ne

yapacaksın, devenin neresi düzgün? Gemleri kaderin eline vermekten başka çare yok. Çeyrek asırdan beri

çeyrek adam yetiştirmeyen bir üvey ana. Berke, Filolojiye rağmen Berke'dir. Orada sadece Ortaçağ katranına

batıp çıktı. Heyecanını kaybetti. Yaratıcılığını kaybetti. Robotlaştı. Hani bir ikinci Berke? Vatandaşlar altı

sene, yedi sene, yetmiş sene o koridorlarda Mesih beklerler. Fakülte değil, Angromenyu. Angromenyu'nun

insan beyinle-riyle beslenen müridi: Dahhâk. Gâve nerede?

273

• •/••/ •*••

ÜNİVERSİTE

11

Kuruluşundaki gaye bakımından, Üniversite, bütün şubeleriyle, yalnız ilmi araştırmalar yapar. Yani hayatın

dışındadır. İlmin ilk vasfı, "desinteresse" olması, emellerimizin, ihtiraslarımızın dışında kalması değil midir?

Belki cemiyet konuları da üniversiter araştırmaların konusu içine girer fakat aktüelliklerini kapıda bırakarak.

Bu tarifi, yüksek tahsilden beklediğim, cemiyet meselelerine ışık tutması, şeklinde ifadelendirseydiniz, size

hak vermek mümkün olurdu, zira bu bir temenni olurdu o zaman. Bu temenninizi gerçekleştirmeye çalışan,

yani cemiyetin çeşitli cephelerine, donuk da olsa, ışık tutmak isteyen fakülteler veya fakülte bölümleri:

hukuk, iktisat, tarih, sosyoloji.

Hukuk Fakültesi, yakın zamana kadar medeni ülkelerde "mektep" adını taşırdı, Mühendis Mektebi, Dişçi

Mektebi, Tıbbiye Mektebi... gibi. Zira doğrudan doğruya saf ilimle uğraşmaz bu fakülte, avukat, hâkim,

hariciyeci... yetiştirir. Ticaret adamına, kanunu kendi lehine istismar etmeyi, vatandaşa haklarını korumayı

veya ezilmemeyi öğretir. Bu fabrikanın imal ettiği meta: standart bir aydın, politikacı, yazar. Bir nevi

maymuncuk, her kapıyı açar, hiçbir kapıya mahsus değildir.

İktisat Fakültesinde iktisat ilmi okutulmaz, esasen iktisat diye bir ilim olduğu da tartışma konusudur, para,

bankacılık, muhasebe, istatistik öğretilir. Türkiye'de iş hacmi dar olduğundan, yarım yamalak bir bilgiyle

sokağa fırlatılan iktisat mezunları, devletin kendilerine kaymakamlık hakkı ta

11 Tarihi bulunmayan, baş kısmı kesilerek Jurnal'den çıkarılmış ve bir mektuba konu olmuş izlenimini veren

bu yazıyı, geçici olarak da olsa, bir önceki ko

nuyla ilgisi bakımından buraya yerleştirdik.

274

nıması için sık sık nümayiş yapacak kadar bahtsızdırlar.

Hukuk ve İktisat Fakültelerinde, sosyoloji, iktisadi doktrinler, hukuk felsefesi, amme hukuku v.s. gibi

dersler de okutulur...

27.11.1963 KENNEDyNİN ÖLÜMÜ

Koridarda bekleyen talebeler. Ve yıllardır kafama bir tokmak gibi inen iki kelime: sınıf yok. Gidişler,

gelişler. Fuzuli anfisi, ve yarım saat sonra hakkı olmayan bir koltuktan hakaretle kovulan insanların utancı

içinde sığınacak yer aramak. Kâbuslardaki, masallardaki hava.

İtisaf kompleksi. Boyuna tekmelenen köpeğin ürkekliği, isteksizliği, insandan kaçışı. Bu duygunun

boğazıma sarıldığı, boğazımı tıkadığı anlar var. Ama zaman zaman ve şakaya benzeyen bir tasallut. Sonra

şuurun ışığı alaca karanlıktaki bir hayaleti andıran bu ürkekliği yok ediveriyor. Hayat bu. Veremeyeceksin,

eserin basılmayacak, yani bahtiyar bir ağaç gibi dallarını göğe uzatamayacak, meyvelerle donanamaya-caksın

her mevsim. Her ağaç meyve verir mi?

Dünyamız ne kadar küçük. Mücessem bir küre. Ve bakışlarımız yalnız bir avuç içi kadar mesafeyi

kucaklayabiliyor. Lise şuuru gölgelerle donatır. Kafatasının içinde birkaç ay hora teptikten sonra iz

bırakmadan kaybolan yüzlerce çehre.

Bir özel isim kervanı. Eti yok, iskeleti yok. İsim ve rak-kam. Üniversite de öyle. İnsanlar gerçeği

göremesinler diye önlerine oyuncaklar sürülür. Saint-Simon'lar nerede okutulur acaba? Comte daha az

yaşıyor, daha az tehlikeli, daha

275

konformist. İyi işlenmiş bir mücevher kutusu. İçinde mücevher yok. Kaldı ki Comte'un üzerine eğilen de

yok.

Kennedy'nin kellesine sıkılan kurşun akl-ı selimin, akl-ı selimlerin avizesini de parçaladı. Karışıklık, mağara

adamının insiyakları için tam bir kültür ortamıdır. Homo sa-piens'in ne kadar az sapiens olduğu böyle

zamanlarda anlaşılır. Ahmağın İngilizi, Amerikalısı, Türkü olmaz. Dreyfus dâvasını okurken sık sık

şaşırmıştım. Bu ahmak, bu şerir, bu köstebek kafalı insanlar Jaures'in, Anatole France'ın soyundan mıydı?

Hindi besler gibi kinleri palazlandıran madrabazlara gün doğdu.

29.11.1963 LÜZUMSUZ BİR HİCİV

Bu ülkenin tapu senetleri kanla yazıldı. Kuruluş çağının Os-manoğulları at sırtında yaşadılar.. Sonra saraybir uçurum oldu. Ülkenin bütün hayat kaynaklarını yutan bir uçurum. İmparatorluklar bir hamlede çökmez.

Parça parça, duvar duvar, taş taş yıkılır. Rical-i Devlet-i Aliyye Boğaziçindeki kasırları, köylünün iskeleti

üzerinde yükseltti. O kasırlarda yuvarlanan kadehler ya kanla doluydu, ya alınteriyle. Bu rical Osmanlı bile

değildi, Bizans'tı. Çeyrek asır memleket hazinesinden milyonlarca lira alan bir Şevket Bey memlekete ne

verdi? Hayâsız, köksüz iz'ansız bir ferzend. Çengeloğlunun yalısında bir alay hezele ile kafayı çeken

mezahip nazırı. Damat bey, az sonra koynuna gireceği oğlanın hasreti ile sabırsızlanırken, küçük bey

haremde beslemelerle... On beşinci Louis'ye atfedilen "benden sonra tufan" sözü Osmanlı ricali

276

nin besmelesiydi. Ah bu çöküş devirleri! Mustafa Kemal yüz elli sırtlan kovdu memleketten. Tek kusuru

ameliyatı yarıda bırakması. Süleyman Nazif kara günü sömürgeci devletlerin suratına tükürürken bu

beyefendiler İngiliz zabitlerine sefahat sofraları hazırlıyorlardı. Yurdu kazurattan kurtaran adam Mustafa

Kemal. Ama mikrobu öldüremedi.

Bunlar Osmanlı hanedanının beynini rakı sofralarında meze yaptılar. En âdi sokak köpeğinin sadakatinden

mahrum. Yıkılan vatanın çatırtısını kadeh şakırtıları ile boğdular ve defoldular. Mezahip nazırının oğlu

cebinde yabancı şirketin ihsan ettiği iki yüz altın, Cünye ile Şam arasında kapılanacak bir efendi aradı.

Seksen üç yıl gübre müstahsil-liği ve haysiyetli bir insanı deli divane edecek mezelletler. Nihayet sığıntı

olarak Kıbrıslıların bahçıvan kulübesine iltica. Ve tesadüfen rektör olan bir akrabanın delaletiyleÜni-versite'de lisan hocalığı. Delaletiyle değil, iltimasıyla. Sonra rektörlükten ayrılan akraba ve üniversiteden

uzaklaştırılan ihtiyar epiküryen. Prensesin ianesiyle geçen yıllar. Bu adam çalışmaz, hiçbir zaman çalışmadı.

Her devirde kâselisti. Bu adam fazilete düşmandır, tefekküre düşmandır. Bu adam için dünya topuklarında

başlar, göbeğinde biter. Peki neden harimini vatanın enkazı üzerinde ud çalan, şarkı söyleyen bu seyyar

sefahate kapamadın? Cildi süslü bir kitaptı, içini zamanla okuyabildim. Nihayet bir hatıraydı. Hangi

dostumuzu kendimiz seçtik. Sonbaharın cazibesi vardı onda, gurubun cazibesi. Arada insanlaşıyordu da,

dişleri sökülmüştü artık. Acaba sökülmüş müydü? On altı senedir yüzlerce defa yedik içtik. Kahramana,

civanmerde benzeyen tarafını göremedim. Nihayet bir meze idi masada, sık sık yenince tiksindiren bir meze.

Kahkahası, şarkıları, hatıraları.. Hatıraları yok. Bir ağaç gibi yaşamış. Bir ağaç veya bir kurt köpeği gibi.

Ama ölürse yine de çok üzülürüm.

Epiktet elinde olmayan şeylere üzülme diyor. Üzülme

277

mek elde mi? Zavallı Sabih Bey! Seksen üç yaşında ve se-ven'siz. Bir bardak su verecek tek dostu yok. Bir

bahçıvan kulübesi ve mezar taşlan. Sedat Zeki'nin küçülten sarkasm-ları, mektep ve yeniden başlayan hayat.

Ama dostum siz yediğiniz masaya yestehliyorsunuz. Eskiden de böyle miydiniz bilmiyorum.

Diyorsunuz ki çocuklar bütün günahları işleyecek, bırakın içsinler, gezsinler, kumar oynasınlar. Bu herkesin

gideceği yol, diyorsunuz. Memleketi siz hatırdınız. Böyle düşünenler batırdı. Şimdi de bir aileyi mahvetmeye

kalkıyorsunuz. Hayır Sabih Bey! İnsanlar günah işlemek için yaratılmamışlardır. Siz galiba domuzlardan

bahsetmek istiyordunuz. Ali Namık'ı afyona koşturan mutlaka siz kıratta bir Me-fisto'dur. Beşir Fuat sizden

kurtulmak için intihar etti. Her düşünce işgüzar bir müdafi bulabilir. Ama...

İki nevi insan var. Kaç nevi insan olduğunu bilmiyorum... Hastayım. Bazan kafamın boşaldığını

duyuyorum. Dünya irreel geliyor bana. Hayatın akışı öylesine yavaşlıyor ki zamanın dışındaymışım gibi,

ölmüşüm gibi bir intiba uyanıyor içimde. Gündüz uykularından sonra oluyor bu. Bir nevi maddeleşme.

Bütün trenleri kaçıçmak güzel şey. Ben hiç tren görmedim. Sabahın beş buçuğu. Sessiz bir sabah. Akm

gelecek birazdan. Sonra derse gideceğim. Bugün okutmanlar toplantısı varmış, beni yine çağırmadılar.

* * *

Beceriksiz bir cümle çok defa yalın bir cümleden, zarif bir cümleden hakikata çok daha yakın. Einstein'a

"gravitation" hakkındaki formülünüz Newton'unki kadar zarif ve sade değil diye takılmışlar. "Hakikati

belirtmek istiyorsanız zerafeti terzilere bırakın" demiş.

278

17.12.1963

EFSANE SÖYLEDİLER VE UYKUYA DALDILAR

Efsane söylediler ve uykuya daldılar, diyor Hayyam. Kiminden bir destan kaldı, kiminden bir mısra. Kimi

çöldeki kum tepecikleri gibi darmadağın oldu rüzgârla. Bu tiyatronun dinleyicileri sağır. Sesini duyurmak

istiyen nâra atacak. "Discours de la Methode" nâra, Aristo'nun tahtını deviren bir nâra, örümcek ağlarını

yırtan bir nâra. Rousseau nâra, Saint-Simon nâra, Proudhon, Marx nâra. Kalabalık senfoniden anlamaz.

Tarih de kadın gibidir, çığlığa koşar. Namık Kemal, gürleyen adam. O gök gürültüsünün arkasında yıldırım

yok belki ama bütün Osmanlı ülkesinde yankılar uyandıran bir haykırış Kemal. Sesini kıssa, fitili küçülenbir petrol lambası kadar zavalhlaşıverir. Önce çığlık atacaksın, sonra üç beş meraklı anlatacağın masalı

dinlemeye koşacak. Masal uslu çocuklara anlatılır. Çığlık herkese hitap eder. Sürüye ve tarihe.

Kiminden bir destan kalır, kiminden bir mısra. Kimi çölde bir kum tepeciği gibi dağılıverir. Kaç destan

kalmış? Destanlar da dağlar gibi, mimarı efsane, yani nesiller. Rüyaları yoğuran bir büyücü çıkmış o da rüya

olmuş. Homeros, Valmi-ki, Firdevsi.. "Chanson de Roland"ın bile yazarı belli değil. O "Chanson de

Roland" ki Battal Gazi çenginden bir karış daha yüksek değil. Roland'ı okutan dili, yani ecdadı asilleştiren

evlatları.

Ölünce vücut toprağa karışacak, ses rüzgâra diyor Upa-nişad. Peki ben ne olacağım? Yacnavalkiya "sen

amel'de yaşayacaksın" diyor. Amel: nâra, kitap, aşk. Ve ruh şarkılar söyleyen bir kuş. Bazan bir mabedin

kapısında, bazan gergef

işleyen bir genç kızın baş ucunda şarkı söyleyen bir kuş.

İçki kanat değil, uçurum. İnsan göklere çok geç tırmanabildi. Girdaplara uçmak daha kolay. Tolstoy

çocukken hep uçmak istermiş. Bir gün pencereden atmış kendini ve yaralanmış. Bacchus dost değil,

kulağıma mısralar fısıldamıyor. Kadeh Sirse'nin büyülü sopası. Belli ki büyücü Sirse, Ulis'in arkadaşlarını

zil zurna sarhoş edip, ahıra sokmuş.

Bacchus! Kandillerini beynimin ışığı ile tutuşturdum tapınağının, gençliğim sana hizmet etmekle geçti. Sen

canavarların en taş yüreklisisin! Hayır Bacchus! Realite bile senden güzel. Allah seni kimseye aratmasın!

Sayfaya bulutların rengini resmetmek. Düşünceler bulutlar gibi kaprisli. Toplanıyorlar, dağılıyorlar.

Ürkütmeyeceksin bu kuşları. Yoksa kaçarlar. Günün birinde bir sayfa bir nâra olur belki. Voltaire, insan

katır yükü ile ebediyete gidemez diyor. Saint-Simon: tımarhaneden kaçacaksın, diyor. Ebediyetin yolu

tımarhaneden geçer. Masal söylediler ve uykuya daldılar. Ne mutlu masalını dinletebilenlere! Masal ateş

böceği olur, yıldız olur. Masal söylemek: ölmemek, masalı dinleyenle beraber yaşamak. Ama kaç masal

söylenmiş, kaç masal dinlenmiş? ,

18.12.1963

ROUSSEAU VE BEN, NASUHİ'NİN ÖLÜMÜ

Çağdaşlarını hayalinin harikulade aynasında gulyabanileşti-ren Rousseau onlardan vazgeçemiyor. Tabiat

doyurmuyor üstadı. Bir insan arıyor. Ne ömür boyu sırtından inmeyen Therese, ne uzviyetini kemiren

hastalık, ne Ansiklopedistle

280 ,

rin haince saldırışları yaşamak arzusunu sust'iramıyor içinde. Yaşamak, anlatmak onun için. Yalnız gezen,

başkaları için geziyor. Yani bakir iklimlerde dolaşan bir "explorateur". Rousseau, yolladığı mektup okunan

adam. Bütün bir asır bu yan-deli'de kendini buldu. Voltaire gibi beyniyle yazmıyor.

Göl ve umman. Cenevre vatandaşı şuurunun cilalı sathında bütün çağını yıldızlaştırdı. Bir insanda bütün çağ.

Kafasından çok hummaları ve ümitleriyle.

Kime yazıyorsun bu mektubu? Elinde hiçbir adres yok. Yalnız vasiyetnameler adressizdir. Vasiyetnameler

ve intihar mektupları. Bu sayfalara, nihayet bir okuyucu bulmanın sevinci içinde başlamıştım. Hangi

okuyucu? Yok senin vehmettiğin dilber bu şehr içre Nedim. O dilber hangi şehirde oturur? Duşize-i

tahayyülde mi?

Mirasını kimseye bırakmayacaksın. Banknotları aleve kalbetmek. Her alev bir avuç kül.

Hint Kültür Cemiyetinden davetiye gelmiş. Yenilecek içilecek, tanımadığım insanlarla konuşmaya

özeneceğim. Henüz gidip gitmeyeceğimi de bilmiyorum. Fuat'a hâlâ mektup yazmadım. Yazmaya niyetim

yok. Hint basılmış, basılmamış bana ne? Bunun için yeni zilletlere göğüs gerecek kadar muhteris değilim.

Neden para isteyeyim Fuat'tan? Eserle il-gilense iki satır yazardı. Ben dilenci değilim. Zillet için zillet.

Nasuhi Baydar ölmüş. Yaşıyor muydu? Ve kitapları köprü altında. Sahaftan çok tulumbacıya benzeyen bir

herif, beş çuval kitap diyor. Nasuhi onların çoğunu açmamış. Açtıklarını okumuş mu? Sanmıyorum. Bütün

Nasuhi bu kitaplarda, yarım, darmadağınık. Ne istediğini, ne aradığını niçin aradığını bilmeyen bir adam.

Şöhretlerin gecekondu gibi inşa edildiği bir devirde, Haşim'in şüpheli himayesiyle, büyük mütercim kabul

edilmiş. "Thais"i karşılaştırmadım. Ama devir, "Les Dieux ont Soif'ı "Allahlar Susamışlardı" diye çeviren

Hüseyin Cahit'lerin allâme postuna bağdaş kurduğu devir.

281

I

Yani Hüseyin Cahit Bey Allah'ın tek olduğunu, "ont soif'ın "indicatif present" olduğunu bilmeyecek kadar

hımbıl ve eşekti. Zaten tek kitap değil, tek sayfa çevirmiş sayılamaz. Müsvedde müsvedde. Nasuhi Cahit'ten

çok daha soluksuz, çok daha biçare. Düyun-u Umumiyede memur. Ah bu Düyun-u Umumiye memurları!

Batı kapitalizminin kavasları. Genel evde garsonluk, lağımcılık, yankesicilik çok daha şerefli iş. Sonra Halk

Partisine yamanış. Milletvekilliği. Kültür müşavirliği ve ölüm. Nasuhi bir cins isimdir. Frenk mekteplerinde

okuyan köksüz, dâvâsız bir hayvan nev"i. Fino köpeği gibi bir hayvan. "Köy Hekimi" için yazdığım tenkide

terbiyesiz bir cevapla mukabele etmişti. Uzatmak istemedim. Evvela Nasuhi güreşilmeye değer bir pehlivan

değildi. Sonra "Ayın Bibliyografyası" çıkmıyordu artık, ve "Tercüme Dergisi" bu efendilerin mikrofonuydu.

Nasuhi'nin hayatımın seyri üzerinde tesiri olduğunu sanıyorum. Maarif Vekaletinin iltifat ve ihsanlarında

onun da payı olmak icabeder. Karım, bütün şartlan mürekkep faizi ile haizken, Elazığ'a tayin edilmedi.

Bunda Halk Partisinin pek nüfuzlu milletvekili Nasuhi Beyin parmağını görmemek güç.

Nasuhi'nin kızı sosyolojide asistan. Birkaç defa dersime de gelmiş. Ama babası ölür ölmez kitaplarını

satabiliyor. Demek kızı da yoktu Nasuhi'nin. Demek baba da değildi. Bu kubbede hiçbir seda bırakmadı.

Göçüp gitti. Geçen seçimde Millet Partisi'nin namzediymiş. Yani ne Batı kapitalizmine sadakat gösterdi, ne

efendisi Halk Partisi'ne. Nasuhi'nin tercümelerinden tek cümle kalmayacak yarın. Köprü altında, bir genelev

salonunda bekleşen satılık kadınlar gibi, geçen yolculardan iltifat dilenen bir avuç kitap. Nasuhi bu

kitaplardadır. "Köy Hekimi"nin önsözünde Andre Ribart'in "His-toire d'un Peuple"ü istişhad ediliyordu.

Tenkidimde Fransa tarihini sınıf kavgası ile aydınlatan bu eserden mütercim nasıl faydalanmış anlayamadık

demiştim. Bu çok yezitçe bir

282

"remarque"tı. Nasuhi Ribart'ın kapağını bile açmamıştı. Açamazdı da. Nasuhi'ye hürmeten Ribart'ı ben

aldım. Basılı kağıt, yalnız para kazandırdı Nasuhi'ye. Nasuhi'ye ve Nasu-hi'lere. Kötü para iyi parayı kovar.

Kötü kitap iyi kitabı kovar. Ben bu bedbaht kalem esnafının Türk irfanına çok zararlı olduğuna kaniim. Su

başını tutan onlar. Ama ne hazin ki bugün bir Nasuhi Baydar'ı aratacak kadar cahil ve nasipsiz kalem

serserileri türedi. Nasuhi Baydar bir cins isim. Ağaç gibi. Yüzlercesi var, binlercesi var. Adeta standart Türk

aydınının ismi. Bir ucu Mehmet Celal'de zincirin, öteki Tahsin Yücel'de. Kitaplarını her elime alışta bir

tanıdığı kaybetmiş olmanın hüznünü duyacağım. Boştu ve hiçti. Ama kokmuyordu. Tanımadım. Tahmin

ederim ki bir kibarlığı, bir efendiliği, bir çelebiliği vardı. Halk Partisi "Altın Gözlü Kız"m tetkikini ona

vermiş. Bir iki ay beklettikten sonra telefonu açmış, tercüme mükemmel, demiş Cemal Hakkı'ya, "maalesef

mükemmel". Standart bir aydındı. Ama yerine geçecek olanlar daha kötü. Allah rahmet eylesin!..

31.12.1963

BİR YILIN BİLANÇOSU*

Büyük adamların yazdığı otobiyografiler şu üç tipten birine uyarmış eskiden (Brandes böyle diyor): "Bakın

doğru yoldan nasıl uzaklaştım ve tekrar nasıl döndüm doğru yola" (Saint

1963 yılı yazmış olduğu Jurnal'a sonradan yukarıda yeralan "İçindekiler" bölümünü eklemiş Cemil Meriç,

diğer yıllar için böyle bir düzenleme yapmamış, "içindekiler'de başlıkları yazılmış, ancak dosyanın içinde

bulunmayan

283

Augustin). "Anlayın ne berbat adammışım ben, ama benden daha iyi olduğunu vehmedecek kabadayı

nerde?" (Rousseau). "Şartlar da yardım edince bir deha nasıl gelişip serpiliyor, okuyun da görün" (Goethe).

Bu sayfalar ilerde kaleme alınacak bir otobiyografinin temel taşları olmaktan uzak. Kendi kendine masal

söylemek ihtiyacı. Aynaya bakmak ihtiyacı. Yangından bir şeyler kurtarmak ihtiyacı. Yaşadığını duymak ve

duyurmak ihtiyacı.

Acaba tekâmül Spencer'in iddia ettiği gibi bir farklılaşma, bir kişileşme mi? Sürü, sürü. Sürünün tarihi yok.

Ama tarihin amelesi o. Piramidi omuzlarında taşıyarak göklere fışkırtan, o macerasız kalabalık. Sürüden

ayrılanı kurt kapar. Sürünün önüne geçmek sürüden ayrılmak mı? Aradaki mesafe uzayınca, evet.

Bu sayfalar bir yılın hasadı. Kavruk ve bereketsiz bir hasat. Coşmak lâzım, diyor Saint-Simon, yaşamak

lâzım. Hem zirvelerde, hem uçurumlarda yaşamak. Dizginleri boyuna gerilen at şahlanır, ama, kanatlanmaz.

Tecrübe, tecrübe.. Bayağılığa alışmak ve bayağılaşmak. Saint-Just tecrübesiz olduğu için bir Tanrı kadar ulu.

İsa tecrübesiz. Tecrübe, harem ağalarının silahı. Büyüklerin koltuk değneğine ihtiyacı yok.

Bu bir yılda kaç kitap okudum? Hiç. Başlayıp bitirdiğim tek kitap yok. Bir sürü makale, bir sürü önsöz, bir

sürü fihrist. Kütüphane zenginleşti. Ben zenginleşmedim. "Emi-le"den kaç sayfa yaptık? Bilmiyorum.

Galiba iki konferans verdim. Hint basılmadı. Yaşar Nabi edebiyat tarihi basmı

iki yazı var, bunlar büyük bir olasılıkla Jurnal'den çıkarılıp bir dergiye makale olarak verilmiş, sonra da

yerlerine geri konulmamış yazılar. 1) KAFKA (15 ve 16 Şubat tarihli yazıların arasında yer alması

gerekiyor) 2) EROTİZM VE YENİ ROMAN (29.6. ile 18.7. tarihleri arasında yazılmış olduğu anlaşılıyor).

Hazırlık çalışmalarımız sırasında bu yazıları bulamadık. (M.A. Meriç)

284

yormuş. Hint Kültür Cemiyeti müsveddeyi altı ay yanında tuttu. Sonra hiçbir şey söylemeden geri verdi.

Yapı Kredi sa-. tılmamasından korktuğu için basmıyormuş. Dostlar biz basalım dediler. Server iki bin, Ali

Bey bin küsur, verecek. Sonra Sabih Bey, nezaketen olsun, biz de yardım ederiz diyemiyor. Kitap basılsın

diye yeniden zilletlere katlanacaksın. Geçen yıl içinde bir takım ümitlere kapıldım. İtiraf edilen veya

edilmeyen ümitler. Hiçbiri gerçekleşmedi. Ama herhangi bir felakete de uğramadım. 1963 yılı hayatımın

kötü yıllarından ı biri sayılmaz. Çok zaman kaybettim. Çok zaman ve biraz ümit. Yaşamak da bu galiba.

İnsanları eskisi kadar sevmemek. İnsanları ve eşyayı. Galiba ölmek de bu. Sosyoloji dalındaki kurlarım

henüz bana bir Berke veya bir Ali Bey kazandıramadı. Ama derbederlikten kurtuldum. Elifbayı bilmeyen

çocuklara Cuvillier okutuyorum. Yalnız Cuvillier mi? Sınıf bir nevi tribün. Dinleyiciler bilmedikleri bir

dilden vaiz dinleyen bir alay bedbaht.

İnsan, umumiyi sokmalı yazılarına. Egzibisyonizm, journal yazmak. "Le moi est haissable". 63'e teşekkür

borçluyum. Renksiz, heyecansız, kanatsız bir yıl. Ama katak-lizmler de yok.

64'e büyük ümitlerle girmiyorum. Hiçbir programım yok. Yol, yola çıktıktan sonra belirir. Balta girmemiş

bir orman, istikbal. Hangi tarafa sapacaksın? Cihangirlik rüyaları görmüyorum artık. Başıma takacağım

kağıttan zafer çelenkleri peşinde değilim. Kime ve niye? 64'ten istediğim: gölge etme-'.' mesi.

Kaderin makasçısı arzularımız değil. İsterdim ki, istedim ki... Herkes kendi hayatını yaşıyor, ağaç gibi...

285

CO

9.1.1964

NESTEREN HANIM, KİTAP, BERKE

Nesteren Hanım ameliyat geçirmiş. Bu herhangi bir "fait divers". Yirmi beş sene önce "stylistique" hocamdı

Nesteren. Ne okuturdu? Hatırlamıyorum. Bir kere Guizot'nun "Synonyme" lügatini görmüştüm elinde. Ders

bir oyundu onun için, bazan eğlendiren, bazan sıkan bir oyun. Çocuktu Nesteren, Tanrı gibi. Ve biz başka

bir dünyanın insanıymış gibi seyrederdik. Sefaletin lanet şarabı, yeisler, intibaksızlıklar yaralı bir köpek gibi

huysuzlaştırmıştı beni. Nesteren'in dersi bir şölendi. Hangi şölen? Bir nevi ibadet. Neler söylerdi, bilemem

ki. Kelimeler her günkü kirli libaslarından sıyrılır, kozalarını yırtar ve birer kelebek, birer yıldız, birer musiki

oluverirlerdi. Kuşun cıvıltıları kadar manasızdı söyledikleri. Ve her hecesinde bütün bir dünya gizliydi.

Sevmek mi?

289

Hayır. Nesteren bir büyü idi. Sonra yıllar ve yıllar geçti. Bir gün bir imtihana giderken aynı kaldırımdan

yürüdük, beni tanımadı. Galiba geçen sene filoloji koridorunda el sıkıştık. Ama dünya, içinde Nesteren

olduğu için güzel bir parça. Gece gibi, çiçekler gibi, vazgeçilmez bir parçası dünyanın, Nesteren. Daha

doğrusu benim dünyamın. Hiç görüşmedik. Onu tanımıyorum da. Ama İstanbul'un bilmediğim bir semtinde

böyle bir insanın soluk alması beni hayata bağlayan minnacık ibrişim tellerinden bir tanesi. Hint'i yazarken

zaman zaman onu düşünürdüm. Arvers'in sonesindeki kadın gibi belki bunu hiçbir zaman anlamayacak.

İstanbul ihtimal Süleyma-niye'si ile, Boğaz'ı ile güzel. Süleymaniye'yi hiçbir zaman anlayamadım.

Göremedim ki. Ama yine de onsuz düşünemem İstanbul'u. Nesteren'siz de düşünemiyorum. Göğümde bir

kandil daha sönecek o gözlerini yumunca. Ve bir ku$ cıvılda-maz olacak, gönlümde. Nesteren bir rüya,

daima görmek istediğim rüyalardan biri.

Aziz dostum! Bu kitap senin değil. Kitap ürperti duyanın, gaşyolanın. Doğru belki senin de parmakların bir

sevgili tenini okşar gibi dolaşıyor sayfalarında, ama o kadar. Teninle bağlısın kitaba. Uğrunda kaç gün aç

kaldın? (Hırsızlık yaptın mı?) Hangi zillete katlandın? Sana yetiyor mu kitap? Bütün canlı hayaletlerden uzak

onunla bir mağarada yaşayabilir misin? Hangisiyle yatıp kalktın? Hani çocuğun? Kitap sesinde ışıklaştı mı?

Harem ağası da kucağında yaşadığı dünyayı sever. O kitap senin değil dostum. Açmayacaksın kapağını,

okumayacaksın. Okusan da seninle konuşmaz. Mabede girmeyen adam, boşuna pencerelerden içeriye

bakma! Mabet Çiçeron'larla konuşmaz. Sen bir Çiçeron'sun. Hafızan kitap kapakları ve fihristlerle dolu.

İsimler, isimler.

290

Sonra, sonra boşluk. Bir harem ağası hizmetine baktığı kadınları ne kadar tanırsa, sen de kitapları o kadar

tanırsın. Bir harem ağası veya bir esir tüccarı.

On beşinci Louis her kadından hoşlanırmış, Majeste'nin gönül işlerini düzenleyen zat-ı muhterem öyle diyor.

Sansın, esmer., nasıl olursa olsun. Sırtında paçavralar varmış, saçları dağınıkmış, kadın kadındır. Kokusu

ile, kiri ile, terbiyesizliği ile kadın. Amatör, cevizi bir bakışta kabuğundan soyabi-len adamdır. Bilge, Mark

Orel gibi tahta da kurulabilir, Epiktet gibi zincire de vurulabilir. Bazan Diyojen'dir, fıçıda tüner. Bazan

Sokrat gibi çarşı pazar dolaşır. Sen kitabı cildine, insanı kürküne, postuna göre değerlendirecek kadar

çocuksun. Kitap Hitler'in parlak üniformalı SS'leri gibi gözlüklerinin karşısında geçit resmi yapacak. Arada

bir apartıman kapısındaki kartivizitleri okur gibi uzanıp fihrist heceleyeceksin. Sen dört başı mâmur bir

kütüphaneci olabilirdin dostum. Tabii bir Lucien Herr veya Bir Leön Cahun değil. Namuslu bir veznedar.

Turnayı gözünden vuran bir dikkat. Hırsızın dikkati. Yıllarca kumar masalarında bilenen bir dikkat bu.

İstenilen konuya çengel gibi takılan bir dikkat. Belki sezişin tanrısallığı yok bu dikkatte. Belki burgu gibi

ciğerine işlemiyor meselenin. Ama terbiyeli, kucaklayıcı, pençe gibi bir dikkat. Avını uzaktan gören kartalın

dikkati. "Instinct" değil, ama adeta uzvî. Sonra bir Gargantua gücü. Bir vücutta bir düzine insan. Ne yapar

bu insanlar? Cemiyetin kamçısı ile kayışlaşan, nasırlaşan, kemikleşen bir "surmoi". Bazan bir kont, bazan bir

seyis karşısmdasmız. O bir düzine insan içinde, en pespaye topal şeytandan müçtehid'e kadar renk renk, boyboy vatandaş. Kaptan değişiyor zaman zaman. Önce farkına vara

291

iniyorsunuz. On iki kişi on iki resmin çeşitli kopyeleri. Ama yalnız kalıplar aynı.

Bu hergeleleri konuşturma dostum. Bırak Bizans sarayla-nndaki dilsizler gibi hizmet etsinler sana. Onları

kapıda bırak.

10.1.1964 CENGİZ'E MEKTUP

Yaptığı işten memnun olan yok, diyor ihtiyar Horace. Mesleğini isteyerek seçen de şikayetçi. Kader

komedilerini yüzyıllardan beri bize saklamış, bize yani Şarka. Bu satranç tahtasında Vezir paytak, Atın

önünde daima et. İşbölümü. Hangi işbölümü? Aydının omuzundaki yük bir düzine şaman'ın taşıyamayacağı

kadar ağır. Her şeyi bilecek, bilecek ve yapabilecek.

Mesleğini isteyerek seçmek... nerede? Spencer mühendisti. Paul-Louis Courier asker. Rodin tutturmuş

yaptığın işten zevk alırsan sanatkârsın diye. Seçitn hürriyeti hudutsuzmuş gibi. Aristo'ya meyhane çıraklığı

yaptınr bu cemiyet. Hegel'i Çemişkezek'e Almanca hocası yollar. Kalabalık bayılır insan beynine.

Hemcinsini bir kaplan açgözlülüğü ile yutmaz. Medenidir kâfir. Beynini yer, kalbini yer. Ama gemideyiz,

kaptan asırlardan beri sarhoş, tayfalar amelimanda. Her fırtınada bir parçası kopmuş geminin ve kopuyor.

Bu gemiden kaçan kaçana. Sen gemiden kaçmak istemiyorsun. Kamarada, kamaralarda esrar içen yolcular.

Salonda, salonlarda caz, çıplak kadın eti, ter, esans.

Bir köşede alnını yumruklamak ve kadere sövmek ağız dolusu. "Les Chemins de la Libertâ'yi okudun mu?

Kopan, bed-baht'ür. Bir dâvaya, bir mezhebe bağlanmak. Her dâva karan

292

lık, her mezhep gülünç. Ya sana koşacak kalabalık, karşında el pençe divan duracak. Ya sen onun içinde

eriyeceksin. Yalnızlık cüzzamhya yaraşır. Cüzzamlıya ve Tannya. Okuyan kopar. Din, bir kavme benzeyen

ondandır, diyor. Sen hangi kavme benziyorsun dostum. Arkanda birbirine dil çıkaran kilometre taşlan. Yol

yanlanıyor yavaş yavaş. Ne yaptın? Senden evvelkiler ne yaptı? Ya "Candide" gibi köşene çekil, iddiasız,

sinirsiz gününü gün et. Ya boğuş. Kolların bağlı. Kendin bağladın. Lete'de yıkanmak. Lete yok. Ama

uçurumlar da zirveler kadar cazip. Ne istiyorsun? Tevekkül güç, isyan vahim. Pas-cal'ın parmağı kiliseyi

gösteriyor. Marx'inki kalabalığı.

Bu belde'de matematikçi garip bir tufan öncesi hayvan. Ne yer, ne içer, neye yarar. "Abstrait" ile uğraşmak

mirasyediliğin ta kendisi. Yangında tulumbacıya ihtiyaç var. Zekalar Sfenks'in boğazına sanlmalı, hayatı

kucaklamalı. Matematik, şiir. Matematik, kaçış. Adeta bir ihanet. "Dairelerime dokunmayın" demiş koca

Arşimed. Dünyanın bir tarafında ilmin istiklal ve haysiyetini haykıran büyük bir "temoin"a ihtiyaç vardı.

Türkiye'de Arşimed'e ihtiyaç yok. Yani tarih ona böyle bir misyon yüklememiş. Dertlerini anlayabildim mi

acaba? Arada uzun bir gürültü patırtı. Sesin duyulmuyor. Ama bu hepimizin derdi değil mi? Kopmak ve

bağlanamamak.

14.1.1964

DONEC ERIS FELIX

"Donee eris felix"... Bahtiyarken dostla dolar etrafın, arılar çiçeğe koşar, insanlar saadete, bölüşülecek

ekmeğin vardır, ısınılacak ocağın. Rüzgâr, çil yavrusu gibi dağıtır etrafında

293

kileri. Akraban sensin. Boğulurken gülerek baktılar, elini uzattın, sırtlarını çevirdiler.

Lut'un karısı Sodom'dan kaçarken başını çevirmiş arkaya. Ben o şeamet ülkesine ebediyyen veda ettim.

Vatan değil, iğneli beşik. Yirmi şu kadar yıllık hayatımda bir tek ferahlatıcı hatıra yok. Âdeta oradan

ayrıldıktan sonra yaşamaya başladım. Beşik değil, mezar. Emerson, kapını kapayacaksın, diyor, dışarıdaki

sel götürür seni... Ailen sensin. Sineklerin iştihasına terkedilmiş bir leş gibiyim. Kendi hayatımı

ya-şayamıyorum. Ve serptiğim tohumlar başak vermiyor. Ca-mus nasıl abes görebilir dünyayı? Demek

dünya kademe kademe abes. Bu bir teselli değil, bir mahkumiyet.

Herkes gibi yaşamak. Tramvay biletçisi gibi, bahçıvan gibi, köpek gibi. Şuurun uykuda. Ve kalabalığa

yaslanarak dev bir vücudun herhangi bir hücresi gibi yaşamak...

15.1.1964_____________________

BİR SEVGİ VE BİR HAYRANLIK*

Hayır, severek evlenmedim. Hayatımı bir zebani ile birleştirecek kadar yalnızdım. Yalnız ve yabancı. Bir

kadın ilk defa olarak adımı taşımaya razı oluyordu. Bir kurtuluştu bu, par-yalıktan kurtuluş, cehennemden

kurtuluş. Ve bilmediğimiz ülkelere yelken açan bir gemiye atlar gibi elele hayata atladık. Ben seni tanıdıktan

sonra yaşamaya başladım. Korkuyorum. Bunları söylemekten korkuyorum. Yirmi iki sene gelişen, kökleşen

bir sevgi bu. Bir sevgi ve bir hayranlık. Hayat, hayatımız daima güzel miydi? Hayır. Ama mevsimleri vardı,

mevsimleri var. Vatanımsın benim. Kokladığım havasın, içti

294

ğim su. Ben şımarık ve yaramaz bir çocuk oldum zaman zaman. Sen hep aynı kalmasını bildin.

25.1.1964 ANAYASA

Şuur ırmağını şişeye doldurmak, çamurunu süzmek, berrak ve ışıltılı sunmak çağdaşlarına. Ama bu ırmak

yalnız kelimelerde şakıyan ses değil ki. Aksettirdiği göğü, kucakladığı karanlığı bardağa boşaltabilir misin?

Sonra kimin için?

Duguit'nin "Precis"si yarım asır önce yazılmış. Her cümlesi dolu. Her kelime bâtıl bir inancı kökünden

deviren bir balta. Sayfalarda bir vicdan konuşuyor. Esas Teşkilat Hukuku Rossi'nin dört ciltliği ile

kurulmadı Avrupa'da. Bu hukuku kanı ile yazdı burjuvazi, kanı ile ve alınteriyle, çakıl çakıl, taş taş

ehramlaştırdı. Fetihler demirbaşa geçince bir çelen-gin çiçekleri gibi solgunlaşır. Yeni fetihlere gitmek lazım.

Anayasa, fetihleri donduran vesika. Anayasa kanla kazanılan bir servetin rakkama vuruluşu. Adeta bir

tarlayı çitle kuşatmak, hudutlarını belirtmek. Fransa'da Anayasa kürsüsü Louis Philippe devrinde kurulur.

Ve ilk hocası İtalyan Rossi. Haklar ve hürriyetler. Kimin hakları? Fransız insanının. Hangi Fransız

insanının? Kürsüyü Guizot kurdurur, kastına,zenginleş diye haykıran Guizot. Guizot on dokuzuncu yüzyıl

burjuvazisinin enkarnasyonudur.

Ali Fuat 1908'e kadar Esas Teşkilat okutulmuyordu diyor. Ya sonra? Esas Teşkilat, bir sınıfın zaferlerini

bekleyen nöbetçi. Hürriyetin asgarisine bir bayram çocuğu gibi sevinen Türk aydını, bu azad kabul etmez

kapıkulu! Ve anayasa.

295

Anayasa var mıydı ki dersi olsun? 1835'te Anayasa kürsüsü, 1848'de "Manifeste". Yani Avrupa'yı bir

hayalet dolaşıyor. "Manifeste", yani toksen. Anayasa kürsüsüne neden ihtiyaç duyulduğu meydanda.

Burjuvazi, fabrikasına yaslanan burjuvazi, dünya görüşünü kökleştirmek istiyor. Ali Fuat Bey 40 sene

anayasa okuttu. Neyin anayasasını? Halk Parti'sinin. Hiçbir fikrî temele dayanmayan icraatını, her gün yeni

bir fetva ile meşrulaştırma cehti. Gariptir ki aynı parti'nin karşısına çıkan yine Ali Fuat. Okyanustan kaç

damla getirmiş Ali Fuatlar? Kavga etmiş mi, hangi hürriyeti, kime karşı savunmuş? Ve sonra Selçuklar. Ali

Fuat Davalaciro, Selçuklar onun eğri büğrü, onun boyuna viyaklıyan piçleri. Ali Fuat medrese, Avrupa'yı

heceleyen medrese.

Guillaume de Greffe uzviyet tereddiye başladı mı önce en yüksek fonksiyonlar kaybolur diyor. Cemiyette de

öyle. Nedir bu yüksek fonksiyonlar? Bence insanı insan yapan: feragati, başkalarıyla kaynaşabilmesi,

başkaları için yaşayabilmesi. Ve ölebilmesi. Kendini bir dâvaya vermek. Hangi maymun, hangi robot bu

imtiyazımıza ortak olabilir? Ve sevmek. Avam için din, kendi gibi düşünmeyeni yok etmek hürriyetidir.

Nazif dinim kinimdhî diyordu. Bir Asur kâhini hortlamış, bir Asur kâhini. Kinle bağdaşan bir din, din

olmaktan çıkar.

Mohancodaro'da homo faber'in imzası muhteşem bir şaheserin altında. Mohancodaro çöktü, homo faber'e

rağmen çöktü. Avrupa kafasını "absürde" lağımına sokmuş. Froletar-ya'nın kanlı bakışlarını görmemek için

Kabil gibi yerin dibine girecek. Büyücü saçını başını yoluyor. Yalnız büyük bir tarafı var Avrupa insanının:

düşünüyor. Ve düşünceyi zindanda çürütmüyor artık. Ceza Kanunumuzun ilk vazifesi insanın içinden

şeytanı kovmak. Şeytanı yani Promete'yi.

296

27.1.1964

ŞİİR VE HAKİKAT*

Mazi dalgalar altında kalan bir şehir, efsane öyle diyor. Bre-ton'lar ummanın derinliklerine gömülü bir

şehirden sözeder-lermiş. Balıkçılar denizden çan sesleri yükseldiğini duyarlar-mış. Benim içimde de böyle

bir şehir var diyor Renan. Ama yarım asır uzaktan gelen o sesleri vuzuhla aksettirmiyor. Hiç kimse maziyi

değiştirmeden anlatamaz, Renan'a göre. Anlattığı içindeki dünyadır, yaşadığı dünya değil. Goethe bunun için

hatıralarına "Şiir ve Hakikat" adını vermiş. Çıplak, kaskatı, kiri pası ile realite kimi ilgilendirir? Günler

uzayıp giden kayalar. Kıracaksın onları, yontacaksın, heykelleştire-ceksin. Gerçek her günkü tatsız hikaye,

herkesin yaşadığı, hiç kimsenin yaşamaktan hoşlanmadığı komedya veya her-kesinkinden başka tarafları

olan görülmemiş, az görülmüş bir trajedi. Temerküz kamplarının faciaları kaç bin tecessüsü kamçıladı?

Okuyucu Romeo'nun, Werther'in acılarından hoşlanır. Acı deyince, parlak olacak, asil olacak. İçindeki

dünya dışardaki dünyanın suya vurmuş aksi.

Kültür koparıyor insanı, Kleopatra gibi vuslatı tehlikelerle dolu. Hayatı kitaplarda yaşayan bir Ali Namık

Kalip-so'nun adasında, ve kaçamıyor. Sait Paşa'nın necl-i necibi sosyalizm kapımızda diyor, yarın

sokaklarda kızıl bayrak dalgalanacak. Ve başını kuma sokan çağdaşlarının kulaklarına uzanıyor elleri. Zavallı

Ali Namık, ne kadar içli, ne kadar dolu. O kadar yaşlı doğmuşum ki, diyor. Biraz Chenier, zaman zaman

Zola'lığa özenen ve Avrupa'da yaşayan bir Osmanlı. Mesajını kimseye duyuramamış. O da bir nevi Haluk.

Daha aydın ve daha bedbaht. Sabih Bey, esrara verdi kendini, diyor, kumara verdi. Fildişi kulesi yıkıldı

demek. Yeni bir

i 297

fildişi kule aradı ve cehennemi buldu. Ama Sabih Bey doğruyu biliyor mu? Esasen Ali. Namık'ları

tanıyamaz o. Beşir Fuat, Ali Namık, Cezmi Ertuğrul bu ülkenin üç trajedisi. Ve bütün trajediler gibi, sık sık

sahneye konurlar. Fethi de bir Ali Namık değil mi? Ali Namık'ın pleb'i. Ali Namık Türkten çok Fransız.

Ama kalbinde bir Osmanlı içliliği.

"Kapital"i on yedisinde gprmüş Lenin. Ve lise talebesi iken kardeşi asılmış. Birden değişmiş dünya.

Ekselans Ulya-nofun ailesi kendini boşluk içinde bulmuş. On yedi yaşında Hukuk fakültesinden kovulmuş

Lenin. Çar hazretlerinin ekselans maarif müdürü üç beş sene daha yaşasa Vladimir büyük bir bilgin olurdu

belki, belki vekil olurdu ama tahtları deviren bir ihtilalci olmazdı sanıyorum. Tarihin motoru kamçı. Lenin de

Gandi gibi müşterisi olmayan bir avukat. Ama o, ne istediğini çok iyi biliyor. Yürüyen bir irade. Yakan,

yıkan ve deviren bir kuvvet. Dönmesini, yol değiştirmesini, kavganın bütün stratejisini doğuştan biliyor

adeta.

Ağaç kökü ile yaşar. İnsan da öyle. Mazi gövdemiz. Maziden koptuk, istikbale bağlanamadık. Ne

Avrupa'yız, ne Asya. Masada bir dergi duruyor: "Ön-Yankı". Ne demek ön-yankı? Hezeyan serlevhadan

başlıyor. Ne istediğini bilmeyen şuursuz, bahtsız üç beş mektep çocuğu: Bunları yetiştiriyoruz. Dergilerin

sonbahar yaprakları gibi uçuştukları bir devir vardı. Yeni Yol, Ses, Akış, Gün... Ama hepsinin bir davası,

bir iddiası, bir kişiliği vardı, ümidi vardı. Yıllarca şiir yazmaktan utandım. Okuyucuyu cinsî buhranları ile

oyalamaya kimsenin hakkı yoktu. Aşka zamanı yoktu harcayacak aydının. Adeta bir günah sayıyorduk şiiri.

Bir "vice" sayıyorduk. Necip Fazıl, Atsız, Serdengeçti birer dâva adamı idiler. Yaşıyorlardı ve bağırıyorlardı.

Bu çocuklar viyaklıyor. Onların hiçbir günahı yok. Oynasınlar diye beynimizi verdik ellerine. Beynimizi

yani dili. Şarjörü çıkarılmış bir tabanca bu dil, tehlikesiz. Oyuncak bir tabanca. Ve tek oyuncakları o. Bu

kuşağın peygamberi Ataç. Fransa'da herhangi bir "tabac" garsonunun bildiklerinden bir hece fazlasını

öğrenemeyen bedbaht, hasta ve haysiyetsiz Ataç. Deklaseliğinin hıncını dilden alan Ataç. Mızmız ve

mıymıntı bir fikir serserisi. Ama Ata Beyin paracıklan ile bir miktar Avrupa doldurmuş kafasına. Ve

devrimden önce dünyaya geldiği için Osmanlıca öğrenmiş. Yani topallayarak da olsa iki dünya arasında

gidip gelebiliyor. Bu çocuklara dillerini öğretmedik. Avrupa dili öğretmedik. Gözlerini sıkıyönetim içinde

açtılar. Okumak yasak, düşünmek yasak, yasak olmayan tek şey Türkçenin kolunu kanadını kırmak.

Ön-yankı'da en geniş bir hayalin istikbal vaad ettiğini umabileceği tek satır yok. Bir dergi değil, bir mezar.

Ali Namık, Beşir Fuat... Beşir kolağası idi. Daha içindeydi kavganın, daha bizdendi. Ama yine de mağlup

oldu. Tek başına meydan muharebesi kazanılmaz. Ali Namık dövüşmedi de. Daha doğrusu karanlıkta

dövüştü. Fransızca "İstanbul" gazetesinin okuyucuları bu heyecanlı, bu romantik, bu hassas delikanlının

nesirlerini zevkle okudular. Kim bu okuyucular? Sekiz Rum, üç Yahudi, üç beş Fransız. Hayat kavgası.

Keneler ve tahta kurulan yedi canlıdır. Bağlanamadılar. Neye bağlanacaklardı? Clemenceau'yu dinliyordu Ali

Namık, Jaures'i dinliyordu. Kitaplar her zaman şeffaf değildir. Bazan dünya ile aramızda bir duvar olurlar.

Bağlansay-dılar... Sen bağlanabiliyor musun?

298

299

29.1.1964

30.1.1964

YABANCI DİL

DİL DEVRİMİ

Anti-klerikal Fransa ülkesinden kovar kara cüppelileri. Ama ülkesi dışında iltifata garkeder. Gambetta,

anti-klerikalizm bir ihraç metaı değildir diye haykırır mecliste. Yunanlılar için dillerini bilmeyen, barbardı. Bu

ölçüyü insanlık ölçüsünde genişletebiliriz. Avrupalılaşmak Avrupa'nın dilini öğrenmektir. Avrupa'nın dili

nasıl öğrenilir? Papaz mekteplerinde. Çocuklarımız bir papağan gibi yetiştirilir orada. Heyecanlarından tecritedilir. Papaz mektepleri Teknik Üniversitenin veya Siyasal Bilgilerin antişambr'ıdır. Kuruluşlarından bugüne

kadar tek hamiyyetperver Türk aydını yetişmemiştir o mekteplerden. Fransızca, hangî Fransızca? Zaten

zengin çocukları okur o mektepte. Ve kucağında yaşadıkları toplulukla bütün ilgilerini kaybederler. Haluk

yetiştirir Fransız mektebi. Tanzimattan beri komedi oynamışız. 76 Anayasası küf-farı aldatmak için ilan

edilmiş. Çöküş devirlerinde Avrupa'yı kızdırmaktan korkmuşuz hep. Kapitalizm için sadece pazar olmuşuz.

Üst-yapı, alt-yapı. Her ikisinde de insan faktörü ön planda. Alt yapıyı şekillendiren de insan zekası. İstihsal

kuvvetleri, yani tabiatla güreşen insan. Dilsiz bir nesil, dâvâsız bir nesil. Mazisinden kopan, âtiye

bağlanamayan bir nesil. Ve yarını bekleyen trajedilerden habersiz kalabalığı oyalamak için sahte meseleler

ibda eden bir sözüm yabana entelijansi-ya. Ya Batılılaşacaktık, Hint gibi, Japonya gibi. Ya maziye dört elle

sarılacaktık. Dilini ve dinini kaybeden millet. Avrupa, Pera Avrupa'sı. Yurtlarından kovulan mürebbiyelerin

getirdiği Avrupa. Tarih inatçı bir katır, kamçısız yürümüyor. En büyük talihsizliğimiz bu afyonlayıcı rahat...

300

Osmanlı rahatsız ediyordu Mustafa Kemal'i. Silinmesi gereken bir vesikaydı yakın tarih. Mazi zaman zaman

gevezelik ediyordu. Dil devrimi Selanik'in İstanbul'a isyanıdır, Selani-ğin ve bütün Anadolunun. Osmanlı

ordusu, Osmanlı teşkilatı, Osmanlı mimarisi yok edilemezdi. Ama nesillerin birbiriyle olan devamlılığı

bozulabilirdi. Harf inkilabı altı yüz yılı rafa kaldırdı. Ve tarihsiz bir memleket ibda etti. Kuzey komşumuzun

işine geliyordu bu. Tarihinden kopan bir ülke her maceraya sürüklenebilir. Dil devrimi kamusa Anadolunun

doluşudur. Yalnız Anadolunun değil, Azeri'nin, Çağatayça-nın, Kırgızca'nın da doluşu... Balkan Harbi,

Birinci Dünya Savaşı aydınlarla yapıldı. Türkiye Sarıkamış'lara, Çanakka-.-.:. le'lere beynini gömdü bir

parça. Sonra kansız, yorgun ve za-/ fer mucizesi karşısında gözleri kamaşan amelimanda bir en-telijansiya.

Güzellikler, yani mazi kovuldu. Mustafa Kemal'in etrafında şahsiyeti henüz billurlaşmayan seyyal ve idare-i

maslahatçı bir avuç okur yazar. Mustafa Kemal musikiyi değiştirmeye kalktı, yapamadr. Zevk meclislerinde

gazel aranıyordu, şarkı aranıyordu. Altı yüz senenin ötesine atlamak, yani milli tarihte altı yüz senelik bir

parantez, bir uçurum. Dil-Tarih Kurumu şefin bu emrini sadakatle başarmaya çalıştı. Tarih gömülmez.

Binalarıyla, sokaklarıyla, müze-leriyle, mezarlarıyla yok edilmesi imkansız bir şahittir. Sıra dile geldi. Yeni

harfler zâten geleneğin, irfan geleneğinin sırtına indirilen bir baltaydı. Selanikliler, Rusya'dan gelen Türkler

ve şeften iltifat görmeye koşan kızanlar dili tahrip için cansiperane bir gayret harcadılar. Mustafa Kemal işin

maskaralığa vardığını anladı, ama iş işten geçmişti. Hareket

301

bir zaman gevşedi. Sonra tekrar hortladı. Mustafa Kemal atını senatör yapan Kaligula gibi her kaprisine

lebbeyk dedirtmek mi istemişti? Yapılmayanı yapmak peşinde miydi? Yahya Kemal hususi sohbetlerinde

efendisinden "dejenere inferieur" diye bahsedermiş. Yahya Kemal çeyrek asır bu "dejenere inferieur"ün

t....rını yaladı.

Moskova Radyosunun yorumcusu Erdem... O makama nereden kurulduğu, niçin kurulduğu belli olmayan

ümmi bir Laz. İhtimal Türkçeyi bilmediği için, uydurcaya sarıldı dört elle. Bizdeki solaklar, Erdem

edebiyatımızın temsilcisiymiş gibi, onu örnek aldılar. Halk Partisi bu şenaati parti programı haline getirdi. Ve

düşünce dünyası körün mağarası haline geldi. Seksen sene evvel Diyarbakır'dan gelen, baytarlık tahsil eden

Kürt alfabesi yazan hâlâ en büyük sosyoloji bilginimiz, milli sosyologumuz. Sosyoloji kürsüsünün

karşısında yerlere kadar eğildiği bir başka mabut da son "altesse imp^e-riale" Sebahattin Bey. Hâlâ tanrı-şair

Yahya Kemal. Berke de kabul ediyor, her yıl bir parça daha düşüyoruz. Ama ne yapalım diyor, dili yaratan

çoğunluk. Hangi çoğunluk? Dil cemiyetle beraber yürür. Cemiyeti de, dili de ayakta tutan geleneklerdir. Dil

gölgesidir cemiyötin. Cemiyeti geride bırakıp dört nala koşmaz. Hem nasıl bir koşuş. Dün Camus çevirirken

durakladık. Berke fert yerine birey'i kullanalım dedi. Nihayet hak verdi bana. Yahut öyle göründü.

Uydurcacılık bir alay mektep kaçağının inhisarında. Berke gibi dil vakıasını yıllardır inceleyen bir kabiliyetin

kendini etrafındakilere kaptırması hazin. Zaman zaman gözlerini açıyor. Güçlük bir otoritenin olmayışında.

Kimin ehliyetsizliğini, nasıl ispat edeceksin? Herkes karışıyor dile. Yani düşman isimsiz.

İzzet'in asistanlığı için Tank Beyle konuşmak. Berke, Tarık bey uzaktan sever sizi diyor, İzzet'in yakın

dostunuz olduğunu bilirse almaz, kontrolünüz altına girdiğini sanır. Çok yerinde bir römark. Mahmut Ali'yi

bunun için filolojiye

302

vermedim. Berke de kendini kontrolüm altında sanacaktı. Şimdi saymıyor mu? Tank Beyin bu hissini ancak

Berke dile getirebilirdi. Bu bir ifşa'dır. Cahit Tanyol da hiç istemedi Mahmut Ali'yi.

SOSYALİZM VE ALİ BEYİN DOÇENTLİĞİ

Konyalı bir milletvekili mecliste açmış ağzını yummuş gözünü. Bu devrimleri yapan komünistlerle

siyonistlerdir demiş. Her devrimin kökü dışardadır demiş. Tabiî senatörler aksini isbat için koridorda hazreti

iyice tartaklamışlar. Tabiî senatörlerden biri A.P.'lilere komünist sizsiniz diye haykırmış. Eşek, eşek sensin,

ulan eşşoğlueşek.

Ali Bey "Sosyalizm"i yayımlamaktan vazgeçmiş. Ya doçent olamasaymış? Sosyalizm, S.F.İ.O'lu iki yazar

tarafından kaleme alınmış bir kitap. Açıktan açığa Rusya aleyhtarı. Burada mühim olan aydının

haysiyetsizliği. Neden korkuyorsun? Kimden korkuyorsun? Bir öğretim üyesinin kendini hesap vermekle

mükellef sayacağı iki makam vardır: kanun, vicdan. İnsan hakları için en basit fedakârlıklan göze alamayan,

insan haklarına ihanet etmiş olur. Burada sosyalizm, komünizm, demokrasi çekişmesi yoktur. Ömrü billah

güdül-meye mahkumuz. Aydının vazifesi aydınlık getirmek. Bu kitapta aydınlık var mı? Var. Sosyalizmin

ana dâvasını üç beş çizgi ile anlatıyor. Yalan söylüyor mu? Hayır. Faydalı mı? Faydalı. Kime faydalı?

Herkese. Yabancı dil bilmeyen, karanlıkta bocalayan her vatandaşa, polis komiserinden, mahalle bekçisine,

savcıdan hukuk talebesine kadar. Tehlikeli fikir. Tehlikeli olan bu korkudur. Aydının, hiçbir art düşüncesi

olmayan, hiçbir ideolojik kişiliği olmayan aydının gölge

303

lifi

sinden korktuğu öyle bir manevî iklim, tehlikelinin tehlikeli-sidir. Demokrasinin tek hoş tarafı fikir hürriyeti.

Sosyalizm Türkiye'ye ne getirir? Bilmiyorum. Sosyalizm Türkiye'de gerçekleşebilir mi? Bilmiyorum. Ama

insana saygı gösteren, ışığı söndürmeye koşmayan, kitaba diş gıcırdatmayan ve aydınını sahipsiz bir

köpeğin ebedi korkusu içinde yaşatmayan, kendi beynini kemirmeyen bir rejimin susuzluğu içindeyim. Bu

rejim gökten inmez.

Çarlık Rusya'sında legal Marksistler vardı. Bugün Mark-sizmi gümrük duvarları dışında bırakmak

gafletlerin en büyüğü. Fikirden kaçılmaz. Düşman fikirle güreşilir. Düşman fikir ne demek? "İnsan Hakları

Evrensel Beyannamesi'Yıe imza atan bir milletin üniversitesinde iktisat okutacak adam "Sosyalizm" gibi

masum bir kitapçığı yayımlamaktan çeki-nirse doçent değil, kapıcı olmaya layık değildir. Din şehit ister,

asuman kurban. Haklar birer birer fethedilir. Bu efendiler konuşmak için mi doçent olacaklar, meşaleyi

dolaba saklamak için mi? İnsanın keneden farkı bir dâva uğrunda fedakarlığı göze alabilmesindedir. Bir

aydının en hayatî davası, fikre kitaba saygı telkin etmek. Bu memleketin yalnız nimetlerinden faydalanacak,

kırk senedir geviş getirilen yalanları tekrarlayacak, tıkır tıkır maaşını alacak, Avrupalarda dolaşacak ve

namustan dem vuracaksınız. Yağma yok.

Doçent olamazsan. Ne olur doçent olamazsan? Doçent olmak bir vazife midir? Ve sen doçent olmak için mi

yaratıldın? Fikir uğrunda edna fedakârlığı göze alamayan, üniversitede kapıcı olmaya lâyık değildir. Bu

memleketi tımarhane haline siz getirdiniz. Tabiî senatörlere komünist diye bağıran milletvekili sizin talebeniz.

Senin doçentliğinden ne çıkar arkadaş? Gölgesinden titreyen, mesleksiz, dâvâsız, heyecansız bir heyula.

Ancak istatistikte bir rakkam. Allah belanızı versin!

304

4.2.1964

OSMANLI ÜLKESİ,

ŞEHİR VE KÖY, BİR TÜRBE*

Türk'ün eşeği bile bir başka, diyor Theo, kulakları düşük, gözleri donuk... belli ki efendisinin sopası altında

can vermeye ezelden razı. Fransız şairi için Doğu'da yalnız tevekkül var. Yükseliş çağlarında Avrupa'ya

duman attırmış bu tevekkül. Sonra hayatın, etrafında ve içinde, parça parça döküldüğünü gören bir ihtiyarın

adam sendeciliğine dönmüş. Kapitalizmin ekmeğine yağ süren de bu tevekkül. Ecdat ölmesini öğrenmiş,

öldürmesini öğrenmiş. Tanıdığı zevkler kırk haramilerin kaçamak zevkleri. Ve dişlerini ense köküne geçiren

korku, günah işlemiş olmak korkusu. Bir pars atılganlığı ve bir boa uykusu. Maşeri şuur gelişmez bu

tarlada, gelişmemiş. Bir trenin yolcuları, aynı yönde giden insanlar, birbirlerine bizden çok daha yakın.

Hapishane koğuşları dert ortakları ile dolu, dilleri bir. Osmanlı ülkesi Türk'ün boğazına sarılacağı günü

hasretle bekleyen insanlarla dolu. Sonra giden gitmiş, kalan kalmış. Ama alışmamışız birbirimizi sevmeye.

Tanrı da Halife ile beraber sizlere ömür. Tarihi müzeye kaldırmışız. Gelenekler unutulmuş, istikbal bir

cehennem dehlizi kadar karanlık. Kimsenin kimseye güvendiği yok. Bir başka frenk İstanbul'dan ayrılırken,

ölüm kokuyor burası, diye haykırmıştı. Belki bir kasırga temizler bu ahırı, bir sel temizler.

Sahnede şöyle bir görünüp kayboluveren kuklalar. Yalan ve komedi. Terakki var mı? Yok. Tam bir

enflasyon. Yirmi aydın toplasanız Meşrutiyetin bir aydını yapmaz. Dilsiz ve dinsiz. Adeta beyni ve gönlü

çıkarılmış bu sürünün.

Tayfur Sökmen Türkiye'de ağa yok diyor, doğru. Osma-noğlu bir kadın kadar kıskançtı. Hem temporel'di,

hem spiri

305

tuel. Sened-i İttifak ödü kopan İkinci Mahmut'un köprüyü geçinceye kadar ayıya dayı demek mezelletine

katlanışı. Padişah hayat bırakmamış Anadolu'da. Derebeyi şatosuyla, şa-peliyle, atıyla, arabasıyla derebeyi.

Derebeyi şatosuna dayandığı kadar gururuna ve haklarına da dayanır. Menteşoğ-lu bir Anadolu köyüne

çakılmış ağaç gibi ve ağaçlaşmış. Derebeyi kılıcı ile derebeyi. Askere o gitmiş, o dövüşmüş. Derebeyi

Avrupa tarihinin mimarları arasında. Bir zaman hür düşünceye açmış kapılarını. Kiliseye kafa tutmuş, Krala

kafa tutmuş. Faydasızlaşınca operatörlerin en büyüğü tarih, bu gangren olmuş uzviyeti kesip atmış. Şimdi

hükümet şehir burjuvazisi ile birleşip üç beş yüz toprak sahibinin burnunu kırmayı düşünüyor.

Parlamento'da toprak beyinden çok fabrika sahibi ve serbest meslek temsilcisi var. Şehirle köy arasında bir

çatışma. Elbette zafer şehrin. Ama ne zaman? Bilgilerimiz Asya haritası gibi, birçok yerleri ormanlarla

çöllerle dolu. Yani soru işaretleri... Köy ister istemez şehirleşecek. Tayfur Beyin oğlu babasının toprağında

şahnelik yapamaz. Budak Beyle, Bahir Beyle yürümez bu saltanat. Zaten ihtilalden önceki Fransız

aristokrasisi gibi ağalar çiftlikleri ile ilgilerini kesmişlerdir. Bir veya birkaç nesil meselesi. Sonra... Sonra

şehirli kurulacak köye.

Türbesi yok Ali Namık'ların, sanki bu ülkede yaşamamışlar. Sabih Bey, kendini afyona verdi diyor, ve öldü,

iyi Fransızca bilirdi diyor. Sabih Bey Ali Namık'tan tek satır okumamış. Biri uzviyeti ile yaşamış, köpekgibi. Öteki kafasıyla. Belki aynı mahallede büyümüşler. Ama ayrı milletten iki insan. Hatta ayrı neviden.

Sabih Bey Frenkçe konuşan bir Osmanlı. Ali Namık Osmanlıca konuşan bir Fransız, hayır bir insan. Sedat

Zeki de tanıyamaz Ali Namık'ı. Ali Namık taşlaşan bir rüya, Ali Namık serap, Ali Namık İkar, güneşe çok

yaklaşmış, erimiş balmumundan kanatlan... ve düşmüş. Gönüllere değil, yokluğa düşmüş.

306

1908'de söze Jaures'le başlamak. Ve kanatlı bir üslupla insanlığın dâvalarını haykırmak tarihe. Bir genç kız

kadar saf Ali Namık ve iyimser. Ehramlar kadar yaşamış gibi bilgili. Zirvelerden bakıyor çağdaşlarına.

Gururundan değil. Kartal inemiyor toprağa. Neden Fransız antolojilerinde adı yok? Bir Hint kumaşı gibi

muhteşem ve bir İran minyatürü gibi işlemeli üslubu. Frenkçe yazan bir Baki. Her şeye rağmen kucağında

yaşadığı topluluğun "naivete'si var Namıkta, kurnaz değil. O kadar ışıkla dolu, o kadar kitapla sarhoş ki

insan inanamıyor Sabih Beye. Bu adam kırılır, ama küçülmez diyor. Fildişi kulesiyle beraber arşı âlâya

çekilebilir. Her uruç şehitler huzurunda olmaz. Ama kaynaklardan içen kimsenin dudaklarını bataklığa

uzatacağını düşünemiyorum. Hangi inkisar nuru çamura kalbedilir? Sait Paşa'nın oğluna bir küçük türbe

yapmak isterdim. Ali Namık'lar unutulduğu için yenileri yetişmiyor. Şimdilik meçhulden gelen bir ses. Kâh

bir çocuk sesi, kâh bir tanrı sesi. Ne kadar yaşamış, belki Saint-Just kadar, belki Keats kadar. Saint-Just'den

fazla Keats. Korkuyorum, yakından bakınca bu şahane tüylerin ariyet olmasından, aldanmış olmaktan

korkuyorum.

7.2.1964 ALİ BEY

Rejimlerin en güzeli insanı boğmayan. Hangi insanı? Düşüneni ve yaratanı. Rejimlerin en güzeli zekâyı

karanlığın tasallutundan koruyan ve beyni mahalle köpeklerine peşkeş çekmeyen. Sınıf kavgası yaşayan

cemiyetlerin, büyüyen cemiyetlerin ayırıcı vasfı. Yükselen topluluk dövüşen topluluk

307

tur. Madde ile veya mazi ile. Sınıf savaşı yok bizde. İnsanın insanla savaşı var.

Ayağa kalk üniversite! Katil sensin! Nefi'nin kanlı başını Bayram Paşa'ya sunan mürteci Osmanlı müftüsü,

cinayetini bir beytle çerçeveleyecek kadar çelebi idi. Polis, kravatlı sadistlerin emrinde şuursuz bir harem

ağası. Şuursuz ve dilsiz. Asırlardan beri zulmetmek için yaşayan mesuliyetsiz ve bedbaht bir sürü. Ama o

işkence makinasım da harekete geçiren üniversite.

Bir Orhan Münir, tımarhane gardiyanı kadar psikiyatri bilen her izan sahibinin deliliğine yemin edeceği o

perişan, o hasta dimağ hukuk felsefesi okutur. "HukukSBaşlangıcı" adlı kitabın hiçbir itirazla karşılaşmadan

tedris edildiği fakülte mahalle mektebinden çok daha haysiyetsizdir. Toprak reformu, 142. madde... bunlar

palavra.

Oraya giren büsbütün kopuyor toplumdan. Firavunlaşı-yor. Sulhi Kuran-ı Kerimde suç unsuru arayacak

kadar tefekküre, düşman. Selçuk dişlerini idrakin boğazına geçirmek için pusuda. Yalan ve şer.

Kurtlarla beraber ulumak. Olur. Kurt güzel hayvan. Yırtacak, dişleyecek. •

Bu uçsuz bucaksız domuz ahırını hangi Herakles temizli-yecek? Biz kapımızın önünü süpürelim. İnsanı

sümüklü böcekten ayıran yiğitlik. Yalnız karnını doyurmak, yalnız soyunu devam ettirmek için değil, gerçek

insan daha güzel bir dünya yaratmak için, kendini aşmak için, gözyaşlarını dindirmek için yiğittir.

Hürriyetler armut gibi kucağımıza düşmez. Türk işçisinden bahsetmiyorum. Ama orta sınıfın büyük

vazifeleri var. Hürriyeti karış karış fethedecek olan o. Zira düşünen, düşünmesi gereken o. Karanlıkta

yürüyemiyor. Ama kendi kendine çelme takan garip bir hayvan bu orta sınıf. Adnan Benk Picon'dantercüme yaptı, tevkif edildi diyorlar. Üniversitenin verdiği bilirkişi raporu ile tevkif edildi. Üni

308

1 «I

versiteden diplomalı hakimlerin karşısına çıkarıldı. Adnan Benk'in yazdıklarını işçi anlar mı? Hayır. Aydın,

aydının Adnan Benk'e ihtiyacı yok. Benk'in yazdıklarını bütün Türkiye okusa ne lâzım gelir? Hatta okuması

zaruret değil mi?

Ali Bey'e ya sen de tevkif edilirsen? diyorlarmış. Ne büyük şeref! Hayatının bir mânası olur, insanlaşırsın.

Bu zavallı ülkenin utanmadan yediğin parasına hak kazanırsın. Tevkif edilirsen... a birader insan doçent

olmak için değil, tevkif edilmek için yaratılmış.

Yolumuzu kesen hep aynı rezil safsata. Başkaları niye yapmıyor? Ulan başkalarına göre de başkası sensin!

Başka* lan yapıyor. Namık Kemal tevkif edildi. Abdullah Cevdet tevkif edildi. Ekmek bekleyen çocuğun

mu var?

Komünizm insanlığa ne getirdi veya ne getirebilir? Bilmiyorum. Amerika ile Rusya arasında büyük fark var

mı? Aron yok diyor. Cemiyet sanayileştikçe sınıf tezatları keskinliğini kaybeder. Zaten dâva rejim dâvası

değil. Dâva aydının pısırıklığı, köksüzlüğü, bayağılığı dâvası. Dünyanın üçte biri Marksist. Ve biz hâlâ

Marx'i okuyanları cüzzamlı gibi tecrit ederiz. Kim yapar bunu? Aydın. Ne aydını? İktisat doçentidir, sekiz

sayfa Marx okumamıştır hayatında. Hukuk doçentidir, hâlâ Atatürk'ten başka dâhi tanımaz ve kendi

gölgesinden korkar. Cehaletin bu kadar saygı gördüğü başka bir ülke yok. İktisaden geri kalmış... hangi

iktisaden?

Sual: bu kitabın yayılması faydalı mıdır? Cemiyet bu bilgilere muhtaç mı? Evet.

Sual: Bu kitap tarafınızdan mı bastırılacak? Hayır! Demek ki eğer mevcutsa tehlikelere göğüs geren başka

bir insan daha var. Sadece mahkemeye çıkmak, mahkemede konuşmak, insan haklarını müdafaa etmek,

fikrin haysiyeti uğruna çile çekmek, bu memlekette aydının kerhane orospusundan daha pespaye olmadığını

ispat etmek için bu kitap bastırılır. Yoksa kokladığımız hava haramdır. İşte böyle Ali Bey!...

309

21.2.1964

GORİL VE İNSAN*

Yuvarlanmamak için bir dikene tutunmak. Ve unutmak asıl acıyı. Uçurumu unutmaya çalışmak. Şuurun

kendini koruması bu. Hep başkalarında yaşamak, başkalarının yarınını, bugününü, dününü kendine dert

etmek. Diş ağrısını geçirmek için tabanını dağlamak. Zindanının penceresinden geçken trenlerin davetini

duymak. Ve zindanının dışındakilere, hadi binin trene diye haykırmak. Olanla yetineceksin. Goril yıldızları

merak etmese "ptekantropus erektus" hil'atini giyemezdi. Amip olanla yetinir. İnsan fetihtir, isyandır. Goril

başını kaldırdığı için insan oldu. Dört ayaklıyı kainatın efendisi yapan bu dikiliş. Hazır oyuncaktan

hoşlanmaz bu çocuk. Cinlerini de, tanrılarını da kendisi yaratır. Kâh bir masal denizinde süzülen bir

yelkenlidir, kâh...

22.2.1964

TOKAT VE KAMÇI

Samson küffarın başına yıkmış mabedi. Neden? O gergedanı kahraman yapan, düşmanları. Zincire

vurulduğu için kap-lanlaşmış. Zincir: bir merdiven. Hakaret: kanat. İngiliz hayranı Gandi'yi İngiltere ile

güreştirir tokat, kediyi arslanlaştı-rır. Arzın kaderini değiştirenler kendi kaderlerini değiştirmek zorunda

olanlardır. Tarihi "rate"ler ve deliler yapar. Rezil bir hükümdarcık ırzına geçmese Sezar Sezar olamazdı.

310

Zilletten kurtulmak için Sezar olunur. Ve taç yüzkarasını kanlı pırıltıları ile sakladığı için kutsaldır. Goril

göklerin karşısında şahlanmasa asilleşmezdi. Sürü kaderinden memnundur. Sürü ve bilge. Hitler puşttu. "Ab

uno disce omnes." Yarası olmayan yaşar, yaratmaz. Yazmak, gelecekte yaşamak. İnsan bazan kılıçla yontar

hayalindeki dünyayı, bazan kalemle. Gerçek aşklar da sessizdir. Doyan, konuşmaz. Yattığı kadınlarla

övünen, o kadınlarla yatamayandır. Yaşanan an, bütün olarak yaşanan an, istikbale taşmaz. Başlar ve biter.

Kendi kendine yeter. Çevresini değiştirmek. Neden? Bu çevresini bulamayanların, çevresinden sökülenlerin

hasreti.

29.2.1964

YOGİ VE KOMİSER

Koestler'i 46 yılının "Temps Modernes"lerinde tanıdım. 46-47 yıllarının Merleau-Ponty Moskova davalarına

ayırdığı uzun bir etüde "Yogi ve Proleter" adını vermişti. Çok bilinmeyenli bir denklemdi bu yazılar.

Yıllardır Batı düşüncesinden uzaktaydım. Hapishane, işsizlik, mektep, hocalık ve mütercimlik. Moskova

dâvalarını biliyordum. Ama Koestler kimdi? "Sıfırla Sonsuz" şuuru tokatlayan kitaplardan. Düşünce

kınından sıyrılan bir kılıç, keskin ve pırıl pırıl. İnsanı utandıran bir kitap. Cehaletinden utandıran, manevi

uyuşukluğundan utandıran ve kulağına "düşün" diye bağıran kitap. Roman değil, iddianame. "La Tour

d'Ezra'yı da okudum. O da bir destandı. "Exodus" daha polisiye, daha röportaj, daha patırtılı. Onun için

"Tour d'Ezra'yı unutturdu. Daha doğrusu Koestler'i çok çabuk okudum. Kime benziyor? Kimseye. Dos

311

toyevski? Hayır. Yazmasını bilen adam. Kendine göre bir dili var. Yani şahsiyet. Sokakta duyduklarını

gevelemiyor. Haklı haksız... ayrı hikâye. "Yogi ile Komiser". Düşünce tarihinin bu iki kutbunu zekanın

affetmeyen mahkemesinde sorguya çekiyor Koestler ve aydınlığa kavuşturuyor.

İnsanın hayat karşısındaki bütün davranışlarını bir gök kuşağına benzetiyor. Ve sosyolojik bir

spektroskoptan seyrediyor. Bütün renkler duruluyor ekranda. Tayfın bir ucunda, enfra-ruj tarafında,

Komiser. Dünyayı dışardan değiştirilebileceğine inanan adam. İnkıbazı daxEdip kompleksi de dahil bütün

belaları yok edecek: devrim. Ve yok etmelidir. Devrim, yani istihsal ve mübadelenin yeni baştan

düzenlenmesi. Bu amaca varmak için her vasıta meşru: şiddet, hile, hiyanet, zehir. Mantıki muhakeme,

yanılmaz bir pusula. Kainat bir çeşit rakkas. Bir kere harekete geçirildi mi hep aynı hareketi tekrarlamaya

memur. Başka türlü düşünen kavga kaçağıdır.

Tayfın diğer ucu renksiz ve hareketsiz. Ultra-viyole içinde eriyen bağdaş kurmuş bir Yogi. Ona göre de

kainat bir rakkas. Ama laterna havuz veya kerhane de denilebilir. Amacı kim görebilir? Yalnız vasıtalar

önemli. Şiddet yok. Hiçbir vesile ile yok. Mutlak'a» yüksel dikçe mantık değerini kaybeder. Dış düzen hiçbir

şeyi ıslah edemez. Tek manivela kişinin spiritüel kuvvetleri. Başka türlü düşünen: kaçak. Köleliği kanunla

yıkmayacaksınız. Mistik bir terbiye her işin başı. Fert tek başına görünmeyen bir göbek bağı ile kainata

bağlı. Onun manevi değerlerini besleyen bu usare. Dünyadaki başlıca ödev: aksiyondan, ve heyecandan

kaçmak. Bu bağı koparmamaya bakmak. Bunun kendine göre çetin bir tekniği var. Yogi'nin kabul ettiği

biricik teknik.

Bu iki kutup arasında düşüncenin diğer nüansları. Merkeze yaklaştıkça renkler sisli ve karışık. Komiserle

münakaşa edemezsiniz. Hazret dövüşe hazırlanan goriller gibi göğsünü döver önce, sonra ister dost olsun

ister düşman kucak

312

lar ve boğar sizi. Ultra-viyole iskeletle de münakaşa edilmez. Kelimelere inanmaz ki. Liberallerle,

fabianistlerle, filantrop-larla münakaşa edebilirsiniz. Ama hiç netice çıkmaz münakaşadan. Dâva Komiserle

Yogi arasında. Dünya dışardan mı değiştirilebilir, içten mi?

Veli ile devrimciyi uzlaştıralım diyeceksiniz. Ne âlâ memleket. Bugüne kadar müphem uzlaşmalar

gerçekleştirilebildi. Kompromi? Evet. Sentez? Hayır. Tarihi berbat eden: iki ucun gerçekten kaynaşamaması.

Komiserin bütün dikkati, fertle cemiyet arasındaki münasebetlere takılı. Yogi, fertle kainat arasındaki bağları

görüyor yalnız. Biraz fedakârlık etseler ya! Fedakârlık dile kolay. Irmağa, tersine ak! demek bu.

İnsanın tabiatını değiştirmek için Komiserin harcadığı emekleri tarih boşa çıkardı. Campanella'nın "Güneş

Devletimden Sovyet Rusya'ya kadar. Engizisyonla Reform da caba. Bu iflas iki sebepten geliyor.

Dolambaçlar mübayeneti, iniş yokuş mübayeneti.

Ütopi sarp bir zirve. Oraya varan yol dolambaçlı mı dolambaçlı. Yükseldikçe zirveyi göremezsiniz. Ne tarafa

gittiğiniz belli değildir. Bu dolambaca sapan kalabalık, kılavuzunu yolun dışına iter. Sonra o da arkasından

uçuruma yuvarlanır. Devrimlerin çoğunda öyle olmadı mı? Reformlarda yerinde tepinilir. Hatta aşağı inilir.

Misal: "Trade-Unions." '

İkincisi yokuş antinomisi. Başka bir deyişle gaye ile vasıtalar arasındaki antinomi. Mesul mevkideki insan'

boyuna iki imkândan birini seçmek zorundadır. Ya vasıtaları gayeye tâbi tutacak, ya tersi. Nazari olarak bir

kompromiye varmak mümkündür. Liberalizm, din, hüsnüniyet kompromileri. Ama ameli ve "immediat"

sorumlulukların yükü altında dilem keskinleşir: seçmek lâzımdır. Seçince meyil üzerindesin. Vasıtalarıgayeye tâbi kıldık mı, yokuş sizi faydacı mantığın halısı üzerinde aşağıya kaydırır boyuna. Önce meşru

müdafaadan dem vurursunuz. Halı açılır. En iyi müdafaanın taar

313

ruz olduğu formülüne varırsınız. Nihayet atom bombasına, Nagazaki'deki iki yüz bin ölüye çıkarır bu yol.

Bu meşum meylin ikinci örneği yarayı dağlamak iddiasıyla başlar, Moskova tasfiyelerinde biter. Bu işin

mekanizmasını Pascal da biliyordu: "İnsan ne melektir, ne hayvan. Felaket şuradaki melekliğe özenen

hayvanlaşır."

13.3.1964

ANKARA, HİNT VE EBEDİYET

Ankara... bir rüyadan bir rüyaya geçiş. Paris'i de rüyada tanımıştım, Paris de yabancılığı içinde dosttu.

Kalorifer kokusunu his ettirmeyen bir bekleyiş. Bir dostu, bir hadiseyi, meçhulü bekleyiş. Ankara

soğukluğu içinde sıcaktı. Ne kaldı? Bir sefahat akşamı bilmediğiniz bir elin poşetinize damlattığı koku.

Güzel bir koku. İhsan Bey kitaplarının duvarı arkasında sesleri, seslerin muammasını çözmeye

uğraşmaktadır. Mehmet dairesinde. On binlerce insanı yutan, yiyen... sonra tekrar kusan daireler. İnsanı

mezarın sertliğine alıştırmak için yapılmış gibi. Nafiz kendini günlerin seline kaptırmış, heyecansız,

mütevekkil ve boş. Alaettin Aziz Ziya'nm bir başka nüshası, daha kuru. Hadiye bir kızkardeş kadar uysal ve

çilekeş. Ve sonra "Hint". Abidin İtil ile muharebe. Adam Şiri Orobindo'yu duymamış. Tagor deyip duruyor.

Bana rastlamayan bir Ahmet Akat. Daha nasipsizi, daha dar ufuklusu. İlahiyat Fakültesi dekanı, Rusçayı

anadili gibi biliyordu; Almanca, Farsça anadili, İngilizce bilir, Fransızca anlar, Sanskritçe mesleği. Abidin

Beyi rahatsız etti kitap. Bir vicdan azabı gibi, bir küfür gibi, bir tokat gibi. Ama belli ki

314

kalın derili hayvanlardan. Ben odadan çıkınca ikimizi de unutmuştur. İş Bankası'ndan mektupla başvur

dediler. Salim Şengil bankalardan yardım dilenecekti. Bu Hint, itirafı yüz kızartan bir günaha benzemeye

başladı. Gayn meşru bir çocuk, hayırsız bir evlat, sarsak bir kızkardeş, kötü bir şöhret, polis dosyası... falan

gibi.

Cournot'yu Fransa tanımamış, Marx'i Almanya. Türkiye'de fikir her zaman bir anakronizmdir. Himalaya'yı

hangi terazide tartacak adam? Alışılmamış, tedirgin ediyor çağdaşları. Görmek istemiyor.

"Hernani"ye birkaç yılımı gömdüm, kim farkına vardı? Hâlâ "Cyrano de Bergerac" tercümesi... Bütün

Cyrano'da bir perdelik Hernani'nin sakladığı emek ve başarı yok. Reklam, reklam. "Emile"in önsöz'ü ile en

az bir ay uğraştığımı kime anlatabilirim? Elmas'ın sahicisi ile sahtesini, hayatında elmasın adını duymayan

nasıl ayırd edebilir? Ve sonra Hint. Kusurlarıyla, darmadağınıklığı ile, inişi çıkışı ile... bir kıta. Abidin Bey

Sanskrit edebiyatı değil bu, diyor, başı yok sonu yok. Neye benzetsin? Anlamak ne ilahi bir mazhariyet!

Yazabilen anlar. İnsan biraz daha kazıklaşıyor, yani dalı, çiçeği, kabuğu kayboluyor. Çıkacak da ne olacak?

Ne arayan var, ne soran.

Bir Gomperz'i düşünüyorum. Zeller'den sonra Yunan felsefesini yazıyor. Ve kısa zamanda üç baskı. İngiliz

mekteplerinde ders kitabı olarak okutuluyor. Zeller'den sonra. Zeller, Tanrı. Tanrıdan sonra kâinatı

yaratmaya kalkmak gibi bir şey. Bizde Zeller de yok. Ben... geçelim.

Adresini şaşıran mektup. Benim hiçbir mektubum sahibini bulamamıştır. Belki bütün mektuplar öyle.

Önce havarilerini yaratacaksın. Havarilerini yani hoparlörlerini.

Mikelanj Alpleri yontmak istermiş. Tann'da zevk olsa çekici kaptığı gibi Alp'ten Musa heykelleri yaratırdı.

Mikelanj

315

nerede yaşamış? Nasıl yaşamış? "Ocağa eğilen bir kadın başı ve kutsal içkiyle şahlanan alev". Mukaddes

ateş Vestal'siz söner. Olabileceklerin yanında olanlar o kadar zavallı ki. Tersine bir "selection." ,

Ve kuşların lacivert kanatlarında huzur... Bu jurnala bir daha dönecek miyim? Bilmiyorum. Paris'ten

ayrıldıktan sonra yazmayı denemiştim. Eğri büğrü, birbiriyle tokuşan satırlar. Bedbaht satırlar. Olmadı.

Hatıralar çürüyüveriyor dalda. Çabuk koparılmaları gerek. İntibalar sıcak sıcak sunul-mazsa tadını

kaybediyor.

Bu tren nereye gidiyor? Bilmem. Binecek misin? Bilmem. Zindanını da beraber taşıdıktan sonra, niçin

bineceksin trene? Ve günler önünden geçen birer at. Sarıl yelelerine. Postacı kapını uyurken çalmış. Postacı

var mı acaba?

Şimdi buradaydılar... kimi ağlıyor, kimi gülüyordu. Yazık. Onları tanıyamadmız.

En güzel şarkılar en ümitsiz olanları, diyor Musset. Yalan. Yeis dilsizdir. Her hıçkırışta bir davet var. Bir

davet yani bir ümit.

Irmağın yatağını değiştirmek. Belki zor. Ama mümkün. Hayvanı hüddam yapmak. Kant işin kadın yok.

Anquetil için kadın yok. Demek Nietzsche haksız. İnsan isteyince tanrıla-şabiliyor. Ama kaç insan? Azizler

tanrıyı kadınlaştırıyor, bilgeler düşünceyi, kahraman kalabalığı, alkışı. Freud kitlenin şefe karşı beslediği

sevgiyi de Eros'a bağlar. Şöhret yok. Hatta... Hangi altın yapağıyı fethe çıkacaksın. Koltuk değnekle-riyle

gidilmez ebediyete. Gözü bağlı gidilmez.

316

18.3.1964

E JERİ, NÜMA VE BİR BELKİ

Nüma mı yarattı Ejeri'yi? Ejeri mi Nüma'yı?.-. Kimbilir. İsa'nın ilk ve son mucizesi havarileridir. Bir roman

bazan sözle başlar, yazı ile biter. Bazan hiç başlamaz. Edebiyat, muhakememizi allak bullak etmiş. Hayatta

hep roman arıyoruz. On dokuzuncu asır romanı. Nordau'ın dediği gibi, edebiyat hayatı biçimlendiriyor

sanıyoruz. Hayat roman olsaydı romanı yaratır mıydık? Roman insanın intikamı. Tanrı'dan aldığı bir intikam.

Babil Kulesi'ni mânâya kavuşturma cehti. Bu jurnal bir belki ile başladı. Bütün kitaplar bir belki ile başlar,

bir belki için başlar. Sürü otlar, tarihi yoktur. Çevreyi değiştirmek, graniti kanatlandırmak ve değişen

çevreyle zaruret tünelini biraz daha delmek. Işığa ve Tanrıya biraz daha yakınlaşmak. Kimse keyfi ile

sürüden ayrılmaz. İnsan gorille göbek bağını ilmi bir tecrübe yapmak için kesip atmadı. Mecbur kalınca

dünyanı yaratıyorsun. Dünyanı, yani kabuğunu, kafatasını veya mağaranı. Hayat Shakespeare dramlarına da

benzemez. Benzese Shakespeare olmazdı. Aradığımız... aradığımızı bir bilsek. Biliyoruz. Aradığımız:

olmayan. Bir veda daima hazindir. Ve mukaddestir. Ölüm gibi. Dönüşü yoksa tabii. Hangi vedanın dönüşü

var. Gelen daima bir başkasıdır. Yaralı veya yaralayan. Bir ses rüyalar yaratır ve rüyalar binbir gece

masalları gibi kucak kucağa. Ve fırtına diner. Yarattığın rüyaları göremezsin ki. Bir kadeh rakının verdiği

sarhoşluk, bir avuç dumanın açtığı kapı ve bir seste başlayan dünya. Aynaya benzeyen, seyredilen, ama içine

girilemeyen bir dünya. Ejeri, Nüma'nın kanunlarını duydu mu acaba?

317

23.3.1964

İKAR'I KISKANIRIM

İkar'ı kıskanırım. Saçlarında güneşin parmakları, gözlerinde gök, yuvarlanmak. Balmumu eriyecek elbet.

Ama deniz de bir gök. İkar'ı kıskanırım. Zindanından kaçabilmiş. Sen İkar'ı tanır mısın rüykm benim? İkar,

insanlık. Maviliklere tırmanan ümit, İkar. İkar, rüyaların gerçekleşeni.

Tantal'i kıskanırım. Hasretle kıvranan kolları, altın meyvelere doğru uzanır. Ve meyveler yıldız olup uçar

göğe, kuş olur ufuklarda silinir. Tantal'i kıskanırım, susuz dudakları ırmağa uzanır. Irmak duman olur,

uzaklaşır. Ama bekleyebilir Tantal. Ve bakışlarıyla kucaklar ırmağı.

Pervaneyi kıskanırım. Ateşte erir. Ateş bir kucaktır onun için, bir vuslattır. Kleopatra'nın bütün âşıklarını

kıskanırım. Bir şiir için öldüler.

25.3.1964

BİR BUHRANIN HİKÂYESİ

Bazan bir kuyuya benziyor hayat. Kör, pis, zehirli bir kuyuya. Boğuluyorum. Ölüme koşacak mecalim

kalmıyor. Kimseyi görmüyor gözüm. Sevdiklerim yabancılaşıyor. Kitaplar ' tuğla oluveriyor birden.

Dostlarımın sesini tanımıyorum. Varlığım bir tele asılıyor. Bir kâbus bu. Bir hastalık. Gözlerimi kaybettikten

sonra bu kuyuya daha sık düştüm. Uzun sürmüyor. Uzun sürse deliririm. Sanıyorum ki bu "angoisse"ı

318

aciz yaratıyor. İstediğini yapamamak. "Infirmite"den doğan bir aciz. Beni zıvanadan çıkaran âmillerin

hiçbirinde harikuladelik yok. Her fâninin karşılaşacağı ve aldırmadan geçeceği tesadüfler. Gerçi ezelden beri

zırhsızım. Acıları dev aynasında büyüten rezil bir hassasiyetim var. Ama bilhassa evlendikten sonra bu

çıkmaza ancak üç veya dört defa düştüm. Aşağı yukarı on iki senede. Hepsini karımın kıskançlıkları yarattı.

Ciddi bir sebebi yoktu hiçbirinin. Buhranı yine bir aciz kamçılıyordu. İstediğini, hem de hakkı olan istediğini

yapamamak. Elinden oyuncağı alınan çocuğunun çırpınışı. Kimsenin hayatı gül bahçesinde simten sakilerle

kadeh tokuşturarak geçmiyor. Dünya gözyaşı vadisi. Ama bir de bir pençenin boğazınıza sarılışı, bir

akbabanın yüreğinizi kemirişi ve günlerin suratınıza tükürüşü var. Yapamamak. Sokaktaki adamın yaptığını

yapamamak. Su engelle karşılaşınca köpürüyor, bulanıyor, bataklaşıyor. Hele bu engel uzviyetten gelirse.

Hayır, herhangi bir pasyonun kendisinden gelmiyor bu bedbahtlık. Aczime tahammül edemiyorum. Böyle

zamanlarda çevremi kırmamak için bütün terbiyemi, bütün insanlığımı -ne kalmışsa-seferber etmem

gerekiyor. Uyuyamıyorum. Düşünemiyorum. Karım doktora gitmemi söylüyor. Gerçi kökleri eski bir dert

bu. Yalnız gözlerimle izahı imkansız. Belki bu oyunları oynayan "heredite". Belki de aksaklık, herhangi bir

iç organdan. İnsan kendi kendinin doktoru olabilir mi? Zaten bildiklerim ne? Bildiğim şu ki kader beni bu

buhranlara biyolojiyi sahneye çıkarmadan mahkum etmişti. Biyolojiyi derken patolojiyi kastediyorum.

Yoksa her kriz biyolojide kopan fırtınanın şuura aksidir. Doktora gitmek Tanrıya dua etmek gibi bir şey.

Hangi doktora? Kon-gar, bendeki irade metanetine hayret ederdi. Biyolojinin hakları var. Psişiğin haklan

var. Hangi vücut benimki kadar hor kullanılmış? Hangi ruh benimki gibi sille tokat susturulmuş? Galiba

bahar başımı döndürüyor, bir parça da. Mösyö

319

Fouche hastaheneden çıktığı zaman, bahardı. 63 baharında da bir sarsıntı geçirmiştim. Daha evvelkiler? Hint,

yani yaratış bir katarsis, bir sublimasyon oluyordu. Karımın hastalıkları kendi dertlerimi unutturdu bana.

Dişi ağrıyan adamın tabanını dağladığı hayat. Bir acı ötekini unutturdu. Hint bitti, basılmadı. Karım iyileşti.

Bir ara çocuklarımla oyalandım. Dâva unutmak. Ben bir manastıra kapanıp uzviyetimin çığlıklarını kırk ayak

ezer gibi çiğneyebilirdim. Tanrıya veya İnsana bağlayabilirdim kendimi, olmadı. Annem kemik veremi imiş.

Babam şizofren. Ve gurbet. Ezeli, ebedi gurbet. Başkaları için yaşamak güzel şey. Ama kendisi için

yaşadıktan sonra. On sene, beş sene, bir sene. Herkesin oynadığı oyuncaklarla oynamak. Bunu istedim.

Arkadaşlarım içinde benim kadar geride kalan yok. İktisaden kapıcıdan aşağıyım. Şöhretim evimin sınırlarını

aşmıyor. Ve okuyamıyorum. Yani kader dört elle sarıldığım oyuncağımı da aldı. Ne verdi yerine? Karım

daha beterini düşün diyor. Daha beterini düşün demek kolay. Sahilden fırtınaya tutulan gemi zevkle

seyredilir. Ve kaptana tenkitler yağdınlabilir. Daha beterini düşünmek... bir teselli değil ki. Sadece acırım

daha beteri varsa. Ve elimden gelirse yarasını sararım. İnsan daha beterini düşünmek için yaratılmamış. Daha

beterini daha mükemmel hale getirmek için yaratılmış.

Fırtına dindi mi? Bilmiyorum. Ama kafam daha aydınlık. Korkuyorum da bir parça. Fırtınanın dinmesinden

bile korkuyorum. Bazan bir diş ağrısı gibi kronikleşiyor acılarım. Hafifliyor, yani buhranla kaynaşıyorum.

"Nous vivons mari-talement." Galiba son yılların en bahtiyor, en az ıstıraplı devresi Beylerbeyi'nde geçti.

Bilmem ki... Hafıza çok tahrif ediyor hatıraları. Jurnal'ın faydası günleri vesikalandırmak. Belki bir ruh

hekiminin işine yarar. Ne var ki insan her şeyi söyleyemiyor. İnsan olduğu için söyleyemiyor. Ve çile

burada... her an ölmek veya öldürmek zarureti.

320

Çocuk ısrarla istediği oyuncağın kendisine uzatıldığını görünce hayretle duruyor... alsın mı?. Mühim olan

oyuncak değil, yahut asıl mühim olan. Mühim olan değerimiz hakkındaki inancın sarsılmaması. Bir başkası

kadar istenir olmak. Sonra oyuncak.

Tıp dünyamızın nasıl bir Darülaceze olduğunu çok iyi bilirim. İnsan tırnağını kestirmez bu adamlara. Ancak

denize düşeni yılana koşturan ıstırap insanı hekime sürükleyebilir. Hangi doktor ruh dünyamızın

girdibatlarım bütünü ile kucaklayabilir? Mazini bilecek, silsileni bilecek, bütün hayatını bilecek ve bir

sevgiliyi süzer gibi eğilecek acılarına. Yardım edecek sana. Nerde bu adam? İki satırlık yalanını bininci defa

tekrarlayıp, iki günlük nafakanı cebine atmak için pusuda bekleyen bir madrabaz doktor. Çingeneye fal

baktırmak daha rasyonel. Çingene ruh hekiminden daha cana yakındır. Daha psikologtur. Ve çok defa insanı

daha iyi tanır. Tıp ne yaptı Holderlin'e? Comte'u Esquirol mu iyileştirdi? Karım belki kalsiyum noksanı

diyor: Bugün uyuz bir köpek gibi işimden koyulabilirim. Ve hiçbir iş yapamam. Bu hayatımın perde

arkasındaki ardı arası kesilmeyen uğultu. Küçükken ibne diyecekler diye korkardık. Hatay'da herkes

ibneydi. Bu meş'um damgadan kurtulan tek insana rastlamadım. Sonra komünist dediler. Sonra bir baltaya

sap olamadım. Zillet, zillet, zillet. Doktor dünyamı değiştirebilir mi? Hafızamı yok edebilir mi? Korkularımı

dağıtabilir mi? Gözlerimi verebilir mi doktor? Boğulunca bir dala tutunmak istiyorum. Yuvarlanmamak için.

Öyle mi acaba? Belki çocukluktan bu yana karşılaştığım bütün krizlerin kökü seksüel. Evet seksüel. Tabii

şartlar bu insiyakı azdırıyor. Galiba normal bir cinsi hayat kâbusları dağıtan gün ışığı gibi bütün endişelerisilip sü-pürüyor. Ama nasıl şey bu normal cinsi hayat? Mümkün mü? Ölmek veya öldürmek... Bu ne rezil

kanun? Oto-sügjestiyon tek başına iş görmüyor. Neyi telkin edeceksin kendine? Saa

-321

deti mi? Başkalarının saadetini mi? Okumak istediğim çok kitaplar var. "Pathalogie Mentale" bunlardan ilki.

Sonra, sonra Freud ve "Des Etudes sur les Aveugles."

26.3.1964

BİR AVUÇ LAKIRDI

Kelimeler bir sahneden dökülür gibi katı ve içleri boş. Yapma çiçek. Kokusuz. Bağlamıyor. Ayırmıyor.

Halter kaldırır gibi konuşmak, hazin şey. Hem de karşınızdaki mukavvadan sanıyor halterleri, halter

görmemiş. Vagonlar gibi geçiyor kelimeler. Ve yalnız geçişlerini seyrediyorsun. Kimler var içinde?

Umurunda değil. Kelimenin dile getirdiği trajedi, kelimenin yarattığı dünya. Çelik çomak oynar gibi

konuşuyorsunuz, pinpon oynar gibi, aşık atar gibi konuşuyorsunuz. Milyonlarca insan sizin gibi konuşur ve

sizin gibi dinler. Ve Roland kılıcını kayaya vurdu, kılıç«parçalandı, kaya çizilmedi bile. İnsan da ilim gibi

binlerce ciltte. Bütün bir insanı kucaklayan tek cilt yok. Her cilt bir insan parçası. Clotilde kadının kaçta

kaçıydı. Juliette veya Jenny kaçta kaçı?

Bir yağmur damlası istiridyede incileşirmiş. Gözyaşları da kelimede incileşmeli. "İstikbalin Havva'sı" ne

korkunç kitaptır. İngiliz lordunu çileden çıkaran çamur kalpli ve Tann çehreli kadın, kadının ta kendisi belki

de. Spinoza, her hüzün bir parça fakirleşme, bir parça küçülmedir, diyor.

Hafızama sülük gibi yapışan şarkılar, daha doğrusu, şarkı parçaları oluyor. Küfür gibi uğulduyor kulağımda.

Nasıl kurtulsam?

Mektuplar ı

1.4.196412

Çiçek, haşin tırnaklarıyla oyuyor Mirabeau'nun yüzünü. Dokuz yaşındaki yumurcağa annesinin suali: Ah,

evlatçığım, alacağın kadın nerene bakacak? Damarlarında, İtalyan aristokrasisi ile Fransız markizlerinin

kanını taşıyan bıçkın: belki yüzüme bakmayacak, diyor, "le dessous aidera le dessus". Şımarık bir asilzade

veledinin cevabı. Çağdaşlarının ilk kitabına telmihen "Ami du peuple" dedikleri Mirabeau Markisi Victor,

sabahları hayran oğluna, akşamları düşman. İstikbalin harika hatibi doğuştan harika çocuk. Ama babası

ailesinin adını taşıtmak istemiyor ona. Bir pansiyona sürüyor. On

12 29.4.1964 tarihli yazı dışında, 26.3.64'le 23.5.64 arasında yazı yok Jurnal'de. Yaklaşık iki aylık bu süre

içinde mektuplar yazmış Cemil Meriç, ancak başlangıçta çoğu Jurnal'de yer alan bu mektupları sonra

Jurnal'den çıkarmış, sadece ikisini bırakmış. Biz, bu dönemle ilgili elimizdeki on üç mektubu bir araya

getirip bir bütün olarak sunmak istedik.

325

sekiz yaşında asker oluyor hazret. Ve kumara başlıyor. Zamparalık ve hapishane. Sonra Korsika. Kahraman

gibi döğü-şüyor, bilge gibi yazıyor. Ve seviyor. Tarih utanmamalı diyor bir biyograf ve hâkimlerini Prine'in

yaptığı gibi aydınlatmalı. Aşk dehanın büründüğü şekillerden biri. İnsanın dörtte üçü aşıkken belirir.

Mirabeau iki parça. Sophie ve İhtilal. Roman ve tarih. Dram ve destan.

4.4.1964

13

CEHENNEMDEN MEKTUPLAR II

Bir tanem! Boyuna göklere yükselen, boyuna uçurumlara yuvarlanan bir insanın trajedisi. Sen öyle bir

kadehsin ki bir yudumun iksir, bir yudumun zehir. Bu bir şükran mektubu olmalıydı, bu akşam fânilerin en

bahtiyarıydım. Bu bir şükran mektubu olmalıydı, dudakla/ındân ebediyeti içtim, ebediyeti ve aşkı. Bu bir

şükran mektubu olmalıydı... Ama o kadar çok, o kadar çabuk değişiyorsun ki sevgilim, bulutlar gibisin,

dalgalar gibisin. Yorgunum bir tanem. Ayaklarımı çakıllar parçaladı ve dudaklarım susuzluktan çatlak. Daha

kaç gece saçlarını okşayabileceğim, bilmiyorum. Evet, yanımday-ken entarinin teması beni aşıkların en

bahtiyarı yapabiliyor. Saçlarını koklamak ne baş döndürücü saadet! Ya ellerin? yaşayan, duyan ve düşünen

ellerin? muhteşem bir çiçek gibi açılan, muhteşem bir çiçek gibi kapanan ellerin... Kleopat

13 Mektupların büyük çoğunluğunda başlık yok. Daktiloyla yazılmış bu mektuptaki başlıksa sonradan

etyazısı ile eklenmiş. Cehennemden Mektuplar 2'nin Vine rastlamadık, olup olmadığını da bilmiyoruz.

326

ra'nın geceleri. Vuslatın bin Kleopatra'ya değer. Ve bin kere can verilebilir senin için. Ama ölüm bile yanında

güzel, ölüm bir şehvet, yanında. Dudakların dudaklarımda, bir rüyaya dalar gibi ölmek... Veya yaşamak...

İkisi de güzel. Yine ce-hennemindeyim. Saat iki. Yanımdasın, içimdesin, kulakla-rımdasın, göz

bebeklerimdesin. Biliyorum ki bu gece de uyu-yamayacağım. Sonra günler, soğuk, düşman ve kasvetli,

suratımı tırmalayıp geçecek, kalbimi dişleyip geçecek. Kadın benim için hiçbir zaman oyun olamadı. Sen

kadından da fazla bir şeysin.

Aşkı vuslat taçlandırır. Kıvılcım o zaman yangınlaşır. Bunu bilmiyorsun. Yaşamaktan korkuyorsun

sevgilim. Ve saadetten korkuyorsun. Halbuki hayatın ve saadetin ta kendisisin. Juliette kadar gençsin.

Virginie kadar çocuk. Ben de Romeo'nun kara sevdasıyla tutuşuyorum. Ve Paul kadar tecrübesizim.

Bakirim. Bu bir sonbahar fırtınası sevgilim.

Üzüntün beni yıktı. Her davranışın hürmet ve takdise layık. Ama galiba biraz rahatsızdık. Basit bir kazaydı

bu. Hele gecemizi zehir etmeye hakkımız yoktu. Ben bir hafta o saatleri düşünerek yaşayabiliyorum.

Ayrılırken sesin biraz daha gülümsemeliydi. Dargın gibi kaçtın. Bilmediğimiz bir limana gidiyor bu gemi.

Deniz fırtınalı, ama bindik bir kere. Ateşle oynayanın parmakları yanacak, tabii bu. İyi geceler dilerim

sevgilim.

527

4.4.1964 Saat 9.00

SEVGİLİYE MASALLAR

14

Auguste Comte 47 yaşındaydı, Clotilde 30. Comte'un rezil bir karısı vardı. Clotilde'i bir gecede okunan adi

bir roman gibi kaldırıma fırlatmıştı kocası. Comte çirkindi, hastaydı, parasızdı. Birkaç defa tımarhaneye girip

çıkmıştı. Clotilde kimdi? Bir kucak et, bir yığın kemik. Clotilde yalnız Comte için farklıydı, sonra Comte'un

bütün şakirtleri için tanrı oldu. Clotilde, Com-te'u seven herkesin tanrısıdır. Sevgi, mermeri Venüs'leştirir,

dudaklarında kan dolaşır taşın ve kalbi çarpar.

Beatrice kimdi? 9 yaşında pasaklı bir kız. Kocası için sokaktaki herhangi bir kadından daha az cazip, Dante

için bütün aydınlık... Masallarda kurbağalar, yılanlar vardır, birden çirkin derilerinden soyunur, peri

padişahının kızı oluverirler. Başkaları için yine kurbağadırlar belki. Her kadın bir kişi için tekrarlar bu

mucizeyi. Pigmalyon balçıktan bir heykel yapmış, öyle sevmiş öyle sekmiş ki heykeli, heykel canlanmış.

Samson bir çam yarmasıydı, kaygısız, serazat ve hantal. Dalila etini satan bir kadın. Samson'un kuvveti

saç-larındaydı. Düşmanları Dalila'yı kandırdılar, kadın Sam-j son'un saçlarını kesti. Ve düşmanlar çam

yarması aşıkı çarmıha germek için kapıyı açarlarken Dalila ağlıyordu. Dalila gözleri oyulan Samson'u

sevmişti.

Victor Hugo aşıktı karısına ve Adonis kadar güzeldi. Adele, zambak kadar temiz Adele, Hugo'nun

Sainte-Beuve adındaki dostundan bir çocuk peydahladı. Sainte-Beuve çir

14 Bu dönemin mektuplarından başlık taşıyan ikincisi, yine el yazısı ve sonradan eklenmiş.

328

kindi, bir satir kadar çirkin. Kadın budur. Hugo Juliette'e tutuldu. Elli yıl seviştiler, Juliette elli yıl mutlak bir

saadetle bağlandı Hugo'ya. Duldu ve bir çocuğu vardı. Kadın budur. Kadın pervane olduğu zaman güzeldir.

Kadın bizi kendine pervane ettiği zaman güzeldir. Rüsva olduğu zaman güzel

, dir. Rüsva ettiği zaman güzeldir. Kadın, kadın olduğu zaman güzeldir. Vazife... vazife. İnsanın tek vazifesi

vardır. Mesut ' olmak ve mesut etmek. Bunların ikisi aynı şey.

Evet, 16 yaşındasın, yaramazlığınla, muzipliğinle ve ta

ı zeliğinle. Ama o yaşın kendini bırakışı yok sende. Biliyorum ki aramızda uçurumlar var. Belki bu, uçların

birbirini çekişi. Belki insan tezadı ile bütün olduğu için seni bu kadar istiyorum. Bütün kusurlarınla güzelsin

ve cazipsin. Bu kusurlar bir elmasın cürufu gibi eriyiverecek, yalnız sevginin alevine bırakmalısın kendini.

Saat 10.30, yalnızım ve cehennemdeyim. Unutma ki kalbimde açacağın her yara kendi kalbinde açılacak.

Ormanda uyuyan güzel! Son şehzade gülümseyişini beklemektedir... gülümseyişini ve kalbinin daha hızlı,

daha hızlı çarpışını. Hayat, girdapları ve zirveleriyle yaşanmaya layıktır. Ama üzüldüğünü görünce,

ruhumdaki bütün ışıklar

' sönüyor. Bahara düşman oluyorum, kitaplarımı yakasım geliyor. O zaman ben de kaçmak istiyorum,

senden ve herkesten kaçmak. Sen ne istediğini bilmiyorsun, ben biliyorum. Ve biliyorum ki iki yaralı kalp

sağlam bir kalp eder. Sana yazdı-ğım mektuplarda fazla edebiyat buluyorsun, bu kadın ben değilim

diyorsun. O kadın sensin sevgilim.

Kürdanları portföyümde mukaddes bir emanet gibi saklı-. yorum. Seni bütün bir hafta görememek. Buna

nasıl dayanabileceğim? Akşamdan beri ağlıyorum. Ama merak etme, kendimden başka kimseyi bedbaht

etmiyorum. İstesen romanların en güzelini yaşayabiliriz. İsteyeceksin de, hatta istiyorsun.1 Bütün korkum

geç kalmamak.

Venüs alıngan bir tanrıdır, münkirlerini cezalandırır.

329

Neden bu güzel bahar sabahı senden ayrıyım? Neden yarın akşam buluşmuyoruz? Neden ömrümün geri

kalan yıllarını mihrabında diz çökerek geçirmeyeyim? Neden bütün olarak benim değilsin? Zaman bir nehir

gibi akıyor sevgilim. Her geçen dakikada bir parçamız var. Aşkın çiçekleri çabuk solar sevgilim.

Bütün kalbiyle senin.

11.4.1964 Saat Ol

Kalbimi kelimelerle doldurdum. Mektuplarım onun için parmaklarını yakıyor. Dudaklarını da yakacak.

Dudaklarını ve bütün varlığını. Ben pervane değil, ateşim. Kıskanıyorum kelimeleri. Birer kelebek gibi sana

uçuyorlar. Kelimeler senin kokunla sarhoş. Saçlarını okşayan rüzgârı kıskanıyorum. Tenine sarılan entarini

kıskanıyorum. Saçlarında dolaşan tarağı kıskanıyorum. Anlıyor musun? Aynanı kıskanıyorum. Yatağını

kıskanıyorum. Yılları kıskanıyorum. Kimsin sen? Kadın veya serap. Tanrıyı kıskanıyorum: seni beraber

yarattık. O başladı, ben tamamladım. Sevmek yaratmak demektir. Pigmalyon'un biçim verdiği heykel

canlanacak mı? Kimsin sen? Azabım veya saadetim. Yahut hem azabım hem & saadetim. Pigmalyon'un

yaptığı heykel canlanmış. Damarlarında kanımın dolaşmasını istiyorum, kanımın ve aşkımın. O zaman granit

de olsan canlanırsın, balçık da olsan. Canlanmazsan kırarım seni! Yeniden biçim vermek için belki. Ama dış

biçiminde kusur yok...

Bu mektupları masal sanıyorsan aldanıyorsun. Kalemi

330

aleve batırıyorum, gönlümün alevine. Ve sen yanardağ ile oynayan bir çılgınsın. Kırık bir sazda senfoni

çalmak! Sevilen ses sazların en güzelidir. Kristof Kolomb'un önüne Amerika'yı çıkaran kader, karşıma seni

çıkardı. Seni yani cehennemi. Ben herhangi bir insan değilim. Istırapta sonsuzluğa varmış ve susuzluktan

dudakları çatlamış bir garip yolcu.

Binbir gece, on binbir gece... Sana her gün yeni bir şarkı besteleyebilirim. Kaf Dağı'nın ardındaki

bahçelerden hiçbir fâninin koklamadığı çiçekleri, hiçbir elin uzanmadığı meyveleri getirebilirim... Çiçek de,

meyve de palavra. Seni boşluktan kurtarabilirim.

Yolcu boş bir evin kapısını mı çalıyordu? Neden bu kapıyı seçmişti? Evin pencerelerinde ışık yoktu... Aşk

İspanyol kervansaraylarına benzermiş. Onda kendi getirdiğimizi bulur-muşuz. Ben Ekvator'un güneşini,

Akdeniz'in gecelerini, denizin sonsuzluğunu ve 18 yaşımın heyecanlarını getirdim bu kervansaraya. Kapıyı

açacak mısın?

Saat 1.30. Bu mektup belki de pencerene konan son güvercin. Gerçek incilerle Hollanda taşlarını ayıramıyor

musun birbirinden? Gerçek inciler ummandan çıkar. Benim gönlüm uçsuz bucaksız bir ummandır. Orada

incileşen sensin. Hayat tesadüfün eseri, protoplazma tesadüf. Kader Kristof Kolomb'un karşısına Amerika'yı

çıkarır. Dante'rtin cehenneminde en korkunç azaplar, bahtiyar olabilirken olamayanları bekliyor. Bunu sana

daha evvel söylemiştim. Bu gece yine uykusuzum. Yine kulaklarımda sen varsın, etimde sen varsın. Seni

olduğun gibi kabul etmek! Tanımıyorum ki. Bir saatte dört mevsim. Toprak bile almadan vermez.

Harikulade bir romanı beraber yazabiliriz. Yazabilmek ne kelime! Ya-şıyabiliriz. Roman başladı mı? Bir

dakika kendin ol. Bir dakika cemiyetten sıyrıl,, ezberlediklerini unut. Bırak varlığını. Bir rüyaya bırakır gibi

bırak. Aşkın bir oyun olduğunu kabul etmiyorum. Aşk bir teslimiyettir, bir eriyiştir. Yeniden doğ

331

mak için uyanıştır. Aşkın bütün sırrı iki kelimede: varlığından soyunmak. Aşk için ya hep vardır, ya hiç. Sen

hep misin, hiç misin? Bu iş ters başladı. Belki anlamadığın ve anlamayacağın bir dili konuşuyorum. Bu dili

anlayan kaldı mı ki?

Sana mektup yazmak, asırlarca hiçbir peri kızının okumadığı mektupları. Destanlar yazabilirim. Ama

anlarsan. Yoksa kelimeler bütün pırıltılarım kaybeder. Elmas kömür-leşir... Geçen akşam ne kadar naziktiniz,

zindanıma bahar getirdiniz. Sonra, sonra yine o anlayışsız, o herhangi, o sokaktaki kadın... Ben insanlardan

gözlerim için ışık istemedim. İstanbul sokaklarında dört gün dört gece aç gezdim. Aşkta dilencilik etmem.

Yarım saat, bir saat, on dakika görüşebilirdiniz benimle. Bir daha sizi hiçbir ricamla rahatsız etmeyeceğim.

Sizi ve hiç kimseyi. Bu gece yeni tanışan iki insan gibiydik. Gelmeyecektim. Size fazla ehemmiyet

vermediğimi göstermek için geldim.

Ben arkadaşlarımı sevgime layık oldukları müddetçe ararım. Kalp. Köpek yesin kalbi. Saatler geçiyor. Bahar

geçiyor ve biz göçüyoruz. Kapıyı daha çok çalarım belki. Belki de... Ama evin boş olmadığından emin

olmalıyım. Seni sevmesem bu oyunu uzatabilirdim. Belki şakayla başladı bu iş. Bütün işler şakayla başlar.

Belki baharın muzipliği bu...

İyi geceler canım.

18.4.1964 Saat 1.30

Sen, ıstırabı kitapta gören kadın! Istırabı ve hazzı. Sen kabak çekirdeği ile oyalanan çocuk. Ama bu, oyunun

kaidesi. Belki işitmişsindir, Alman şiirinin Goethe'den çok daha bü

332

yük bir yaratıcısı vardı: Hölderlin. Delirdi. Sana ne Hölder-lin'den? Hölderlin'i kaç çağdaşı tanıyordu? Bir

marangoz evini açtı ona. Hölderlin neden delirdi bilir misin? Karşısına sen çıktın. Nietzsche de delirdi...

Clotilde herhangi bir dişiydi. Kibar bir kerhanede kaç sene çalışabilirdi? Bilinmez. Auguste Gomte var

olduğu için Fransa da var. On dokuzuncu yüzyıl Comte'un yüzyılı. /. Clotilde Comte'u ne kadar anladı? Bu

bir trajedidir. Yalnız benim Hölderlin ve Comte'dan farklı taraflarım var. Bü-r yük ve küçük taraflarım. On

dokuzuncu yüzyıl Fransa'sında yaşasam Comte olmayı zillet sayardım. Hölderlin... 18 yaşında

Hölderlin'dim... Bir herif diyor ki, dâhi ile Geli arasındaki fark minnacık: dâhi, dâhi olmasa da, saygıya layık

bir delidir...

Bir adam yabancı bir ülkenin hastanesinde ölümü bekliyordu. Bir kadın çıktı karşısına. Bu adam yabancı bir

ülkenin hastanesinde veya kendi ülkesinin hapishanesinde ölümü bekliyordu. Bir kadına ölümden

bahsetmek küçüklük biliyorum. Başka kadınlardan bahsetmek daha büyük bir küçüklük. Benim gençliğimde

kız arkadaşım olmadı. Neden? Her bulunduğum yerde birinciydim. Kolumla birinciydim. Kafamla

birinciydim. Ve her zaman bir kadın için bir Ortaçağ şövalyesinden bin kere fedakâr olabilecek yaratılışta .

idim. Benim kız arkadaşım olmadı. Belki çok sevdiğim için, çok seveceğim için, bahtiyar edeceğim için

olmadı... Ben çocuk da olmadım, genç de olmadım. Daima yaşlıydım. Hayat böyledir sevgilim, kimsenin

suçu yok. 36 yaşında karanlığa gömüldüm. Belki bu daha iyi oldu. Olmak ve olmamak. Hiçbir şey

olamadım. Sana rastladığım zaman uçurumun kenarındaydım. Yine uçurumun kenarındayım. Bilemezsin,

çektiklerimi bilemezsin. Sen ıstırabı kitaplarda gören kadınsın! Herkesi kıskandım. Bilhassa senin erkeğini.

Ama hazineyi bekleyen ejder kıskanılmaya ne kadar layıktır? ... Baharın

333

muzipliği... Hangi baharın? Yirmi iki yıl önceki baharın mı? Kadın sevdiği zaman kadındır. Hazret-i Ali,

kendini ağız dolusu öven birine, ben senin övdüğün kadar büyük değilim, der, ama, düşündüğün kadar da

küçük değilim. Bir adam ki doğduğu günden beri çöldedir, senin tanıdığın hiç kimseye benzemez.

Istıraplarıyla benzemez, zekâsıyla benzemez, ruhuyla benzemez, vücudu ile benzemez. Bir adam ki istesen ve

istese her şey olabilirdi. Ne yapsın? Niçin olsun? Neden oyun oynuyoruz ikimiz de? Seni seviyor muyum?

Bilmem! Sevgi karşılıklı olur, seni sevebilirim, bütün olarak sevebilirim, çılgınca, ölesiye sevebilirim. Belki

seviyorum da. Hayır. Ama neden günlerim seni sayıklamakla geçiyor? Bu bir kıvılcım değil, bir yangın.

Etimdesin, damarlarımdasın, kan gibi, alkol gibi, diş ağrısı gibi, mikrop gibi. Bir romandan sekiz on sayfa.

Ne kadar bedbahtım. Ben yazacağım, sen susacaksın. Haftada bir, lütfen herhangi bir vatandaşa gösterdiğin

iltifatı benden de esirgemeyeceksin... Yoo şekerim. Ben göğüs boşluğumdan kalbimi köpeklere atmasını dabilirim. 47 yaşındayım. Önümde belki bir saat, belki bir hafta var yaşayacak...

Yabancı bir ülkede ölümü bekl%rken bir kadın bana, sen kıskanılacak adamsın, dedi, sevilecek adamsın. Bu

kadına peki desem, kocasını zehirleyecekti. Ben susuzum. Sevgiye ve kadına. Bütün etim, bütün varlığım

susuz. Hiçbir çöl böylesine alev alev değil. Sen huzur içinde uyuyorsun. Yarın gece bir başka dostundasın.

Bir başka dost. Sitemden hoşlanmıyorsun. Hayat senin için bir kukla oyunu. Seven sitem eder, sevilen

siteme katlanır...

Ne kadar gariptir ki hayatımın tek aşk mektuplarını 47 yaşında ve sana yazıyorum. İntihar ne güzel şey.

Anlayacağını ve üzüleceğini bilsem... Hayır. Biraz daha yaşamak istiyorum. Sen ıstırabı kitaplarda gören

kadın!

Bu akşam güzel bir vaiz dinledim. Adımı taşıyanlara

334

karşı gösterdiğiniz iltifata teşekkür ederim. Yalnızken pek az konuştunuz, diliniz ayrılırken çözüldü. Oyun

oynayacak kadar genç değilim. Oyun oynayacak kadar yaşlı da değilim. Mektup ya bir hıçkırıktır, ya bir

neşide. Mektup bir kementtir, bir davettir. Kime ve neye? Bu akşam yine yalnızım ve yine bedbahtım. Beni

anlamanız için sizi terketmem mi lâzım? Yoksa intihar etmem mi? Ama ben oldukça varsınız siz. Sizi ben

yarattım. Sizi bir köprü olarak yaratmadım. Siteme alerjiniz varmış, bu bir zaaf, bu bir kendine güvenemeyiş.

Sevmek sitemle başlar. Ayrı dilleri konuşuyoruz...

İnsanla hayvan arasındaki fark şu: insan sever. Hayvan insiyaklarına boyun eğer. İnsan sevdiğini yüceltir.

Aşk, bütün ıstıraplarıyla, bütün hazlanyla insanın icadı. Bilmiyorsun ki... Ben biliyor muyum? Evet,

biliyorum. Sonu ne olacak, diyorsun! Kendini dalgalara terk et, bir kayaya yapışan midye olmaktan kurtul.

Köpük ol, inci ol. İnsan yosun olmak için yaratılmamış. Havva cennette mesut değildi. Yazmayacaksın,

konuşmayacaksın ve ...Ne kadar bedbahtım. Çöldeyim, dudaklarımın hasretle uzandığı su kuruyuveriyor.

Ama bu bir serap değil ki. Sevginin biricik gıdası sevgi. Hayatımda hiç kimseyi şikayetlerimle rahatsız

etmedim. Ve etmeyeceğim.

Sen ilkbaharın muzipliği diyorsun. Ben ümitlerin son kanat çırpışı diyorum. Hangimiz haklıyız? Ben

çocuğum, ruhum, 16 yaşında, 14 yaşında. Aşk oyunu oynayacak yaşta değilim. Ne olur bir parça düşün. Bir

insanı bahtiyar etmek, bir insanı hayata bağlamak, bir insanı, belki bir asırda bir gelen bir insanı. Bir saattebirkaç mevsim! Kaç saat beraberiz. Bu gece kaç saat beraberdik. Sonra? Susuyorsun. Ölü gibi susuyorsun...

Bu adam 47 yaşında, bütün mazisi ile, bütün istikbali ile... Senin için kitaplar dolusu eser yazılabilir. Ama

neyi terennüm edecek? Neden dudaklarından sıcak bir cümle dökülmüyor? Hep aynı kepaze kepaze

lakırdılar. Ve

335

senin suçun yok, alışmamışsın, bilmiyorsun. Bilmek de istemiyorsun.

Saat 2.30. Bu akşam hep aynı mevsimi yaşadık. Yalnız saçlarınla ellerinle güzeldin. Saçlarınla, ellerinle

daima güzelsin. Ama Venüs kendisine ihanet edenleri affetmez. Boğuluyorum, uçurumun kenarındayım.

Beni kurtarmanı istiyorum. Seni kurtarmak istiyorum. Ne olur kirli bir elbise gibi sıyrıl peşin

hükümlerinden, kendine ve bana acı! Bu akşam garip şeyler söyledin. Daha doğrusu geveledin. Bu sevgi

değildir, dedin. Söyler misin sevgi nedir? Sana yazarken sadece seven bir'insanım. Mektuplarımda kelime

cambazlığı yok. Yazar değil, insanım. Bunu hissetmiyor musun? Bunu hissettiğin zaman geç olmayacak mı?

Aşkm dertleri, rüsvalıkları var ama benim çektiklerim fuzuli. Neden bir yangını, bir meşaleyi kuyu suyu ile

söndürmeye çalışıyorsun ?.. Ellerin ne kadar güzeldi. Yaşıyor ve konuşuyordu. Hiçbir erkek hiçbir kadına

bu mektupları yazmamıştır. Bu trajedi, Shakes-peare'i olmayan bir trajedi. Hayat yaşanmaya değmez. Tanrıyok ki dualarımızı kabul etsin. Ölmek ama ellerin avuçla-rımdayken. Ama sen benim olduktan sonra,

dudakların du-daklarımdayken. Hayattan bu kadar bir lütuf beklemek çok mu? Ne olur biraz daha dostça

konuşsaydınız! Sülaleme sevgi ilan etmeye lüzum yoktu. Sevdiğimin daha sevilmeye layık olduğunu

görmek istiyorum. Salı gecesi düşündüklerinizi lütfen baş başa iken söyleyin. Bu macerayı berbat etmeye

hakkınız var mı? Siz siteme alışın biraz, ben de çileye. İsterseniz, sahiden isterseniz, hiçbir sitemde

bulunmam. Tasavvur edin ki yalnız sesinizi duyuyorum, sesinizi ve vücudunuzu. Biliyorum ki güzelsiniz.

Ama bunu sadece başkaları görüyor.

İyi geceler my darling.

336

18.4.1964 Saat 9.30

Zavallı Haşim... Aşk gecesini dolduran feryatları "sâgar"a bağlıyor: yanmakta bu sâgardan içenler. Hangi

sâgar? Fuzu-li'yi, Mecnun'u ve bütün şiirimizi kasıp kavuran bir alevle dolu sâgar. Zavallı Haşim. Hiçbir

kadın sesi zindanının duvarlarını ürpertmedi. Neden şiirimiz Fuzuli'den Haşim'e kadar uzun bir feryattır?

Kadının esir pazarlarında alınıp satıldığı bir ülkede, hassasiyetinden başka hazinesi olmayanların kaderi,

gözyaşlarını incileştirmek. Aşk hiçbir edebiyatta Şarktaki kadar karanlık, çileli ve dikenli değildir. Ve bütün

Türk şiirinde adı dudaktan dudağa dolaşan tek kadın yok. Neden? Cemiyette olmadığı için. Türk kadını

kafes arkasından sokak ortasına fırlatıldı. Avrupa kadını gibi salondan geçmedi. Eskiden yalnız dişiydi.

Olgunlaşmasına vakit bırakmadan hayat arabasına koştuk. Ondan nefes nefesedir. Batı'da kadın

Rönesanstan beri erkeğin yanı başında duyan, düşünen, düşündüren bir arkadaş. Eski Yunan ve Roma'da da

öyleydi. Yalnız o çağlarda birkaç cilde bölünmüştü kadın. Perikles asrı Aspasya'nm asrıdır. On yedinci

yüzyıl, on sekizinci yüzyıl, hatta on dokuzuncu yüzyıl kadınların eseri. Batı'da sanayi inkılabı kadınıfabrikanın çarklarından biri yaptı. Hangi kadını? Büyük şehirlerin kenar mahalle kadınını. Ötekiler şiir

yazdılar, roman yazdılar, okudular, ve düşündüler. Yalnız o kadar mı? Sevdiler ve sevildiler. Aşkı yarattılar.

Batı'da kadının iş hayatına atılması dün denecek kadar yeni. Gina Lombroso İtalya'nın ilk kadın doktoru.

Yunan ve Roma'da kadın birkaç ciltti. Birinci cilt hayli sıkıcıydı. Kölelere emir veren, doğuran bir robot.

Sadece vazifeleri vardı bu kadının. Ve hep aynı fotoğrafın çoğaltılmış nüshalarıydı. Tarihi yoktu, macerası

yoktu. İkinci cilt kadın

337

öldürdü. Avrupa tek cilde sığdırmak istedi kadını. Ve sığdırdı. Kadın hem anne olabildi, hem sevgili: Havva

ile Messali-1 na'yı birleştirmek. Sonra tekrar ciltlere bölündü kadın. Onj cilt, yirmi cilt ve yine noksan.

Bizde kadın hâlâ esir pazarlarında satılan dişinin bütün I ruh komplekslerini yaşamaktadır. Hiçbir zaman

kendisi değildir. Erkeği eşya sanır, erkeği de, kendini de. "La Dame Aux Camelias", "Manon Lescaut"...

Yok böyle kadın. Dün, erkekten iltifat dilenen bir cariyeydi kadın. Teninde hâlâ esir bezirganlarının kamçı

izleri. Artık ustalaştı, bedbaht etmesini biliyor. Kadınlarımız Avrupalılaşırken Avrupa kadını kadınlıktan

kopmaktadır. Yani örnek olarak aldığı kadın o sanat ve medeniyeti yaratan büyük ve ilahi kadın değildir

artık.

İnsanları olduğu gibi kabul etmek. O zaman mağaradan çıkmazdık. Ne peygamberler gelirdi, ne

kahramanlar. İnsan yalnız tabiatı değil, insanı da değiştirdiği içindir ki bir tarihi var. Olduğu gibi, yani nasıl?

Her insanda en az bir düzine insan var. Uyuyan ve uyandırılmak istenen bir düzine insan. Bunların hangisi

biziz? Şartlar o bir düzine insandan birkaçını davet ediyor sahneye. Onları görüyoruz. Asıl insan ram-pın

ışıklan altında boy göstermeyendir. İnsanları olduğu gibi kabul etmek. Yani tiyatrodaki aktörü benimsemek.

Garip bir davranış.

11.30

Şikayet, şikayet... Bunlar bulut sevgilim. Bahar bulutları. Bir tebessümün hepsini dağıtır. Zaten Venüs'le

Baküs birbirlerinden çok hoşlanmazlar. Düşün sevgilim. Avuçlarımda avuçlarının sıcaklığı dar ağacına gider

gibi karanlıklara dal

338

mak. Ve her zaman yarıda kalan bir şarkı, bozuk bir plak gibi hep aynı mısranın tekrarı. Bu mısra güzel. Bir

ömür verilecek kadar güzel. Alışacağız sevgilim. Ben daha istediğin gibi olmaya çalışacağım, ama nasıl

olmamı istiyorsun, bilmiyorum ki. Bunun sonu ne olacak diyorsun. Yarım saat sonrasını biliyor muyuz?

Sonradan bize ne? Hayat bir parça da sonunu bilmediğimiz için güzel. Heyecanlan ve sürprizleriyle güzel.

Dün gece yazdıklarımı okudum. Ve virgülüne dokunmadım. Öyle hissetmişim. O satırlar benim değil artık,

senin. Haklı haksız. Aşk sözlüğünde bu iki kelimenin yeri yoktur. Deniz dalgalanmış, suç rüzgânn. Rüzgâr

sensin. Mektubun arasına ilham ettiğin bir yazı parçası da girdi. Senin için yazdım. Elbette birbirlerimize

benzeyeceğiz zamanla. Yani ben biraz daha uslanacağım, sen biraz daha çılgınlaşacak-sın... Görüştüğümüz

zaman memnun kalmadığını anlarsam yazdıklanmı yakarım bir daha, sana yollamam.

Şehvet ve ibadetle.

21.4.1964 Saat 1.30

Bu eski bir hikaye my darling. Hangi hikaye eski değil ki. Veya hangi hikaye eski? Kelimeler

Mahmutpaşa'nın kaldı-nmları gibi kirli, cam parçaları kadar mânâsız, rezil ve hain. Kaldınm orospusu gibi

her önüne gelen mıncıklamış onları. Ve mıncıklıyor. Hiçbiri, hiçbiri kalbimizin aynası değil. Sıcak değil.

Ağlanmıyor. Gülmüyor. Bu eski bir hikâye my darling. Onlardan ilk şikayet eden ben değilim. Oyuncağa

benziyor kelimeler. Trajedidekilerle komedidekiler aynı. Seni seviyorum, bedbahtım ve saire. Kaç bin

dudaktan kaç kere tükü

339

rük gibi dökülmüş, kaç facianın başlangıcı olmuş. Ve bütün hayat, bütün insanlığın hayatı, bütün tarih bu

birkaç hecenin içinde. Tanrı kelime, peygamber kelime, kahraman kelime. İncil güzel söylüyor: kulakları

olanlar duyar ve gözleri olanlar görür. Bu eski bir hikaye my darling. Ama bir herif yeni bir kitap yazmış.

Atalım diyor kelimeleri, insanı kelimeler mahvetti, hayvanı insan. Babil Kulesi. Felaket onunla başlıyor.

Babil Kulesi'nden sonra kimse kimseyi anlayamaz oldu.

Samsonun kuvveti saçlanndaydı. Benim kelimelerde. Kelimeler Tannmdı benim, gücümdü. Onlara

inanmıyorum artık. Kaç saat dinlemeye tahammül ediyorsun? Başın ağrıyor. Kelimeler benim kanımdı.

Onları gözyaşlarımla, onları ciğerlerimle dolduruyordum. Her birinde ben vardım. Gönlüm vardı. Musikim

vardı, şiirim vardı. Bu eski bir hikaye my darling.

Zindanıma geldiğin zaman iki yol vardı önümde: cinnet ve ölüm. Sen üçüncü oldun. O kadar susuzduk ki

sevgiye...

Bu eski bir hikaye my darling. Padişahın oğlu kurtulamamış. Gömleği yokmuş bahtiyar adamın. Bu eski bir

hikaye. Bilmem bu tiyatro seyredilmeye değer mi? Bu eski bir hikaye my darling. Sen başını bilmiyorsun.

Anlatamam ki.

Zavallı, zavallı Emma Bovary. Neden yüz yıl önce doğdun? Sen Emma'yı tanır mısın my darling. O Don

Kişottan çok çok daha bedbahttı. Don Kişot'u da kitap öldürdü, onu da. Ama Don Kişot erkekti. Kendisi

Dülsine diye bir sevgili yarattı. Hakikatte pasaklı bir köylü kızıydı Dülsine. Ama bize ne? Dülsine Don

Kişot'u sevenlerin hemşiresidir. Dev diye yeldeğirmenleriyle boğuştu Don Kişot. Kendi dünyasında yaşadı.

Ve gönlümüze göçtü.

Emma, Emmam benim! Bir itle evlendi, birkaç itle yattı. Ve bir eczaneden aldığı arsenikle intihar etti. Dünya

edebiyatında bir erkek severim: Don Kişot. Bir kadın severim: Emma. Ben ne Don Kişot gibi şerri kollarıyla

yenebileceğine

340

inanan bir şairim, ne de Emma gibi hüsnüne rüyasındaki erkeği ram edebileceğini tasavvur edebilecek ölçüde

hayalperest. Beni kudurtan aczim my darling! Ben büyüklüğü içinde küçüğüm. Biliyorum ki dâhi dedikleri

talihlilerden olabilirdim. Bir kıl eksik bunun için. Kadın ya şehvettir, ya şefkattir. Yahut ikisidir. Sen bana

ciltlerde ara onu diyorsun. Ben o ciltleri sende bulduğumu sanıyordum. Saat 11.00 ve ayrıldın. Başın

ağrıyordu. Ama benim saatlerce, günlerce başım ve ruhum ağrıyor. Ne istiyorum? Bilir miyim? Yaralıyım

my darling. Baştan ayağa yarayım. Bu eski bir hikaye. Yalnız hazin tarafı hiçbir hikayeye benzemiyor. Ne

olurdu bu kitaplardan birinde kendiminkine benzer bir hikaye bulsam. Şu anda merhamete bile susuzum.

Demek ben kendisine ancak birkaç saat tahammül edilebilecek bir insanım my darling. Trajediler uzun

sürmez.

Halbuki biraz farklı olabilirdi bu dünya. Çok daha güzel olabilirdi. Bu mektubu ne zaman okuyacaksın?

Bundan evvel okudukların neye yaradı? Belki hakkın var. Zaten sen daima haklısın. Muhatabını şaşırmış bir

mektup bunlar. Meçhule yollanan birer mektup. Hayır my darling. Bana lazım olan yalnız etin, yalnız

saçların değil. Ne olur biraz daha gönülden konuşsan, biraz daha ister görünsen... Biraz daha sever

görünsen. Yalan mı? Yalan mı? Ne olur yalan olsa?

Sen oyun diye seyrediyorsun, ben ateşin içindeyim. Ya-nımdayken minnettarım sana, mestim. Sonra, sonra

kör bir kuyuya yuvarlanıyorum. Kainat ve hayat bitiyor. Bazen tek kelime, sesinde hafif bir titreyiş önümde

öyle bir uçurum açıyor ki!

Doğru söylüyorsun my darling. Sen kadınsın sadece. Belki en kötü taraftarıyla kadın. Nemesis gibi...

Nemesis'i bilir misin? Nemesis erkeği tanımamış. Onun için herkese düşman. Ama büyüklere düşman

Nemesis. Dehaya düşman. Fazilete düşman. Parmakları benim gözlerime kadar uzandı.

341

Ne çıkar? Sen parmaklarını gönlüme uzattın. Onu mıncıklıyorsun, tırnaklıyorsun. Bu eski bir hikaye my

darling. Ama hiçbir kitabın yazmadığı eski bir hikaye. Bir akşam, benim ol demiyorum, üç saat beni dinle.

Daha çok gencim my darling. Ana rahmine düşen her sperma bir Cemil Meriç olmaz. Daha çok gencim.

Ama uçuruma yuvarlanmamak için bir kadın eline ihtiyacım var.. Bir buçuk milyar kadın var dünyada.

Kristof Kolomb'un karşısına... Haklısın my darling. Sana ne vaad edebilirim? Oynadığım bütün oyunları

kaybettim. Belki acılarımdan başka büyük tarafım yok. Mağlubum. Bahtiyar olmanı çok isterdim. Bunun

için çalıştım da. Bahtiyar olmadığını görünce sahneye çıktım. Beni aczim öldürüyor my darling. Sandığından

çok kudretli olduğum halde rüyadaki gibi kollarım bağlı. Gözlerin benim değil. Tebessümün benim değil.

Saçların benim değil. Bu akşam bozmayayım diye onları parmaklarımı bile dokunduramadım. Benden başka

herkesinsin my darling. Bahar gibi, çiçekler gibi. Her şey herkesin. Yalnız sözlerinle benimsin. Sözlerinle ve

yarım saat okşaya-bildiğim parmaklarınla. Bu eski bir hikaye my darling. Defterine ölümden daha güzel ol

diye yazmıştım. Neden her zaman ölümden daha güzel değilsin? Hayır my darling, hayır. Benim metrese

ihtiyacım yok. Daha doğrusu bu bir teferruat. Benim, seven bir kadına, anlayan bir kadına ihtiyacım var.

Belki bu kadın çok my darling. Bir veya bin. Sen hıçkırıkları kahkaha sanıyorsun my darling.

Uçurumun kenarındaki adama hayat uzundur diyorsun. Yaz var, kış var, bahar var diyorsun. Belki doğru

my darling. Ama ben var mıyım? Neden insanlar saadet kaybolmadan farkına varamıyorlar? Telepati neden

yalan? Ben hıçkırırken sen nasıl uyuyabiliyorsun? Bu çok yeni bir hikaye my darling. Birkaç günlük. Belki

bu gece başlayan bir hikaye. Ama kelimeler eski. Saçlarını yaptırırken okuduğun bir mektup ve sonra belki

bir gazetede okuyacağın haber. Dünyadan şi

342

kayet edenlerin kaçta kaçı benim duyduklarımı duydu? Ben bu oyunu oynamak istemiyorum my darling.

Sevginin bütün oyunlardan kuvvetli olduğuna hâlâ inanıyorum. Seven sevilir. Demek inanmıyorum kâfi

derecede. Yoksa sen de kül olurdun. Şimdilik bu kadar my darling. İyi geceler...

1.5.196415

Bu kâbus şuurla başladı. Mektep bahçesinde oynayan çocuklar vardı. Ben yalnızdım ve yabancıydım.

Yabancı yani düşman. Dilim başkaydı ve gözlüklerim vardı. Kör dediler. Ben bu kelimenin kuduz köpek

dişlerine benzeyen temasını ruhumda kırk yıl önce duydum. Ve bağlanmak ihtiyacı tedavi-siz bir sıtma

nöbeti gibi benliğimi sardı. Sevmek. Kimi ve nasıl? Geçti yıllar. Meyhane masalarında, sokaklarda.

Mefis-to'ya satar gibi izdivaca sattım kendimi. Bir parça et ve bir parça şefkat. Geçti yıllar. Zilleti Dejanire'in

gömleği gibi çıkartamadım sırtımdan. Daima kendimden utandım. Yaratmak mümkün değildi. Gürbüz

çocukların ana karnında boğulduğu bir ülke. Sonra Paris. Ve kâbus'un ecel terleri döktüren safhaları. Acı

hafızayı çatlatıyor. Ve buharlaşıyor hatıralar. Ağlayamamak, yazamamak. Madam Buvrey ve bir sesin

aydınlatıp kararttığı hayat. Bütün dünya bir bonjur'un iki hecesiyle güzel veya çirkin. Yalnızlık ve Madam

Fouche. Saint-Michel bulvarındaki apartman, şüphenin zehri, hasta-hane, Luxembourg bahçesi. Madam

Fouche bir ablaydı sadece. Derinliği yoktu. Deliliği yoktu. Kadından çok melekti.

1S Jurnal'den çıkartılmamış ya da çıkartılıp da sonradan yeniden yerine konmuş bir mektup.

343

Belki de beni üzmemek için birçok şeyler yaptı. Seviyor muydu? Sanmıyorum. Belki bir tecessüstüm onun

için. Belki sadece gençliktim. Belki Hıristiyan olduğu için ilgilendi acılarımla. Kahkahası bir cıvıltıydı. Ve

parmakları yanan alnımda dolaştıkça zindanımda güneş doğardı. Ama bu kadardı Madam Fouche. Clotilde

arayan bir kadındı. Bir yangındı Clotilde. Katil edebilirdi insanı. O da bedbaht bir izdivaç yapmış,

kocasından ayrılmıştı. Ve üç çocuğu vardı. Avuçları avuçlanmdayken bir konkistador ihtirası duyuyordum

içimde. Nasıl konuşurdu yarabbi. Clotilde, kadındı. Ama çıldırttı ve kaçtı. Kısa bir mektubunu aldım.

Kocasıyla barışmış. Özür diliyordu. Hastahanenin balkonunda tanıştığım Sor-bonlu kızın adını bile unuttum.

Renksiz ve kokusuzdu. İşte bütün Paris. Bir sokak orospusunun suratını göremeden ve kavurucu bir

susuzluk içinde, ruhumun dudakları çatlak, çölde yaşar gibi yaşadım Paris'te. Luxembourg bahçesi. Me-dicis

çeşmesi, kuş sesleri ve yaşanmamış hatıralar. Hiç kimse bu şehri hafızasına bir cehennem gibi

yerleştirmemiştir. Paris Kalver'im oldu benim. Sonra koptum Paris'ten. Gönlümün yarısı, rüyalarımın yarısı

orada kaldı. Geçti yıllar, elimi uzattığım bütün dallar kırıldı. Ve yuvarlanıyorum. Artık herhangi bir hayale

kucak açamayacak kadar yorgunum. Sana uzandım ve ellerim yandı. Bir gergedanınki kadar duygusuzdu.

Ve dudakların bir timsahınkiler gibi. Alisya. Demek ıstırap asilleştirmiyor insanı. Kendi ıstırabımdan

bahsediyorum Alisya. Sen dişçi iskemlesinde veya doğum yatağında bilirsin ıstırabı. Bir köpeğe atılan

kemik. Benim susuzluğum bu değil. Alisya bir Yunan dilberi kadar güzelmiş, sonsuz varmış bakışlarında.

Ama Tanrı o güzel vücuda habis bir ruh hapsetmiş. Sen Alisya değilsin. Ekmek istedi, kan verdiler. Sen

benim yarattığım bir rüyasın. Saatlerdir gözyaşlarını konuştu. Sözlerimden daha beliğ idiler. Demek ne

acınmaya la-yıkım, ne sevilmeye...

4.5.1964

Sen bir davettin my darling, Günaha ve meçhule. Sesin alev alevdi. Rüyalarım çiçek açtı dallarında, Adın

şehvetti.

9.5.1964 Saat 2.35

Taşlık'ta sesini aradım bu gece. Zindanıma ışık serpen sesini. Saçlarına susuzdu dudaklarım, dudaklarına

susuzdu. Taşlık'ta seni aradım bu gece. Akşam zehir gibi doldu içime. Gurbet gibi doldu. Taşlık'ta seni

aradım. Seni yani rüyalarımı. Saatler yürümüyor my darling. Zaman çarmıha gerili ve ben zamana. Seninle

beraber batıyor güneş, sen gidince yıldızlarım kararıyor. Ellerine susuzum my darling. Entarinin temasına

susuzum, kokladığın havaya. Ve sen kendilerine hiçbir şey eklemediğin, sana hiçbir şey vermeyecek olan

insanların arasındasın. Bunlar sensiz yaşayabilir my darling. Ne havalansın, ne sulan. Taşhk'ta seni aradım.

Rakı dudak-; lanmı yaktı. Dudaklanmı ve gönlümü. İspirto, alevi söndür-¦V müyor. Kadehim kadehine

dokunacak ki my darling, içindeki ışık olsun. Sen konuşurken my darling yıldızlı bir medar ge-"cesinin

kucağındayım. Sen yokken kör bir kuyuda. Demek '..• Sen de tabiat gibi hazinelerini dağa taşa

savurmaktasın. Haftada birkaç saat beraberlik yetiyor sana. Ben de alışacağım. Zamanın parmaklan her

yarayı kapatır. Zamanın veya

344

345

ölümün. Ne zaman görüşeceğimizi bile söylemedin. Bu bir asır nasıl geçecek my darling. Saygılarımla...

19.5.1964

Bir akşam, postacı kapını çaldı, ama duymadın, dediniz. Kapım her yolcuya açılır, her yolcuya, her davete,

her arayana. Gönlümün kapılarını ardına kadar açtım. Bir şehrin, bir kalenin kapılan gibi. Hatırlıyor

musunuz? Ağlamıştınız o gece. Elleriniz ellerime dokunmuştu, kadehimi siz doldurmuştunuz. Hiçbir kadın

sizin kadar gel dememiştir erkeğe. Ne istiyordunuz? Sizin gibi bir düzine dişiyi bahtiyar edecek kadar

erkeğim. Sizin gibi birkaç düzine dişiyi, birkaç düzine okuduğunu sanan dişiyi hayran bırakacak kadar

doluyum. Fikirle doluyum. Hisle doluyum. Bilgiyle doluyum. Siz kapıları çalıp kaçan çocuk. "Je ne vous

quitterai jamais" öyle mi? Neredesiniz peki? Bu gece de yalnızdım. Bu gece de sizi bekledim Taş-lık'ta. Bu

kaçınca gece biliyor musunuz? Bu cuma altı buçukta Taşlık'tayım. Gelmezseniz minnettar kalacağım size. Bir

kadına çabucak bağlanmanın, bütün gönlümle bağlanmanın, bütün etimle bağlanmanın acısını yudum yudum

tattım: Sizi ağrıyan bir diş gibi çekip atacağım gelmezseniz, gönlümden. Ve hafızamdan atacağım. Her

ameliyat ıstıraplıdır. Hem de kalp ameliyatları. Hiçbir kadın kırkından sonra sizin kadar sevilmemiştir. Siz

rüyamdınız. Anlamadınız. Duymadınız. Ama anlayacaksınız ve duyacaksınız. Çektiren çeker. İyi geceler my

darling.

346

19.5.1964

Hayat bir orman my darling. Her ağaç bir ebülhevl. Ve kulağınıza saplanan bir kobra ıslığı, zehirli bir ıslık.

Araplar ebülhevl demiş Sfenks'e. Ebülhevl, yani dehşet saçan. Yunan için ebülhevl bir arslan vücudu, bir

kartal pençesi ve genç bir kadın başı. Mısır için kuyruklu bir kaya parçası. Hayat bir Sfenksler ormanı, her

adımda gırtlağımıza sarılan bir sual. Bir acabalar denizinde pusulasızız. Sfenks konuşmayacak ve sen içindengeçenleri parmaklarının ürpertisinden anlayacaksın, saçının ürpertisinden anlayacaksın. Ödip'in yolunu

kesen Sfenks, Sfenks değil my darling. Sfenks sensin, görünmeyen bir Sfenks, konuşmayan bir Sfenks.

Sevilen bir Sfenks. Kelimeler bir zırh, bir kabuk, bir kale. Yaralanmamak için konuşuyoruz. Kelimeler bir

hançer, bir diş, bir tırnak. Yaralamak için konuşuyoruz. Kelimeler bir bulut. Görünmemek için konuşuyoruz.

Güftesini anlamadığın bir ninni kelimeler. Denizin uğultusu gibi. Kadın Sfenksten farklı. Sfenksin

sorduklarını bilirsen Sfenks ölür. Bilmezsen seni oldurur. Kadın gözleriyle sorar ve beklediği cevabı

alamayınca ölür ve öldürür. Peki beklediği cevabı alırsa? Yeniden sorar kadın. Cevap cümle değil, harekettir.

Kelimeler birer oyuncak onun için. Göğsüne takacağı iğneden daha değersiz bir oyuncak. Ama saadet de bir

Sfenks, my darling!

Seni kafamdan koparıp atamadım. Kafamdan ve gönlümden. Bazan bir utanç gibi içimdesin. Bazan bir zafer

gibi. Ama hatıran hep buruk, hep yaralayıcı. Ağrı desem değil, sızı desem değil. Daha köklü, daha köksüz.

Tek kafatasında Qynayan facia birkaç perdede biter. Bu facianın seyircisi bile yok. Yahut faciayı komedi gibi

seyreden garip bir seyircisi var. Bir yıl, on yıl.

Kâinat bir ateş deniziymiş my darling'. Yavaş yavaş ka

;¦•¦".' 347

buk bağlamış. Gözyaşları her alevi söndürür. Kadın seziş demektir my darling! Seziş, çırpmış. Kadın

feragat, sevgi, merhamet demektir. Sevmiyorsa, acımıyorsa, kin duymuyorsa...

23.5.1964

16

Corinne kim? Bilen yok. Kimi bir değil, birkaç orospunun müşterek adı diyor. Corinne Ovid'in ejerisi. Veya

Pigmal-yon'un yaptığı heykel. Ama bütün ihanetlerine rağmen dürüst kadın Corinne. Ve şiiri paraya tercih

edecek kadar tok gözlü. Ovid dövmüş Corinne'i. Sonra çok üzülmüş. Ovid erkekten çok kadın, öyle olmasa

"Ars Amatoria'yı yazamazdı. Hint kadına çiçekle dahi vurulmamalı diyor. Doğru ama hangi kadına? Evet my

darling! Sen sevmedin ve sevemezsin.

Boğazıma kadar gömüldüğüm bir bataklıktın. Bir hastalıktın. Bir ayna bile değildin. Ne göğü

aksettiriyordun, ne gönlümü. Seni ben yarattım, acılarımdan, hayallerimden. Balçık mermerleşmiyor. Bu

masaj böyle bitmemeliydi. Acımayan, sevemeyen, anlayamayan zavallı darling! Bir hayli gözyaşı, bir hayli

uykusuz gece. Ve zavallı darling, saadet kapını çaldı. Kırarcasına çaldı. Kırdı da. Ama sen içerde yoktun.

Tiyatroya gitmiştin galiba. Beni bu ıstıraplı rüyadan çabuk uyandırdığın için teşekkür ederim. Her ameliyat

yaralar. Bilmem seni de yaraladım mı? Hiç olmazsa kınlan gururun birlikte yaşadığımızı hatırlatır sana.

Birlikte yaşadığımız saatlar mi? Biz birlikte yaşadık mı? Ne zaman yanım-daydın? Bu bir roman olabilirdi

my darling. Beceremedik.

16 Jurnal'den çıkartılmamış ikinci mektup. Bu mektuptaki bazı cümleleri yayım-lamama ihtiyacını hissederek

metinden çıkardık.

348

Başlangıcı da mesut bir istikbal müjdelemiyordu. Sana kızmıyorum. Sen bu kadarsın. Bilmeliydim. Kalbim

kırılmadan ayrıldığım tek gece olmadı. Belki anlamadım seni. Kim kimi anlamış my darling. Her roman

güzel bitmez ki. Bu da bir nevi "happy end." Westminster sarayında kanlı bir yazı varmış: Baltaya

dokunmayınız!. Sen baltayla tırnaklarını kesmeye kalktın. Bu da bir nevi "happy end". Seni öldürmedim.

İntihar etmek niyetinde de değilim. Baki sen sağ kalasın sevdiceğim, ben de selamet.

349

Jurnal i964/ıı

ft.

29.4.1964

HÜRRİYET17

Kanun insan haysiyetini kırmamalı diyor Gandi. Kırıyorsa, kanun değil yumruktur. Peygamberlerle

filozofların doğruluğunda tereddüt etmedikleri üç beş hakikatten biri şu: insanın haysiyeti, düşüncesidir.

Düşünceyi zedeleyen her kanun bir eşkiya reisinin veya bir eşkiya güruhunun emirnamesi-dir. Hukukla

uzak yakın ilgisi yoktur. O halde namuslu adamın ilk vazifesi bu çeşit kanunları yok saymak ve tabii afetlere

göğüs gerer gibi tehlikeleri kucaklamaktır. Yoksa haysiyetten nasipsizdir. Salaş tiyatrosunda bakanlık rolüne

çıkmaktan âciz bir hergele Türkiye'de Komünizm nurculuk kılı

17 Tarih itibariyle Mektupların arasında yer alan bu yazıyı, Mektuplardan sonraki ilk yazı olarak

değerlendirmeyi tercih ettik.

353

ğında tecelli etmektedir buyurmuş. Hamakat bakan kılığında tecelli ettiği gibi. A canım efendim!

Osmanlı, altı yüz sene Nasrettin hocanın hindisi gibi düşündü. Kafası kılıcında veya tenasül uzuvlarında idi.

Neyi düşünecekti? Kendisinden önce her şey düşünülmüş, her şey düzenlenmiş, roller dağıtılmıştı (Karısı ile

hangi gece yatacağım, kıçını hangi parmaklarıyla yıkayacağını din öğretiyordu ona.) Zaten tefekkürden

büyük günah tanımaz teokrasi. Düşünmeye teşebbüs edenin adı kâfirdir. Kâfirin katli vaciptir. Tarikatlar

zindanın duvarında açılan bir iki hava deliği. Daha eski dinlerin zaman zaman dile gelişi ve Sünniliğin

kabuğunu çatlatışı. İbn Haldun bir kültürün grup pırıltısı. Sonra mezar sükûtu, kılıç sesleri, nal şakırtıları. Ve

hikmet-i vücudunu kaybeden beyin. Kovalamak, kaçmak. Altı yüzyıllık tarih bu iki kelimenin içinde. Sonra,

sonra Ojias'ın ahırını temizlemek için Ojias'ın kellesini koparan bir Osmanlı zabiti. Ve üniforma giyen

düşünce. Mustafa Kemal kafanın yalnız dışını değil içini de tanzime kalkıştı. Batı şapkaydı. Şapka ve itaat.

Kalabalığın yerine şef düşünecekti. Kur'an rafa kalktı. "Nutuk" çıktı ortaya. Bir nutuk ve bir fırka. Bir lokmave bir hırka. Önder önüne gelenin kellesini vurdurdu. Fırka hiçbir zaman ağzını açmaya cesaret edemeyen

kalabalıkların ağzına vurulan kilide bir yenisini daha ekledi. Sonra yenildi içildi. Ve hazret sirozdan

kıvrandığı yataktan bir tanrı olarak kaldırıldı. Bir tanrı veya bir şeytan. Atatürkçüyüz. Atatürkçülük asil

cumhuriyetin resmi dinidir. Mitosu olmayan sığ, dalsız bu-daksız bir din. Tam robot dini. Bu gidişle bütün

dünyanın Atatürkçü olması gerekecek. Yaşasın Atatürk, ulan biz Atatürkçüyüz. İbadet ve iman bu üç beş

hecede başlayıp bitiyor.

Papa İsa'nın vekili. Ordusu, devleti var. Asırlardan beri fikir cihangirleri kuruluyor o tahta. Ve Papa İsa

adına la-yuhtidir. Din de layuhtidir. İnsanlık Aristo'yu sakalından yakalayıp türbesine götürdü, yeter üstadım

dedi, biraz da biz

354

düşünelim. Rönesans insan zekasının vesayet ve velayete karşı ayaklanışıdır. Descartes'ın kabadayılığı bu

isyanı abideleştirmesinde.

Komünizm yasak. Faşizm yasak. Nurculuk yasak. Hali-fecilik yasak. Neden yasak? Zararlı. Kime?

Memlekete. Nereden biliyorsunuz? Ve siz kimsiniz? Siz mağara devrisiniz. Siz ilticasınız ve satırsınız. Siz

yüz karasısınız. Ve bu salyangozlar ülkesinde herkes kabuğuna çekilmiş. İlim ve düşünce ayrık otu değildir.

Belli bir iklimde gelişir. Sosyalizm komünizmdir. Komünizm dinciliktir. Dincilik yasaktır. İnanan vatandaş

inancından utanmak zorunda. Korkmak zorunda. Düşünen yaşamak için susacak. Yani kanun vatandaşı

namussuzluğa zorluyor. Canım efendim. Bu saydığımız mezhepler dünyanın dört bucağında kiliseleri,

mihrapları, rahipleri olan birer dünya görüşü. Bunların dışında düşünce yok. Olamaz. Demokrasi bütün bu

erezileri geliştiren iklim olduğu için saygı görüyor. Adeta fidelik, demokrasi. Sivri akıllı yetiştiren, eretik

yetiştiren bir fidelik. Kanun, hayır diyor, düşünce zararlı olmayacak... Düşüncenin zararlı olduğu, tatbik

edildikten asırlarca sonra ya anlaşılır ya anlaşılmaz. Bu kanun değil. Kanun neferi.

Toplayalım. Düşünmek, insan üzerinde düşünmek mutlaka yasak bölgelerden birkaçına dalıp çıkmakla olur.

Zaten demokrasi ve liberalizm yasak bölgeleri kaldırmak mânâsına gelir. O halde din vaktiyle en basit

jestlere kadar bütün insan hayatını düzenlemeye kalkışmıştır: İçki içmeyeceksin, domuz yemeyeceksin, zina

yapmayacaksın. Osmanlı bunların hepsini yaptı. Ama gizlenerek, korkarak ve şuuru yaralandıkça yaralandı.

Hayır uyuzlaştı. İki yüzlü bir hayvan oldu Osmanlı. Tanrıyı ve kulu aldatan bir panayır göz bağcısı. Elinde

teşbih, evinde oğlan, dudağında dua. Biz de öyle değil miyiz? Değişen ne? Herkes Atatürk'e sövüyor ve

Atatürkçü. Demokrasiye inanan yok. Herkes demokrat.

355

Dedim ki kanun her vatandaşı ahlaksızlaştırmaktadiF. Düşüncesini gizleyen ahlaksızdır. Düşüncesini

gizlemeyen... Batı'da adam, yezidi olur, bûdi olur ve bununla övünür. İnancı kişiliğidir insanın. Serir-i

bezm-i aşkı öyle her bir câ-nâ vermezler. Fransa'da komünistim diyen, bir takım sorumluluklar

yüklenmiyorsa gülüp geçerler. Yani bir bağlanış fedakarlıklarla mühürlenecek ki ciddiye alınsın. Yoksa

atıyorsun derler. Sen kim, komünistlik kim. Sosyalistlik de öyle. Kralcılık da öyle. Kim neyi saklayacak?

Ancak ilgisizler, ancak hedonistler, ancak kavga kaçakları, ancak ortadan gidenler, ancak karar veremeyenler

utanır ve saklanır. Küçüklük kompleksi Ortaçağ celladının kızgın demiri gibi onların alnını damgalamıştır.

Lamennais dört cilt feryat eder. Zındık olun, dindar olun ama düşünün, insanı öldüren kanser kayıtsızlıktır.

Kayıtsızlık. Kanun kayıtsız olacaksın diyor. Senin ne vazifen? Kimin vazifesi? Seçeceğin adamların,

seçeceğim adamların hepsi deyyussa? Kanun buna cevap vermiyor.

Ali Bey ve benzerleri bunun için suçludurlar. Bu zindanın duvarlarını dişimizle, tırnağımızla aşındırmak

zorundayız. Zindan yedi göbek ötemiz için de mezar olmamalı. Bu zindan kanundur. Denilecek ki kanun

^oltaire'ler Fransa'sında da düşüncenin ağzına kilit takmıştı. Yalan. Bizde tek düşman o küflü kağıt tornan

değil. Tarih düşman, örf düşman. Zaten kimse alışmamış düşünmeye. Düşünce nazlının nazlısı. Hasta bir

çocuk. Bakıma, şımartılmaya muhtaç. Yalnız koluna vurulan kelepçe seni bütün dünyandan ayırır, adın vatan

hainidir artık. Voltaire ve çağdaşları isyan bayrağını açtıkları zaman insanlığın velinimeti ilan ediliyorlardı.

Seni, etrafındakiler, leş kargaları gibi delik deşik eder. Rejim, hangi rejim? Bu iklim içinde halledilecek hiçbir

dâva yok. Bizansm son günlerin-deyiz. Bakalım bu taaffdnü hangi Fatih temizleyecek?

356

Münakaşada zafer, mağlup olanındır. Yenilmek zenginleşmektir. Bilmediğinizi öğreneceksiniz ve ego denen

köpek havlamayacak. Münakaşada zafer. Münakaşa hakikati birlikte aramaktır. Adeta bir ormandasınız, vemesela bir kaynak arıyorsunuz. Önce arkadaşınız bulup sesleniyor size: ev-reka! Ne sevinilecek şey! Yalnız

bir temele dayanmalı münakaşa. Herkesin bildiklerini bileceksiniz. Sonra yeniyi arayacaksınız. Hakikat bin

bir cepheli, bin bir görünüşlü. Karşınızdaki göremediğinizi gösterecek size. Sizden farklı düşündüğü ölçüde

yaratıcı ve öğreticidir. Adeta beraberce bir heykel yapıyorsunuz. İnsan yardımcısına nasıl kızar? Cemiyetle

beraber hakikatler de gelişir. Tek tehlike bunu kavramamak. Kızıl şal görmüş İspanyol boğası gibi, her

düşünceye ve her düşünene saldırmak. Bu canım memleket, bu yüzden bir cüzzamlılar ülkesidir. Ben

herhangi bir tarikatın sözcüsü değilim. Yani ilan edecek hazır bir formülüm yok. Derslerimde de,

konuşmalarımda da tekrarladığım ve darağacına kadar tekrarlayacağım tek hakikat: her düşünceye saygı.

4.7.1964

GOETHE, FAUST VE NERVAL18

"Fausf'un müsveddeleri on yedi yaşındaki genç Goethe'nin cebinde imiş. Goethe, "Fausf'u seksen yaşında

iken bitirdi. Goethe her insan gibi acılı, tatlılı bir hayat yaşamış, ama herkesten farklı olarak bütün

ıstıraplarını ve hazl arını ebe

18 Jurnal'de yer almayan tarihli bir yazı, sonradan işlenmek düşüncesiyle kullanılmamış olması muhtemel.

Tarihini gözönünde bulundurarak buraya yerleştirdik.

357

dileştirmesini bilmiştir. Bazı edebiyat tenkitçilerinin söyledi-j ği gibi, egoist değildir, duyularından aldığı balı

edebiyatın al-1 tın kadehinden asırlara sunmuştur.

Rusya'da bir gazete çıkarma teşebbüsü suya düşünce, Le-nin çoluğunu çocuğunu memleketinde bırakarak

Almanya'ya kaçmıştır. Yanına iki vagon halinde kütüphanesini almış, yer darlığından edebiyat kitaplarını

bırakmış, yalnız bütün tecrübelerin toplu olduğunu söylediği "Fausf'u aldırmıştır. En sevdiği yer:

"Her nazariye soluktur aziz dost,

Canlı olan, taze olan hayatın ağacıdır."

Faust eski Germen masallarında yaşayan yan hayali bir kahraman, son derecede geniş tecessüsü olan bir

insan. Onv Shakespeare'in çağdaşı olan Marlowe da işlemiş. Faust bü-l yük bir bilgi ve zevk iştihasma

sahipmiş. Bu Ortaçağ dokto-j ru başlangıçta Mallarme'nin melankolisine sahip!

"La chair est triste, helas,

Et, j'ai lu tous les livres."

Mallarme'nin kaçmak arzusunu, Faust da duyar.

Adım adım fethedilen ilim, zamanla dünyayı insanın emrine verdi. Oysa ki Faust'un yaşftdığı çağlarda insan,

henüj âciz bir mahluktur. Sabrı tanımayan Faust, kendine yardımcı olarak "magie'yi seçti. Büyü iki şekilde

olurdu. "Magie noire", başka insanları irademiz altına almak için yapılırdı, "magie blanche" tabiat

kuvvetlerini irademize râm etmek için. Faust'a bilgisi soğuk geliyor, onun doyuşu deniz suyu içmiş bir

insanın doyuşudur, belki su içmiştir, ama bu su onu doyurmamış, aksine susuzluğunu büsbütün arttırmıştır.

Yaşanmamış bir hayatın hasretini çekiyor:

"Faust" Fransızcaya Gerard de Nerval'in kalemiyle tercüme edilmiştir. Elinde bir ipe bağlı bir İstakoz

dolaştırırdı, kendini telgraf direğine asarak intihar etti Nerval. Biraz anormaldi. Bugün 19. asır Fransa'sının

en büyük şairleri

î arasında Gerard de Nerval, Theophile Gautier ve bir parça i da Musset var. Nerval Hintçeden "Toprak

Arabacığı" çevirir, ı İstanbul'a gelir, Mısır'a kadar uzanır...

19.11.1964

SARTRE, BABEUF, TAHSİN YÜCEL

Bakışlarını iç dünyasına çeviren insan, şuurun mağarasında kendi gölgesiyle karşılaşır. Bütün

"introspection"lar bize fraklı, gözlüklü ve papyon kravatlı bir psikoloji hocası imajı sunar. Metodun zaafı bu.

Ancak kendimizi gözleyebiliriz. Kim gözleyebilir kendini? Entelektüel. Psikoloji bu bakımdan bize çeşitli

fikir adamı imajları sunan bir kaleideskop. Bergson fabrika işçisinin derisine girebilir mi? Ancak kendi

korkularını, kendi rüyalarını anlatır. Entelektüelin macerası, entelektüeldir. Bu bakımdan Montaigne'in bütün

"Es-saie"leri, Montaigne'nin hayalini aksettiren bir ayna, yani entelektüel bir otobiyografi. Her sayfada

Montaigne var, elinde bir kitapla Montaigne. Yani Montaigne kitaplarıyla resim çektiren bir adam. Şimdi

Seneka ile konuşur, şimdi Epiktetos'la. Ama konuşan hep o. Ötekiler konuşturan. Yani çeşitli muhataplar

karşısında fildişi kuledeki fikir adamının davranışları.

Sartre'ın "Kelimeler"inden hoşlanmadım. Şöhret çok defa bir yanlış anlama. Demek Nobel'in fethi bu kadar

kolay. Biraz fazla "mystification" var "Les Mots"da. Sartre soyunmuyor, fotoğraf çektirmek için giyinmiş

cici bir çocuk. Bir Amiel, bir France, bir Renan daha bizden. "Les Mots'yu göklere çıkaran yazılardan

hiçbirini okumadım. Yalnız kitap be

359

ni sürükleyememişti. Bir başkasının uyanıkken gördüğü rüyalardan zevk almak için bir başkasını çok

sevmeliyiz.

Bence Sartre'ın zaferi, reklamın zaferi. Fransa İkinci Harp sonrasında bir fetiş yaratmak ihtiyacındaydı. Yani

bir mesih bekleniyordu. Hazret atladı sahneye. "La Nausee" her başlayışımda tiksindirmiştir beni. "Le

Mur'deki hikayeler Maupassant'mkilerden çok daha aşağı kalitede. Makaleleri gürültü patırtı. Kalan, babadan

kalma birkaç tekerleme.

Bu bir bardak suda koparılan fırtınadır. 64 Türkiyesinde Babeuf bir sarhoşun kopardığı nâra. Babeuf

korkulan adam, umacı. Kafasıyla değil, aksiyonuyla büyük, kavgasıyla büyük. Zaten yazdığı için asılmadı.

Batı'nın bizde korumaya kalktığı fikir hürriyeti mi? Hayır! Sabahattin Bey. Sabahattin Bey dâvası olan bir

adam değil, her telden çalan bir dile-tan. İsmet Paşa'nm münciliğine iman etmiş derbeder bir vatandaş. Ama

dostları var. Babeuf bomba. Sabahattin Bey, bomba ile oynayan şımarık bir çocuk. Halk Partisinin eski

milletvekili, ebedi dokunulmazlığı olduğuna kani, sanıyor ki bütün şımarıklıkları hoşgörülecek. Zira nihayet

baştakilerle aynı kasttan. Yani Breton gibi. Burjuvazi sürrealistler karşısında elini tabancasına atmadı. ©

yaramaz çocukları fazla ciddiye almak için pek sebep yoktu. Gençtiler. Breton geçici bir taşkınlıktı. Nazımı

okuduğu için zindana tıkılan lise talebesinden galiba yalnız Çetin sözetti. Ahmet Akat "Kapital" diye bir

eserin varlığından haber verdiği için bir sene ışıktan mahrum bırakıldı. Babeuf yetişmemiş bir ülke için bir

tehlikedir. Bir kıyama davet. Fikir hürriyeti ya bütün olarak müdafaa edilir, ya edilmez. Falan doçenttir,

meyhanede hır çıkarmış, örtbas edelim. Falan bizdendir bir hatadır işlemiş, kusuruna bakmayın, olmaz.

Pierre Emmanuel yalan söylüyor, Babeuf bir filozof değildir. Zaten Fransız İhtilalinin filozofu ne demek?

Alay mı ediyorlar.

Tahsin Yücel, İlhan Selçuk'a çatıyor: İnsan ortadan ola

360

cağına faşist olsun, komünist olsun daha iyi diyormuş. Tahsin'e göre, hakikat ortada, kutuplar fikri

çizgileştiriyor, yani fakirleştiriyor. Doğru. Kiliseye koşmak, camiye koşmak... yani sürüye katılmak, hakikati

aramaktan vazgeçmek. Kalabalığın benimsediği hal suretlerini çilesiz, kaygısız benimsemek. Ama Selçuk

haklı.

Bizde asıl sürü, asıl sürüngen, asıl kara kalabalık, asıl nasırlaşmış şuur, kemikleşmiş vicdan, asıl araba

beygiri, başını sağa sola çevirmekten korkan nasipsizler... Sağda, solda , hayvani veya nebati bir tercih, bir

irade yönelişi farketmek mümkün. Orta... Orta, uyuyan milyonların yan geldiği sedir. Her tehlikeden kaçış,

her düşünceden kaçış. Bırakıldığı yerde çubuğuna sarılan esrarkeşin tekkesi. Sağda, solda bir çırpınış, bir

hayat hamlesi var. Ortadaki uykusundan tedirgin edildiği için şikayetçi. Tarih sahnesine çıktık çıkalı

ortadayız. Yani bir sürücünün kamçısı altında hep aynı turu tekrarlamaya memur şu kadar milyon beygir.

Berke, dünde ne vardı diyor? Namık Kemal niçin feda edilmesin? "Sefiller" ve "Cezmi"... Hugo yanında

Kemal'in ne değeri var? Kemal bir başlangıç, bir fecir. Hugo, Juvenal'le, Job'la, Homer'le başlayan bir

kitabın son mephası. Dante'yi, Milton'u, D'Aubigne'yi çıkarın, ne kalır Hugo'dan? Kemal, granit bir temel.

Kabiliyet olarak, heyecan olarak, hatta kelime olarak boy ölçüşemeyeceği Avrupalı tanımıyorum. Berke,

sıfırdan başlamalı diyor, her şey Avrupa'da, biz yokuz. Bu tekerlemelerde kendi günahlarımın dile geldiğini

duyar gibi oluyorum. Yeni ufukları fethe teşvik için her başbuğ etrafin-dakileri sefaletlerine inandırmak ister.

Kaybedecek nemiz var? Zincirleriniz. Tiers-Etat nedir? Hiç.

Peyami, Namık Kemal'le başlayan kitabın son mephası. Yahut son mephaslarından biri. O kitap Avrupalıyı

pek ilgilendirmez. Peyami romancı olarak Sartre'dan, gazeteci olarak Roger Caillois'dan daha mı küçük?

Sanmıyorum. "Kova

361

dis"i almanak gibi Batının bütün kulübelerine uçuran rüzgâr: konusu. Yani Batı "Kovadis"te kendi resmini

alabildiğine gü-¦ zelleştirilmiş olarak bulduğu için "Kovadis" milyonlarca satıldı. Peyami, Pierre Emmanuel

için bir rakiptir. Daha etoflu, daha derine inen, daha nüanslı bir zeka. Yaşar Kemal bir Afrikalı. Etiyle

ihsaslarıyla yazan bir ilkel. Ve bir sirk hayvanı gibi enteresan. Baü "İnce Memet'i bizi küçük görmek için

çevirdi. Haçlı seferlerinden beri, "Binbir Gece"den beri kendine göre bir Şark yaratmıştır Batı. "İnce Memet"

o imaja uyduğu için hoşuna gider. Yaşar Kemal Batı'da hiç kimsenin rakibi değildir. Nebatat bahçesinde

tatsız tutsuz bir ot. İbni Haldun hâlâ karantinadadır. Şöhretin terkibi de bazı yemeklerinki gibi tiksindirici.

Mutfağa girince iştihanız tıkanır. Yaşar'ı üniversel yapan reculiyeti. Yahudi kızı "İnce Memet'i İngilizceye

çevirmese dünya edebiyatı bu şaheserden ebediyyen mahrum kalacaktı. Neden Orhan Kemal milletlerarası

olamadı? Köy romanını Yaşar'dan önce, Yaşar'dan güzel yazdığı halde. Cevap basit: felek karşısına bir

Yahudi kızı çıkarmadı. Peyami'yi kim çevirecekti Fransızcaya? Peyami üsluptur, nüanstır.

Benim trajedim şu birkaç satırda. Sevebileceklerim dilsiz, dilimi konuşanlarla konuşulacak lakırdım yok.

Yani dilimle zevklerimle, heyecanlarımla, yarımla Büyük Doğu kad-rosundamm. Düşüncelerimle,

inançlarımla Yön'e yakınım. Bu bir kopuş, bir parçalanış. Başka bir trajedi de şu: yabancı dil bilenler Türkçe

okumuyor, ben yabancı dil bilmeyenlere hitap edemiyorum. Daha doğrusu yabancı dil bilmeyenler kendi

dillerini de bilmiyorlar. Hint'i kim okur? Nesteren okur mu? Hayır! Avcıoğlu? Hayır! Necip Fazıl? Hayır!

Her dergi bir tekke. Bir akademi bile değil. Aydın, Osmanlı şairinden daha köksüz, daha dalsız budaksız. O

devrin vezirleri okuyordu. Bu devrinkiler okumuyor. Bir şiir kitabının okuyucuları, yazma bir divanmkinden

daha kalabalık değil. Berke ne zararı var diyor? Namık Kemal'i okuyacağız da ne ola

362

İnsan ancak kendi dilinde düşünebilir. Namık Kemal'i okumadığımız için hödük kalıyoruz. Abdullah Cevdet

tek başına bir Edebiyat Fakültesi. Fransızcayı Nesteren'den iyi yazar, Farsçayı Ali Tarlan'dan iyi çevirir.

Eğinli, Abdullah Cevdet ve göz doktoru. Bir "İçtihad" koleksiyonu 1938'ten bu yana yayımlanan dergilerin

topundan daha değerli. Hepimiz biraraya gelsek bir "Sis" yazamayız. Bir günde Avrupa olunmaz. Beyin

ameliyatları tehlikeli. Tahsin Yücel 64'ün Ahmet Mithat'ı. Ahmet Mithat'ın pabuçları Tahsin Yücel'den

değerli.Ahmet Mithat, fakülte değil, üniversite. Ben onun çocuğuyum. Kabil olsa, yabancı dilde okuduğum

bütün kitapları hafızamdan söküp atabilsem. Kalanıyle de birkaç tane Tahsin Yücel'i ebediyyen dinleyici

kalmaya mahkum edebilirim sanıyorum. Yani Osmanlıca diye istihkar ettiğimiz dil bir kültür dili idi...

HİCİV9

Bazan revak saraydan daha muhteşem. İbn Haldun'un "Mu-kaddime"si gibi. Cromwell'in "Önsöz"ü bir

neslin, bir çağın beyannamesi... Pırıltıları Celalettin Harzemşah'a kadar uzanan bir fecir. Fransız

Ansiklopedisinin "Giriş"i, insan zekasının o güne kadarki bütün fetihlerini kucaklıyor. Her "giriş" bir

müjde, bir vait, bir rüya. Sonra, "İngiliz Edebiyatı"nın o muhteşem "Giriş"i, edebiyatı ilimleştiren Taine...

Önsözleri atlayanlar yaratıcıya saygı duymayanlardır, yaratıcıya, yani insana.

19

Hiciv ve onu izleyen Neyzen Tevfik başlıklı tarihsiz bu iki yazıyı 1964 yılını bitiren yazıların sonuna

ekledik. Hiciv yazısı bir yandan önsözleri ele alırken, bir yandan da 18.9.1963 tarihli "Dussaulx ve

Juvenal'in Dünyası" adlı yazıdan esintiler taşıyor.

363

Juvenal Eski Roma'nın en büyük isimlerinden biri. Du-saulx, Juvenal'i Fransızca konuşturan adam. Birkaç

yüz sayfaya kırk yılını gömmüş. Önümde bu nefis tercümenin 1803'te yayımlanan dördüncü baskısı.

Dusaulx'nun Juvenal tercümesine yazdığı "Giriş", Juvenal'in kaleminden çıkmışçasına heybetli: "Minnetten

çok isyana mütemayil insan kalbi: işte satir'in kaynağı. Homeros'un sesinde bile zaman zaman hınç ve isyan

sayhaları duymuyor muyuz? Salluste, Roma'nın ahlaksızlıklarını, Juvenal'den önce büyük bir belagatla

haykırmıyor mu? Tacite'in yalnız adı bile, zorbalara ecel teri döktürmüyor mu?" Sonra hicvin tarihini

anlatıyor yazar. "Hiciv, önce bulanık ve çamurlu, zamanla süzülüyor ve duruluyor, bir ahlak mektebi oluyor.

O zamanlar satir, kinin veya kıskançlığın emrinde değildi. Onun da vazifesi, tari-hinki gibi, fazileti

yüceltmek, alçakları damgalamaktı. Hiciv alkışlamasını da bilirdi, yermesini de. İyilerin dostu, kötülerin

düşmanıydı. Hicvin sesini yükselttiği yerde kanunlara ihtiyaç yoktu, Juvenal'e göre. Juvenal, insanlara

heyecan veren, insanları harekete geçiren ne varsa, benim konum, diyor. Her alanda Yunan'ı taklit eden Latin

edebiyatı, yalnız satir'de yaratıcı. Hicvin hürriyeti «geniş ama âdi olmayacak. Okşarken de kamçılarken de

heybetli olmak başlıca ödevi. Romalılarda satir, komediyi de kucaklar".

Roma'nın ve Romalının vicdanıydı hiciv. Horace, Perse, Juvenal, Türk okuyucusunun hâlâ meçhulü olan üç

yol açıcı. Juvenal'in dünyasında ilk kılavuzum Paul Albert olmuştu. Cehennemi pencereden seyredişdi bu.

İmparatorlar Roma'sını Dus-saubc ile dolaştım, vecitle, ürpererek, iğrenerek. Fransa'ya da Juvenal'i o

tanıtmış. Juvenal'i tanıyan var mı ki? Gutenberg'in bütün muzipliğine rağmen Juvenal de mezbeleye

girmiyor, bütün büyükler gibi. Tanrı ancak Kelimullah'a görünüyor.

İnsan Juvenal'i okuduktan sonra Brunetiere'e hak veriyor, hiciv, lirik nevin bir kolu. Kendi gibi

düşünmeyen, duy

364

mayan ve yaşayamayanların karşısına, kendi görüş, duyuş ve düşünüş tarzını çıkarır hicivci.

Çağımız Juvenal yetiştirmedi. Bu çöküşte kıyametlerin azameti yok. Bir çöküşten çok bir çözülüş, bir

kokuş...

NEYZEN TEVFIK

Neyinden yıldız yıldız nağmeler, kaleminden şimşek şimşek mısralar dökülen bu coşkun sanat adamı neden

ebediyeti fetheden bir şöhret olmadı? Kaderi ipek bir kumaş gibi işleyen büyük aksiyon adamlarının

yanında, ruhu ipek bir kumaş gibi örseleniveren fâniler var. Gönülleri meçhulün ve erişilmezin özlemiyle

tutuşan bu ezeli mağluplar için dünyamız tahammül edilmez bir gurbettir. İbrahim Peygamber gibi, kucağına

fırlatıldıkları ateş denizini, hem kendileri hem de gelecek nesiller için, bir gül bahçesine çevirebilenler pek

nadir... Kamus'un ölü ve renksiz kelimelerinden pırıl pırıl ve dipdiri bir kainat yaratabilmek, yavuz bir irade,

yalçın bir sabır ve geniş bir kültür işi...

Hicvin bir giyotin bıçağı kadar keskinleştiği çağlar var: Juvenal'in kalemi Sezar'larm sırtında saklayan bir

kamçıdır. Dante'nin "Cehennem"i kutsal kitaplarmkinden çok daha korkunç... Tarih mahkemesinin verdiği

kararları çok defa hiciv infaz eder. Bazan de tarih susar, hiciv konuşur. Zalimlere ter döktüren o intikamcı

ilahe, dem olur, içli bir anne kadar munisleşiverir ve bir Don Kişot yaratır.

Doğu'da hicvin, salaş tiyatrolarındaki kaleler gibi, köksüz oluşu, bir dâva temeline dayanmayışındandır.

Şairin kanıyla imzalamaya yanaşmayacağı hicivler, asırların mahkemesinde birer yalancı şahit kadar,

itibarsızdır. Namık Ke

365

mal'in hayatından Magosa'yı çıkarın, "Hürriyet Kasidesi" sö-nükleşiverir. "Han-ı Yağma'yı, ancak han-ı

yağmada ziftlenmeyen biri yazabilirdi.

Neyzen'in hayatı akliye koğuşlarıyla meyhane masaları, cinnetle deha arasında mekik dokumakla geçti.

Gelenekler onun serazat ruhunu çelik bir korse gibi sıkıyordu. Hayalinin geniş kanatları, sokaktaki insan

gibi yürümesine, gü-nahlarıyla zaafları büyük ve bakir ruhların kanat çırptığı göklere yükselmesine... engel

oluyordu. Şarklıydı: derisine saman doldurulan Mansur'ların hatırası elbette ki rüyalarını zehirleyecekti. Don

Kişot'un azamet ve asaleti, şerri kılıç kuvvetiyle yenebileceğine inanmasından gelir. Bu nikbinlik yoktu

Neyzen'de. Onda, ne Fikret'in feragatkâr ruhu, ne Akif in karakter selabeti, ne de Namık Kemal'in zorlu

iradesi vardı. Mısralarını şimşeğe benzettik Neyzen'in, olmayan bir şimşek. Yani havai fişeklerin fâni

pırıltısı.

Lombroso, bu hasta zekaları, bir hekim soğukkanlılığıyla, otopsi masasına yatırır. Neyzen'deki tezatların

psikopatolojik köklerini merak edenler "L'Homme de Genie'yi okusunlar.

Biz, coşkun zekasını alkol kadehlerinde boğan bu hasta ve kardeş şairin hatırasını daima jşefkat ve sevgiyle

anmakta devam edeceğiz.

JURNALİN FERYATLARLADOLU20*

Denize atılan şişe, denize değil, kör kuyuya. Kuyunun sahili yok ve şişedeki kalp, ve şişedeki kafa, kıyamete

kadar ka

20 Bu yazı ve onu izleyen şiiri el yazısı ile yazmış Cemil Meriç. Yazı Türkçe, şiir Fransızca. Şiiri Türkçeye

çevirerek 64 yılı Jurnal yazılarının sonuna yerleştirdik.

366

ranlıklarda taaffüne mahkum.

Zavallı, zavallı çocuk! Leopardi veya Kafka? İkisi de bahtiyardılar sana kıyasla. Korkuyorum. Neden? Bir

gün evvel veya sonra, ne çıkar? Ademden korkulmaz. Beni bozuk para gibi harcıyor zaman, bir izmarit gibi

eziyor.

İzzet bu kadar üzme kendini, diyor. Çocukların meçhul. Neyi değiştireceksin? Jurnal'in feryatla dolu. Ne

değişti? Halbuki sen kaç yılda yetişirsin. Doğru ama elde mi?

İsterdim ki... hiçbir şey istemiyorum. Dışarda hayat devam ediyor. Saat kaç bilmiyorum... Bir dost olsa,

dertlerimi döksem... Karım uyuyor, kızım hasta, oğlum nerede? Fikret gelmedi. Gelse ne olur ki? Mehmet de

yok. Kurduğum bina her gün çatırdıyor, iskambil kağıdından.

Kurtulmak için yaratmak. Nasıl? Neyi, kime?

İnanabilsem! İslamiyet'in en büyük zaafı manastır yok.

"Je sonne â la porte de la Folie

On ne m'ouvre pas.

Ö melancolie,

Amer repas.

Je suis si seul,

Et le trepas

Ne presse pas

Ses pas..."

Cinnetin kapısını çalıyorum

Açan yok.

Sert bir içki

Melankoli.

Çok yalnızım

Ve ölüm

Adımlarını

Sıklaştırmıyor...

26.12.1964

BU HİNT BENİM "CALVAİRE'İM21

Reel'le ideal arasındaki uçurum. Holderlin kitaplarım köprü yapmak istedi. Olmadı. Şuurunu fırlattı

uçuruma. Gönlünle dolduramazsın o uçurumu. Naşını fırlatacaksın. Senden evvelkiler öyle yaptılar.

Kurbanlarla dolar uçurum. Ve arkadan gelenler... Arkadan gelen kim? Dinsiz, dilsiz ve idraksiz bir kalabalık.

Arkadan gelen bir alay goril.

Bu burjuvazi, tarihin rahminden ihtiyar doğdu. Rahminden mi? Kıçından. Yobazın hasreti içindeyim. Yobaz

tek kitabı okuyan veya tek kitaba bağlanan. Yobaz dâvası olan, mukaddesi olan. Belki çamur, ama, yıldıza

bulanmış. İgnace de Loyola bir adam değil, bir irade. Engizisyon kaç cana kıymış? Bir Napolyon, bir Hitler

kaç engizisyona bedel. Yobaz, aydının gölgesi. Yobaz, yanda kalan devrim. Taşlaşan bir başlangıç. Kendini

Kuran'a veya "KapitaV'e hapseden idrak. Bunlar yaşamıyor. Homer'in cehennemindekiler gibi dokununca

ür-periyorsunuz. Boşluğu kucaklıyorsunuz, kucaklamak isteyin-l ce. Yobaz kanatsız. Bunlar sadece siz. Ne

bir antitez, ne bir yarım. Karanlık bile değil. Sürfe bile değil. Sürfe bir ümittir.

Vasco di Gama'nın fetihleri bir esrarkeşin rüyası. Portekiz gerçekte tek fatih yetiştirmiş: Camoens. Portekize

ebediyeti fethetmiş Camoens. Her akşam Portekiz sokaklarında garip bir hayalet dolaşırmış, ihtiyar

Camoens'e sadaka toplayan Cava'lı bir köle. Gerçekle rüya arasındaki uçurumu se

21 Hint'le ilgili ithaflardan hemen önceye yerleştirdik. Ayrı bir sayfada yer alan ve "Elbiruni Hint'i Asya'ya

bağlayamamış" cümlesiyle başlayan mektupla, bu mektubu, birbirlerini tamamlar özellikleri dolayısıyla,

birleştirerek tek mektup şeklinde sunuyoruz. Bu iki ayrı sayfanın birbirini izlemesi ve hatta aynı mektuba ait

olması da kuvvetle muhtemel.

368

nin gönlün de dolduramamış Camoens. Camoens kim? Dün akşam Sadri Maksudi'nin kızı: "Connais pas"

dedi. Ve hangi ebediyet..?

Kerim Sadi, evime bırakmak lütfunda bulunduğu "Meh-med Akif'in kapağına şu kelimeleri tükürmüş: Hint

yazarından çok daha olgun eserler bekleyerek ...Çok daha olgun eser ne demek? Bu konuda bütün

mitolojilerin tanrıları elele verse çok daha olgun eser yazamaz. Hint'in kaç sayfasını okudunuz acaba?

Bu Hint benim "Calvaire"im. Onu yazmış olmaktan büyük bir utanç duyuyorum. Utanç ve vicdan azabı.

Katır ahırında Beethoven çalmak. Her kitap bir davettir. Kimi nereye davet ediyorsun? Kaç kişi okudu bu

davetiyeyi. Ve kaç kişi okuyacak? Daha olgun eser mi? Homer'i çağır da yazsın... O kitaba harf harf

hayatımı işledim. Dört yılım sayfa oldu. Hint rüyalarımla, hicranlarımla benim. Benim türbem. Bugün

ziyaretçisi yok bu türbenin. Yarın olacak mı?

Tercüman'daki yazıyı gördün mü? Ahmet Kabaklı'nın. Bir dost yazısı. Coşkun ve pırıltılı. Ama yazıda Hint

yok, Benim mazim var. Hint'ten evvelki ben varım. Hatırada güzel-leşen ben.

Elbiruni Hint'i Asya'ya bağlayamamış. Zekanın köprüsü kıldan ince, kılıçtan keskin, kalabalıklar geçemez

üzerinden. O diyarın gerçek fatihi Anquetil'le Jones. Hint ancak bu iki vefakâr aşıkın önünde soyunmuş.

Ülkeler asırlarca habersiz yaşıyor birbirinden, yıldızlar gibi. Yalnız ülkeler mi? Çağdaşların da kapıları kapalı

birbirine. Hugo'nun altmış cildinde Marx'in adı geçmez. Aynı mahalledeki insanlar birbirine yabancı, aynı

mahalledeki hatta aynı evdeki insanlar. Her ev meçhule giden bir tren kompartımanı. Ve içindekiler

tesadüfün bir araya topladığı üç beş yolcu. Cromwell Milton'u tanımaz, madam Marx oğlunu.

Saint-Simon ebediyete giden yol tımarhaneden geçer, di

369

yor. Tehlikeli bir durak tımarhane, birçok yolcular cinnette karar kıldılar, Hölderlin gibi... Comte'u tedirgin

etti cinnet, ömrü boyunca huysuz bir aşık gibi dalaştı durdu cinnetle. Ebediyet hazin bir teselli mükafatı.

Ve Rubaçov zindanının duvarında kelimeleşen sesler duydu, uzaktan, çok uzaktan gelen sesler... Cümleler

vardır, korkunç bir yer sarsıntısı gibi kıtaları birbirinden ayırır. Kıtaları yani gönülleri. Uçurumlara köprü

atan cümleler de vardır...

Burada zaman hayretten dona kalmış, yürümüyor. Ve tarih, akmayan bir ırmak kadar şaşırtıcı. Perdede hep

aynı gölgeler. Karagöz'ün repertuarı tarihinkinden daha zengin.

Juvenal'ı öfke şairleştirmiş. Öfke bir isyandır. Şarkta sokak isyan eder, sokak, yani rakkam, yani

"abstraction". Neye isyan? Hikmet, hamakatle vuslatı hayatın tabii cilvesi saymaktan ibaret.

Görüyorsun ki kesilen bir konuşmayı tekrar başlatmak, mezardakileri diriltmek kadar güç.

HİNT EDEBİYATI, İTHAFLAR22

Sayın Ahmet Kabaklı,

48 yılımı gömdüm bu sayfalara. Ben bu sayfalarım. Heyecanlarımla, rüyalarımla, vehimlerimle ben. Bir

kitaba bir kıtayı sığdırmak! Neden olmasın? Bir damla suda bütün bir deniz yok mu? Hint bir kitabın ilk

cümlesi, onu sizler için

22 Cemil Meric'in "Hint Edebiyatı" adlı kitabını verdiği ya da yolladığı kişilere yazmış olduğu ithaf

yazılarından bir kısmının müsveddeleri 1964 yılı dosyası içinde yer alıyor. Bazılarının kimlere ithafen

yazıldığı belli olmayan bu yazıları da 1964 yılı sonuna yerleştirdik.

yazdım. Okursanız birkaç cümle daha yazarım, okursanız, yani severseniz.

Sana bir avuç çiçeği yollamak vefasızlığını mükafatlandırmak gibi bir şey. Bu hoşgörüyü Hint'ten öğrendim.

Sen de kitabı bitirince insanlara daha çok bağlanacaksın, insanlara ve bütün canlılara.

Bu kitap bir mesajdır, onu tanımanı ve tanıtmanı istiyorum.

Hasretle gözlerinden öperim aziz dostum.

* * *

Muhterem Nihat Sami Banarlı,

Olemp'i ararken Himalaya çıktı karşıma ve ak saçlı rişi-lerden ilahiler dinledim. Bu bir kitap değil bir vecittir.

Onu sizler, yani hüsnün bütün tecellilerine âşinâ canlar için keli-meleştirdim.

En derin hürmetlerimle.

* * *

Sayın Falih Rıfkı Atay,

Önce sizinle dolaşdım Hint'i. "Bir aşk oluverdi aşinalık". Yıllarca Himalaya eteklerinde sabahladım. Hint her

inanca söz hakkı tanıyan bir ülke olduğu için ikinci vatanım oldu. Bu kitap bir davettir: yolculuğa davet.

Hint'i bir kere de benimle dolaşmak ister misiniz?

Hürmetlerimin kabulünü rica ederim efendim.

* * *

Sayın Yusuf Ziya Ortaç,

Sizi Himalaya doruklarına çağıran bir kitap bu. Tanrıları

371

dinlemek istemez misiniz? Bu çiçekleri üç beş bahtiyar için topladım, harap mabedin kandillerini vecitleriyle,

aşklarıyla tutuşturan üç beş bahtiyar için. En derin sevgilerimle.

* * *

* * *

Aziz Turgut,

Düşünce dünyasını fethe koşanların uğrayacağı ilk ülke Hint olmalı. Bizi yobazlık mahvetti, yobazlık yani

kin. Yunan, en büyük evlatlarını, gözlerini kırpmadan mahkum edecek kadar dar kafalıydı. Hint, bütün

inançlara söz hakkı tanır. Çağdaş Avrupa, en aydınlık taraftarıyla Hint'in bir devamıdır.

Bize benzemeyeni anlamak ve sevmek ve zulmün kılıcını kanımızın ateşinde eritmek. Gandi'nin yaptığı bu.

Hint belki bütün hakikat değil ama hakikat. Bu kitap çağdaşlarımı papağanlıktan kurtarmak için yazıldı. Bir

kaçış değil, bir arayış? Düşünceyi seviyorsan, bütün tecellileriyle seveceksin.

Senin gibi kendilerine büyük ümitler bağladığımız genç mücahitlerin unutmaması gerekendir gerçek bu.

Gözlerinden öperek.

* * *

Çetin Altan'a,

Yüzbinlerce okuyucunun karanlık gecesini şiirin pırıltısı ve öfkenin şimşeği ile aydınlatan Promete'ye,

Bu kitap insanları birbirine daha çok sevdirmek için yazıldı. Bhagavat-Gita'yı, Buda'yı, Upanişat'lan

sayfalara dökerken hep sizi düşündüm. Hint bir kaçış değil bir arayış.

Gözlerinizden öperek.

372

Ref i Cevat Beyefendi'ye,

Atabe-i irfanınıza vazettiğim bu çiçekleri Himalaya eteklerinden topladım. O ihtişamlar diyarında ilk

rehberim siz olmuşdunuz, belki de aşinalık bunun için çabucak aşk oluverdi.

Bu kitap bir vecittir. Gülistanı edebî barbarların istila ettiği bu kıyamet günlerinde üstadımıza tatlı saatler

yaşatmak ümit ve temennisiyle, hürmetlerimin kabulünü rica ederim efendim.

* * *

Yiğit gazeteci ve değerli yazar İlhan Selçuk'a, İnsanın insan için kurt olduğu bir dünyada Hint bir ümit ve bir

teselli. Şerre karşı açtığınız savaşda basanlar dileyerek.

* * *

Kolomb'un karşısına Amerika'yı çıkaran tesadüf, bana Brahman'lar diyannı keşfettirdi. Dört yıl Ganj

kıyılarında sabahladım. Hint hürriyetin vatanı olduğu için benim de vatanım oldu. Byron'un Roma için

söylediği mısrayı: "O India, my country, city of the soul" suretinde tekrarladım. Türkçe-nin can çekiştiği bir

devirde, tanrılann vahyini mısralaştır-mak peygamberliğe özenmek gibi bir şey.

Hint'i okumasını istediğim bir avuç insanın başında siz varsınız. Her kitap ebediyyete yazılan bir mektuptur.

Ama ebediyetten önce sevdiklerimiz var. Ve ebediyet sevdiklerimizin takdiridir. Sevdiklerimizin diyorum.

Saygı frak giymiş bir sevgiden başka nedir?

373

Eski bir şakirdinizin sahifelerine rüyalarını gömdüğü bu garip eseri okursanız, bir hoca olarak gurur

duyacağınızı ümit etmek isterdim.

Hürmetlerimle.

* * *

1965

Bu bir kucak çiçeği Ganj kıyılarından sevdiklerim için topladım.

Hürmetlerimle.

* * *

Bu kitap, şiirin can çekiştiği bir dünyada yazıldı. "Bülbül hamuş, havz tehi, gülistan harap".

Atabe-i irfanınıza vazettiğim bu bir avuç çiçek Himalaya eteklerinden sizin için toplanıldı, sizin, yani bu

viran mabedin kandillerini nar-ı aşk ile tutuşturan son Brahmanlar için. •

* * *

Ebediyet mükafatların en hazini. Elmas gibi. Isıtmaz ve aydınlatmaz. Güzellik fâniliktedir. Bu yabani çiçekler

koku-larıyla kütüphanenizin raflarını süslesin diye koparıldı. Kütüphanenizi ve ellerinizi.

374

10.1.1965

FİKİR HAYATIMIZ

Tarih sahnesine yeni çıkan Türk burjuvazisi, cehaleti ile övünecek kadar şuursuzdur. 1908'den beri körün

mağarasın-dayız. Fikir hayatımız mefhumların kâh gülünç, kâh korkunç maskelerle raksa çıktığı bir karnaval

balosu. Aydınlar "izm" korkusu içinde. Araba izinden ayrılmayacaksın. Düşünce, mavi sakalın kırkıncı

odası.

Batı'da burjuva bir fatih. Kilisenin zekâya vurduğu zincirleri o parçaladı. Bastil'i deviren o. Montaigne de

onun çocuğu, Marx da. Bizde burjuva bir harem ağası, kendi kendini iğdiş eden bir harem ağası. Batı'yı

tanımıyor, Doğu'ya düşman. Dinsiz ve düşüncesiz. Baloyu yöneten şeytan değil, cehalet. 1789'dan sonraki

Fransa da buhranlar içindeydi. Ama bu buhran yeni bir çağın müjdecisiydi. İnsan yanan şatoların

377

alevinde günahlarından arınıyordu. Aristokrasinin küllerinden daha genç, daha becerikli, daha yapıcı bir sınıf

doğuyordu. Bir elden bir ele geçiyordu meşale. Yapılacak ilk iş, enkazı temizlemek ve kilisenin yerine yeni

bir düşünce mihrakı kurmak.

Saint-Simon bu anarşiye son verenlerin, yeni bir fikir dünyası kuranların başındadır...

26.2.1965

ANADOLU

İstanbul kafaydı, kafa ve mide. Anadolu'da şato yoktu. Şato-suz derebeylik olmaz. Padişaha kafa tutan,

kellesi kısa zaman sonra heybe derununda Dar-ül Aliyye'ye gönderilecek olan bir müntehirdi. Bütün

payitahtlar, bütün saraylar birbirine benzer. Ama Batı'da saray bir değil, bindi. Çöküş devrinin

Osmanoğulları için Anadolu feir buğday ambarıydı. Yükseliş çağlarında ise bir erat pazarı. Edebiyat

saraylarda doğar. Musiki de öyle. Halk musikisi, bu coğrafyada mekan tutan çeşitli medeniyetlerin kulaktan

kulağa dolaşan kırık dökük ve hissei şayialı mirasıdır. Bir musikiden çok bir musiki enkazı. Her sanatın bir

zenaat tarafı var. Ustalık işbölümünün mükafatı. Sefaletin sanatı olmaz. Dede Efendi'ler köye nasıl

gidebilirdi? Batı'da bile saray sarayları yok etti. Paris dışında Fransa yok gibi. Edebiyatı da Paris yarattı,

ihtilali de. Paris Fransız zekasının dünyaya teşhir edildiği vitrin. İstanbul da öyle. Nabi Urfalıdır. Nefi

Erzurumlu. Kara-caoğlan bir mozayik parçası. Emrah da öyle. Baki ne kadar bizimse onlar da o kadar bizim.

Ne daha çok, ne daha az.

378

Her kâmil zevk bir fethin mükafatıdır. Çile ister. Ben Wag-ner'i anlamıyorum diye, Wagner'i inkâr edemem.

Wagner'i yaşadığı çağda kaç kişi anladı? Üstat Fransa'da yuha ile karşılandı. Sonra havariler çıktılar. Wagner

tanrılaştı. Anadolu Itrî'yi anlamıyorsa, Itrî'yi vatandaşlıktan tard mı edelim?

• Anadolu ezeli sefaleti içinde sanatsız ve tefekkürsüz yaşamaya mahkûm. Tek hâkimi, uzviyeti. Anadolu

biyolojik bir dünya. İstanbul'un şuuraltı. Komplekslerle vıcık vıcık. Anadolu mahzen. Payitaht intelijansiyası

o biyolojik yığının şuuru. Bunun için hasta bir şuur. Önce yaşamak sonra düşünmek diyor Romalı. Anadolu

yaşıyor mu? Bir yanda toprak köleleri, bir yanda otomobilli robotlar. Toprak köleleri dişlerini gıcırdatmaya

başladılar. Otomobilli robotlar uykularında. Anadolu şuuraltımız. Kimsenin bu karanlık dünyaya ışık sıkmak

cesareti yok. Tarihin dışında bir dünya. Tarihin ve bütün ilimlerin. Orada musiki ancak düğünden düğüne

sahneye çıkar. Hep aynı monoton, aynı bedbaht, aynı şifasız inilti. Şiir, aynı şiir, kimin söylediği bilinmeyen

ve ancak musikinin koltuk değnekleriyle sürüklenen sekiz on kıta. Anado-lunun şiiri bundan ibaret.

26.2.1965 KÖYLÜYE OKUMAK

Köye tek kitap girebilmişti: Kur'an. Ve hayali cennete kanatlandıran birkaç risale. Toprak adamı ancakcehennemden kurtulmak için okur. Kitap cennetin anahtarıdır. Öğretmen imamın yerini tutamadı,

tutamayacaktır. Öğretmen köye ne

379

yi getiriyor? Samimiyetsizliği, köksüzlüğü ve hoppalığı. Köy bir gurbet, bir sürgün, bir Lilluputlar ülkesidir

hazret için. Hazret de köylü için yabancı bir madde, bir düşman, bir nevi casus. Okuyup da ne yapacak

köylü. Refahında bir değişiklik olacak mı? Hayır. Kitap hiçbir kapı açmayacak önünde.

Bir devlet ki, bütün bir köyün sevgisini kazanan yaşlı din adamını Arapça ezan okuyor diye tartaklayacak

kadar şuursuz ve eblehtir. Bütün Hıristiyan dünyanın, tek kelimesini anlamadan, latince dua ettiğini bilmez.

Bir devlet ki, kaymakamı, ışıktan korktuğu için imamı tevkif eder. Bir devlet ki,topuna tüfeğine,

üniversitesine, matbuatına rağmen kitaptan ve harften korkmaktadır...

Köylüyü insanlaştıran, dini. Dinsiz köylü bir yaban domuzudur. Yalnız bizde mi? Hayır, bütün dünyada.

Köylü okumak ister: yasaktır. Bu memleketin % 70'i okuma bilmez. Ben eminim ki Türk harfleri, gerçekte

Türk harfleri Arap harfleridir, değiştirilmeseydi okuma bilenlerin sayısı % 7O'e çıkardı.

BİZDE HÜRRİYET

Liberalizmin verdiği hürriyet, bir senyörün kölelerini sofraya daveti değil. Hiç kimse gönül rızasıyla

hürriyeti paylaşmaz. Hürriyet bir fetihtir. Canım on sekizinci asır Fransa'sı kitabı yakar, adamı zindanda

çürütür. İngiltere Zola'nın ihtiyar tabiini zincire vuracak kadar liberaldir. Burjuvazi hürriyeti karış karış

fethetmiştir. Dişi ile tırnağı ile. Alınteri ve kanı ile. Hürriyet fethedildiği için mevcuttur, fethedildiği ölçüde

mevcuttur. Fransa'da Komünist Partisi hürdür, neden? Çalışanların asırlardan beri devam eden mücadelesi

zaferle neti

380

celenmiştir de ondan. Fransa'da Komünist Parti'sine hürriyet sağlayan 89'da ölenlerdir, 48'de ölenlerdir, 70'te

ölenlerdir. Aristokrasi, liberalizme âşık olduğu için burjuvaziyi geliştirmedi. Burjuvazi hürriyeti, hürriyet

uğruna râyegân etmiyor. Hürriyet bir mecburiyet-i elimedir. Hükümdarın haklarını paylaşması gibi.

Rusya'da hürriyet yok. Zira o içtimai vasatta söz söylemek hakkını kazanan hasım bir zümre yaşamıyor.

Yaşayamaz. Hakikatta hürriyet, iktidarın iktidarsızlığıdır. Katolik Kilisesi için hürriyet var mıydı? Reform,

söz hakkını mantık selabetinden değil, taraftarlarının maddi kuvvetinden aldı. Rusyada hürriyet yoktur,

çünkü hürriyete ihtiyaç yoktur. Hürriyet bir ihanettir veya bir cinnet. İhtiyaç olduğu gün her erezi meşruiyet

kazanacaktır. Batıda hürriyet bir realitedir, çünkü Batı tarihinin gelişmesi, çatışma halindeki içtimai sınıflara

dayanıyor. Her içtimai sınıfın ayrı bir hakikati vardır. Ve her içtimai sınıf bu hakikati bağıra bağıra

söyleyecek kadar kuvvetlidir. Rusya'da tek içtimai sınıf var. Yani tek hakikat.

Bizde hürriyet yok. Ne hürriyeti? Fikir var mı ki hürriyeti olsun? Her fikir sahneye çıktığı zaman ıslıklanır,

hücuma uğrar, bir rahatsızlık unsurudur. Fikir de yaşamak için dövüşmek zorundadır. Gerçekten varsa

kendini muayyen bir zümreye kabul ettirir. Muayyen bir zümre gerçekten varsa hürriyetini pençesiyle

fetheder. Hürriyet içtimai sınıfların varlıkları, yani gerçek kuvvetleri ölçüsünde mevcuttur. Sınıfsız hürriyet

yani havada hürriyet sadece cemiyetin çöküşünü gösterir. Cehaletin hürriyeti. Söyleyecek sözü olan her

zaman ve her yerde hürdür. Var oldukça hürdür. Fedakarlıksız hürriyet olmaz. Hürriyet bir fedakârlık

mirasına dayanır.

381

14.4.1965

MAHMUT ALI, ALI İLMİ, MEMDUH SELİM

Tanrıyı yalnız korku yaratmamıştır. Sevgi de, bir cisimde tecelli etmediği zaman, bir hayalde şekillenir.

Mahmut Ali genç muhayyilemizin imal ettiği bir masal mıydı?

Ali İlmi, visleriyle, bayağıhklarıyla ve faziletleriyle, çöken Osmanlı cemiyetinin son temsilcilerinden biriydi.

Asyalı değil, Avrupalı değil, sadece Osmanlı. Lâyık olmadığı felâketler büsbütün kabuklu bir hayvan haline

getirmişti onu. Büyükçe bir kabuk. Bir mektep yahut bir otobüs buudunda iyi konuşurdu Osmanlıcayı.

Muallim Naci'nin sığ bir devamı. Bir nevi Andelip. Hocadan çok kalem efendisiydi Ali İlmi. Zevklerinin

esiriydi, itiyatlarının esiriydi ve ufuksuzdu. Penceresi yoktu dünyaya. Fransızca bilmeyen Sabih Bey. Bana

ne verdi? Bir avuç sevgi, bir avuç teşvik. Ama o en samimi takdirlerini bile menfaatleriyle frenleyen adamdı.

Evini de, kalbini de, bilgisini de aralardı sadece. Dersleri sohbetle geçerdi. Nükteleri seviyemizi aşmadığı

için zevkle dinlerdik.

Memduh Selim daha sertti, daha huysuzdu, daha jandarma idi. Ne öğretti? Kağıda mürekkep damlatmamayı.

Marj bırakmayı.

Mahmut Ali güzel konuşurdu. Bununla beraber hocalık hayatına ait hiçbir berrak hatıram yok. Ders

kitaplarımız yoktu. Not alırdık. Sanıyorum ki Ahmet Refik'in Umumi Tarihinden anlatırdı. Otoriterdi.

Kıvrak bir zekâsı vardı. Bilgisi parmaklarının uçundaydı. Neden severdi talebe onu? Bütün hocalık

hayatında hiç kimseyi sınıfta bırakmamıştı. Talebe ile laubali değildi. Ama nazik davranırdı sınıfta.

Azarladığı zaman umumide kalır, teşhir ederken bile "ambigu" olmağı tercih ederdi.

382

6.5.1965

BUTUN KURANLARI YAKSAK...

Bouthoul'u 43 yazında tanıdım. "İbn Haldun et sa Philsophie Sociale" güzel kitaptı ve bana, hürmet ettiğim

bir insanın manevi sefaletini ifşa ettiği için hem acı ve buruk, hem... Hilmi Ziya 40'ta yazdığı kitabı

Bouthoul'dan kopye etmişti. Adi ve acemice bir hırsızlık. Bu keşif kafama bir çekiç darbesi gibi indi. Hilmi

Ziya'yı ve onunla beraber birçok dostları kaybettim. Vehimler, yaşayan bir ağacın yaprakları gibi, her

mevsim tazelenmiyor. Ağaç kelleşiyor.

"Histoire de la Sociologie", Bouthoul'un ustalık çağında yazdığı kitap. Dolu ve ilk bakışta doyurucu. Ama

tenkidin amansız adesesi, Mosca müterciminin hem kültüründeki gedikleri, hem bâziçesi olduğu

"idolatribus"leri, hem de mantı-ğındaki zaafı apaçık gösteriyor. İşte "Sofistler" bahsinden bir cümle:

"İnsanlığın düşünce tarihinde ilk defa olarak dizgin tanımaz bir samimiyet (tabiilik) içinde münakaşalar

yapıldığına şahit oluyoruz". Sofistler Sokrat'ın çağdaşları. Sokrat'ın kendisi de sofist. Eflatun garip bir Ödip

kompleksi ile o büyük fikir maceraperestlerini mabetten kovmuş ve uzun zaman felsefenin vur abalıyası

olmuşlar. Yalnız, neden "insanlık tarihinde ilk defa olarak"? Bir sosyoloji tarihinde bu kadar kesin bir

hükmün çok kati belgelere dayanması gerekiyor. Will Durant, ilk Upanişadlarla Budanın sahneye çıktığı

devir arasında, "dizgin tanımaz bir tabiilikle" her konuyu delik deşik eden "Hintli sofistlerden" bahseder.

Tabii yalnız Will Durant değil. Will Durant'ı anışım herkesin bildiği bir tarihçi olduğu için. Buda 488'de ölür.

Yani bu sofistler 488'den evvel yaşamış. Neden "Batı'nın düşünce tarihinde" değil de, "insanlığın düşünce

tarihinde"? Devam edelim: "Yu

383

nan kafasının başlıca hususiyeti olan bir tabiilik". Sekiz formalık bir kitapçıkta hiç lüzum yokken Yunan

milletine bir minnettarlık haracı. Heraklit Yunan değil miydi? Avrupalı her fırsatta Eski Yunan'ın

perestişkârı. Eski Yunan'ın yani kendi kendisinin. Tam bir narsisizm. Devam edelim. "Felsefenin hâlâ

muğlak, hâlâ ezoterik olduğu bir dünyada fırtına koparan (ayıplanan) bir senli benlilik (tabiilik)..." Sultanım!

bu "familiarite" Yunan milletinin ana vasfıdır buyurmuştunuz: "le propre du genie grec". Bir milletin ana

vasfı o milleti nasıl tedirgin edebilir? Sofistler Yunanistan'da hakarete uğradılar. Neden? Felsefi konuları

kalabalığa anlattıkları için. Kimin tarafından ayıplandılar? Yunan aydınları tarafından. Yunan milletinin tabii

vasfı, ezeli imtiyazı, serazat bir tabiilik değil miydi? Yunan aydınları, Yunan milletinin dışında mı? Bu "libre

familiarite" ile felsefenin ezoterik kalışı nasıl uzlaşabiliyor? Bouthoul'un vereceği tek cevap şu olabilir: "libre

familiarite", sofistlerden sonraki Yunan düşüncesinin mümeyyiz vasfı. Rânâ söylersiniz. Ama Homeros?

Bütün Yunan şiirinin ana kaynağı Homeros ve aradakiler bu "libre fa-miliarite"den mahrum muydular?

Değillerse felsefe nasıl ezoterik kaldı? Bouthoul'u bu sıkıntılı duruma düşüren Yunan kavmine karşı

duyduğu ölçüsüz taabbüt. Hiç lüzum yokken kullandığı "qui fut le propre du genie grec" cümleciğini çıkarın,

ufak bir rötuş daha yaparak ibareyi düzeltebilirsiniz: "Batının düşünce tarihinde ilk defa olarak dizgin

tanımayan bir tabiilik içinde münakaşalar yapılıyordu. Felsefenin hâlâ ezoterik, hâlâ karanlık olduğu bir

dünyada gürültü kopardı bu tabiilik".

Avrupa insanı Doğuyu tanımaz. Avrupa insanı kalabalıktır. İslamla Hıristiyan, Haçlı Seferlerinden beri tez'le

antitezdir. Bütün Kuran'ları yaksak, bütün camileri yıksak Batı insanın gözünde Haçlı Seferlerinin yalınkılıç

ve tekbir getiren cündileriyiz. Avrupa'nın bir nevi tezadı idik. Yani kıtayı

tamamlıyorduk. Şimdi maymunuyuz. Yani hiçbir haysiyeti, hiçbir hikmet-i vücudu olmayan ananesiz,

haysiyetsiz, sırnaşık gölgesi. Avrupa materyalizmine rağmen Hıristiyandır. Hıristiyanlık Doğu ismi anılır

anılmaz şahlanıverir. İşçisi de,

j Marksisti de, Hıristiyandır hep Avrupalının. Durup dururken hristiyan değildir belki. Ama Hıristiyan bir

devletle

' Müslüman bir devlet arasında bir tercih yapmak gerekince safkan Hıristiyandır. Biz Müslüman

olduğundan, Doğulu olduğundan, Türk olduğundan utanan, aczinden tarihinden,

r; dilinden utanan şuursuz bir yığın haline geldik. Nermi Uygur Orta Çağ felsefesi okutur, İbn Rüşd'ün adını

anmaz. Berke edebiyat tarihi yazar, Endülüs şiirinden habersizdir. Kendi kendine kazık atan, efendilerimiz

gücenmesin diye hazinelerini gübre ile kamufle eden bir entelijansiya. Sonra Kıbrıs dâvasında Batı insanının

bizi destekleyeceğini düşünmek gibi sazan balıklarını kahkahadan çatlatacak bir hamakat.

27.5.1965

YİNE BOUTHOUL

Eflatun, kargaşalıklardan kurtulmanın çaresi, Yunanistan'ın arkaik müesseselerine dönmek, diyormuş, canlı

bir örneği de varmış filozofun: İsparta. Her rüya gerçek bir temele dayanır. Her yazar ütopyasının harcını, ya

kucağında yaşadığı cemiyetten tedarik eder, ya tarihten. Ama devletin programı Eski Yunan'ın yıkılmış veya

fersudeleşmiş 3-5 müessesesini ihyadan ibaret mi? Hayır.

Eflatun'un güveni yokmuş entelektüellere. Şairleri sitesinden kovmaya kalkışıyormuş. Nasıl olur? O sitenin

beyni

385

entelektüel. Entelektüelle şair aynı insan mı? Sonra şaire gösterdiği itimatsızlık bir bakıma şairi

anti-entelektüâlist sayışından değil mi? Şair, masallarıyla zekânın berraklığını bulandırdığı için hoşuna

gitmez üstadın. Belki bunda şuuraltı bir kıskançlık da var. Yunanistan'ın yetiştirdiği en büyük şair değil mi

Eflatun?

Bir kast rejimi kuruyormuş. Kast, sınıflar arasına aşılmaz duvarlar diken rejim. Özelliği, imtiyazların soydan

geçişi. Halbuki ideal sitede insanlar cevherlerine göre sınıflandırılır. "Magistraf'nın oğlu çoban, çobanın ki

"magistrat" olabilir. Yani ferdin kaderini kabiliyetleri tayin eder. Kastların vatanı Hint. Kşatriya, Himalaya'yı

sırtında taşısa Brahman olamaz. Vaişyanın içtimai ehramda bir basamak yükselmesi rüyada bile görülmemiş

şey.

1.7.1965 BANDOUNG II

Laboratuvara dalan kedi. Newton'un dizi dibinde uyuklayan vefakâr kelp. Birinci mahluk atom fiziğini,

ikinci mahluk Newton'u ne kadar tanır? O sevimli hayvancıkların kafasına dünyanın bütün elmaları düşse,

yerçekimi kanununa akıl er-direbilirler mi? Tarih, mağaramızın önünden geçen bir tren. Sırtımız dönük

kapıya. Duvara katarların dev gölgesi vuruyor. Gölge ve gürültü. Gözleri göbeklerine çivili meczuplar

Tanrıyı görüyormuş orada.

Ezeli karanlığında, namütenahi yıl önce yaptıklarını tekrarlayan bir köstebek, bir çoban köpeği, bir ağaç,

Sartre'ın, Russell'ın ne kadar çağdaşı ise, nasıl çağdaşı ise, biz de o bi

386

çim bir yirminci asırlıyız.

"Nouvelles Litteraires" renksiz, kokusuz bir gazete. Usaresi yok, erkekliği yok. Bağırmaz, tırmalamaz,

yumrukla-maz. Terbiyeli ve tuvaletli. Efendilerimiz hazım zamanlarım rahat geçirsin diye tertiplenir. Ama

dövüşen, küfreden, uluyan kalabalığın ıstırap veya ümit çığlıkları zaman zaman o fildişi kuleye bile

aksediyor. Son sayısında (24 Haziran 1965) hoş bir yazı var: "Bandoung II". Çeviriyorum:

"Yalta... 1945 Şubatında üç büyükler dünyayı bölüşmek için gizlice toplandılar. 1955 Nisanındaki

Bandoung konferansında Asya ile Afrika'nın yirmi dokuz ülkesi, Üçüncü Dünya'nm doğuşunu açıkça

haykırırlar. Modern tarihin iki Himalaya'sı olan bu çifte konferansı, hakikatte birbirinden ayırmak imkânsız.

İkisinin de haykırdığı aynı tarihî ders. Yalta'da iki bin yıllık tarihin sonunu seyrediyoruz. Akdeniz ve Avrupa

imparatorluklarının asırlar süren saltanatı burada sona eriyor. Zaman zaman göz kamaştıran çağlar:

Firavunların, Roma'nın, Charlemagne'mn, Charles Quint'in, Na-polyon'un, Bismark'ın ve Viktorya'nın

çağları. İki yeni büyükler büyüğünün tarihe el atışı burada resmileşiyor: Rusya ve Amerika. Bandoung*daise bir yandan Üçüncü Dünya'nm kesin olarak şuurlanışına, yeni sınırlan çizmek için sabırsızlandığına, öte

yandan iki bin yıllık uykusundan uyanan Çin'in bütün gücü, bütün yaşama iradesiyle dünya sahnesinde

yeniden boy gösterişine şahit oluyoruz. Her iki konferans da aynı "dyptique'in iki kanadı. Bandoung olmasa

Yalta yarım kalırdı. Bandoung'u aydınlatan Yalta... Dünya Savaşı olmasa, Yalta olmasa, daha yüz yıl

beklemek lazım gelirdi Bandoung'u.

Bandoung Konferansının iki büyük promotörü Pandit Nehru ile, başkan Sukarno. Çağrılacak devletlerin

listesini Pakistanlı Mehmed Ali, Birmanya başvekili Unu, Seylanlı Sör John Kotelawala ile beraber

hazırlayan Nehru ile Sukar

387

no'nun başlangıçta ilk amaçları dünya sulhunun kurulmasına yardım edecek bir konferans toplamaktı.

Birbirini kovalayan atom tecrübeleri dünyayı dehşete düşürmüştü. Ruslar ile Amerikalılar A ve H bombaları

patlatmakta yarış ediyorlardı. Asyanın bütün kıtalardan çok telaşa düşmesi tabii idi: atom bombaları yalnız

Asya şehirlerine atılmıştı. Eski esir milletleri, eski mazlum kavimleri bir an önce toplamak, onları savaş

aleyhinde haykırtmak lâzımdı, Nehru'ya göre. "Nonviolence" mücahidi Hint sulhperverliğini cihana yaymak

istedi. Bir Afrika-Asya zirve konferansı düşüncesi böyle bir pasi-fizm bayrağı altında berraklaştı. Yıldırımı

elinde tutan devlere karşı masumların azametli konferansı olacaktı bu, suç işlemeyen kavimlerin cihan

çapında konferansı olacaktı.

Ama bu konferans bir barışseverlik ayini olarak kalmak istemedi. Sukarno'nun açış nutkuyla, hak taleplerihatta intikamcı sesler duyulmaya başlandı. Üçüncü Dünya da dünya işlerinde söz sahibi olacaktı. Yalnız

aristokrat milletler, yalnız asil devletler konuşmayacaktı artık. Her millet aynı haklara sahipti. İmtiyaz yoktu.

Milletleri çoban ve sürü diye ikiye ayıramayacaklardı artık. Bandoung, serseri kavimlerin ("peuples

clochards") kurultayı old», bir nevi "jeu de paume" andı. Yirmi dokuz millet vardı Bandoung'da. Bunlardan

on üçü müslüman devletlerdi. Beyazlar yoktu konferansta. Beyaz aleyhtarlığı vardı. Irkçılık bilhassa Rusya

ve Amerika aleyhinde şahlanıyordu..." Ve yazı devam ediyor...

388

20.7.1965

YARATAMIYORSUN

Düşünce dokunduğunu yakan kezzap. Hangi düşünce? Aksiyona bağlanmayan, kendi kendini öğüten,

bataklaşan, kanserleşen düşünce. Bu bir düşünce değil, bir felâket. Vehimlerinden bir kâbus halkeden hasta

ve zavallı bir beyin.

Yaratamıyorsun. Sokaktaki adam alışkanlıklarıyla Za-loğlu Rüstem. Sen çırılçıplaksın. Çırılçıplak ve

karanlıklarda. Andan kaçmak, nereye? Hayalinin inşa ettiği cehennemler gerçekten daha mı cazip? Düşünce,

düşünce berraktır. Sen düşünemiyorsun. Dış dünyadan kopmuşsun. İç dünyan hasta bir hayvanın

korkularını aksettiren ayna. Kırık bir ayna. Gömülmesi unutulmuş bir cenazesin. Sefaletini kaybetmekten

bile dehşet duyuyorsun. Sevenin yok, anlayanın yok, ağlayanın yok.

21.7.1965 HANGİ AHENK?

Bir tel kopar, ahenk ebediyen kesilir.

Hangi ahenk? 12 Temmuz sabahı huzur içinde miydim? Hayır. Kaderden tek dileğim vardı: ölüm. Sakin,

acısız ve gürültüsüz. Neden? Fizyolojik bir sıkıntının şuura aksi. Bulanık, dağınık, ve kelimeleşince

gülünçleşen şikayetler. Daha doğrusu ezeli oldukları için zehirleri azalan, meşruiyetlerini kaybeden

şikayetler. Son haftaların yorgunluğu ve ümiliyas

389

yonlan. Duygulanma istikamet veren hep bu ümiliyasyon-lar. Körlüğün küçüklük duygusu. Düşünce

adamının boğulu-şu ve oğlum. Belki bütün bunların arkasında Eros var. Eros yani cinsî tatminsizlik. Karımı,

bilhassa hastalığından beri marazi bir düşkünlükle seviyorum. Onu kaybetmek ihtimali beni delirtiyor. Bütün

olarak seviyorum. Ama bu sevgi boşluğumu dolduramıyor. Karanlıklarımı dolduramıyor. Fevziye annem,

ablam, çocuğum, adeta kokladığım hava, yediğim ekmek. Fakat hiç sevilmedim ve buhranlı bir yaştayım.

Karımın dışında bir hayat düşünemem. Bu imkânsızlık, mutlak imkânsızlık zaman zaman boğuyor beni.

Yaşamak için istemediğim işlerle uğraşmak mecburiyetindeyim. Emil tercümesi, Sefiller... bu angaryaların

mükafatı yok. Statükoyu devam ettirmek. Statükoyu sevmiyorum. Oğlumla fiilen ayrılmış durumdayız. Yine

sene içindeki vaziyet. Odasına çekiliyor ve çalışıyor. Konya'da biraz ferahlamıştım. Limanımda nisbî bir

sükun içinde çalışmalarıma dönerken... Bunların hiçbiri mühim değil. Hepsi biraraya gelince mühim. İstikbal

endişesi. Karımın sıhhatine güvenememek...

12 Temmuz Pazartesi sabahı, saat beş sularında bunları düşünüyordum. Maaşa titreyerek gidiyordum,

talebem yoktu. Hint satılmamıştı, makalelerim basılmıyordu. Ve oğlumun üç ikmali vardı. Reşit Beyin esareti

altında kalmaya mahkûmdum. 23 senedir beni mahveden ümiliyasyonlann başında bu mahkûmiyet gelir.

Fevziye ile evlenirken bir miras peşinde miydim? Hayır. Kadına, yani şefkate, yani arkadaşa ihtiyacım vardı.

Hayır. Bilhassa dişiye ihtiyacım vardı. Karım, mütevazi maaşlı bir öğretmen olsa bahtiyar olurdum. Kanm

benden büyüktü. İzdivacımızı maddî bir menfaat düşüncesine bağlar korkusu beni mutlak olarak

menfaatlerimi fedaya zorladı. Kanm benim yaşımda olsa evlendiğim gün hesap sorabilirdim. Aile reisiydim.

Doğacak çocuklanmızın istikbalini düşünmek hem hakkım hem vazifemdi. 45'de ho

390

çalıktan aynlmak zorunda kaldım. Mahmut doğdu. Ve esaret zinciri bir daha kopmamak üzere perçinlendi.

Tam istiklale kavuşacağımı umduğum anda gözlerimi kaybettim. Ve gözlerim için bile kayınbiradere

başvurmadım. Kanmdan yalnız kendisini istiyordum. Tek ıstırabım beni sevmemesiy-di. Gerçekten seven

kadın, kocasının bu kadar büyük bir acısına kayıtsız kalamazdı. Kendimi aldatmama lüzum yoktu. Kanm

beni sevmiyordu. Sevmemişti. Yahut da marazi ve çok hodbin bir mülkiyet hırsı, yani kendisinden başkasına

kaçmamam, biricik düşüncesiydi. Benim olsun da kör olsun diyordu. Bunun üçüncü bir ihtimali yoktu. Plaj

hayatımın yirmi üç yılının kâbusudur. Belki tek kâbusdur. O şeamet yuvasından uzaklaştığım ölçüde nefes

alabildim. Plaj yani Reşit Bey ve yakınları. Süheyla sıcak bir ilişkiydi. Kucağını herkese açan ucuz bir kadın.

Süheyla çok hoşuma giderdi. Havası vardı. Ama kanmı aldatmayı düşünemezdim. O benim için

mukaddesdi. Aldatırsam yer yanlacak, gökten yıldırımlar yağacakmış gibi gelirdi bana. Süheyla ile yatsam

birçok ıstıraplar hatta birçok felaketler önlenirdi. Bacanağım ölmeden az önce Süheyla'nın metresim

olduğunu bildiğinden bahsetti. Belki kayınbirader de öyle sanıyordu. Ve belki Süheyla'nın bize karşı kindar

davranışı böyle bir vehmi izale etmek içindi. Çok ıstırap çektim. Hiçbir şey istemez, hiçbir şey beklemezken

bir zerre muhabbet, bir zerre anlayış hasreti içinde kıvrandım durdum. Sonra Zekiye geldi. Yüzünü

hatırlamıyorum. Ben gördüğüm zaman yüzü yoktu. Herhangi bir sokaktaki kadındı. Gözlerimi kaybettim.

Ben hastahanede kıvranırken çocuklanm plajda idiler. Mahmut bir gece bile yanımda kalmadı. Plajda Tuncay

vardı, hayvani insiyaklan vaktinden evvel gelişen bir kenar mahalle çocuğu. Ben Paris'te ameliyat masasında

iken Tuncay oğluma saldınyordu ve kanm mutlak bir acz içinde idi. Döndüm. Gözlerimi, yani her şeyimikaybetmiştim. Tekrar çarka takıldım. Ölümü bir

391

münci olarak arıyordum. Meselelerimi ancak o çözebilirdi. Korkak olduğum için intihar edemedim.

Vazifelerim de bitmişti. Hayattan zevk almıyor muydum? Alıyordum. Keçi boynuzunun balı. Ama çok

yorgundum. Beklediğim bir şey yoktu. Yazdıklarım hiçbir yankı uyandırmamıştı. Ne yazacaktım? Dostlarım

günden güne azalıyordu. Zaten fakir olan dünyam büsbütün fakirleşmekte idi. Belki bunlara eklenecek atavik

faktörler de vardı.

12 Temmuz Pazartesi günü hiçbir İskender'in çözemeyeceği bu kördüğüm boğazımı sıkıyordu. Ben bir aile

kuramadım. Karımın yanında daima bir Reşit Bey vardı. Yatakta bile karımla başbaşa kaldığımızı

sanmıyorum. Ve karım bu Reşit Beyi hürmete şayan olarak görmek ihtiyacında idi. Şüphe hayatına mal

oluyordu. Müreffeh değildik. Ama ben sefalete de razıydım. El birliğiyle yeneceğimiz bir sefalete.

Çocuğuma süt parası bulmak için zavallı gözlerimi harap edercesine yıllarca çalışmış, her eğlenceyi feda

etmiş, her husumete göğüs germiştim. Bir şeye yaramadı. Bu zinciri bir tekmede kırabilirdim. Kırmalıydım

da. Güvenemiyordum. İşime güvenemiyordum. Kuvvetime güvenemiyordum. Karıma güvenemiyordum.

Oğluma güvenemiyordum. Oğluma. Her yıl ikmale kalıyordu ve uzağımdaydı. Çok uzağımda idi. Bir tavan

arasında bir tas çorbayı ve bir dilim ekmeği bölüşmek, hayatı adım adım, karış karış fethetmek. Okumak

düşünmek ve sevişmek... Şu anda yine ölümü istiyorum. Belki hastayım.

12 Temmuz günü enfarktüs bir azizlik yaptı. Bir adres yanlışı. Ve ahenk yeniden bozuldu. Su yeniden

bulandı. Çocuklarım benim tattığım acılan tatmamışlardır. Dayılarının bana neye mal olduğunu bilmezler. Ve

şimdi karşımda elele veren iki bahtsız kadın. İki zavallı insan.

Beni bedbaht etmeye memur iki zavallı insan. Ne istediğini bilmeyen, içine birlikte yuvarlanacağımız tuzağı

hazırla

'392

mak için bütün şeytanatlan seferber eden iki seyyar gaflet. Ne olurdu karım daha sıhhatli, daha becerikli,

oğlum daha çalışkan, daha fedakâr olsaydı. Beni neden bu lağıma sürüklüyorlar? Ölüm hak, miras helâl.

Hangi miras? Miras kütüphane. Miras terbiye. Miras namus. Miras temiz kalmış bir insan. Babanın ve

babaların temiz kalmış ismi. Ne kadar bedbahtım! 48 yaşındayım. Ve şu sefaletim bile teminat altında değil.

Bu 883 lira ne zaman kesilecek? Hangi dala tutunacağım?

Naciye düşman. Kanma düşman, çocuklarıma düşman. Bana düşman. Kanma düşman çünkü ondan çirkin,

çocukla-nma düşman çünkü onun çocukları yok. Bana düşman. Çünkü Fevziye'nin kocasıyım. Bu yeni bir

keşif değil. Zekiye ne kimseye dost, ne kimseye düşman. Zekiye için kendi men-faatları bahis konusu.

Yalnız, tahtını tacını kaptırmış bir kraliçe psikozu içinde. Ve bu tahta Fevziye ile Naciye oturacak diye her

ikisine de düşman. Fevziye dört kişi. Dört kişiyi idare etmek güç. Naciye tek kişi. Tek kişiyi idare etmek

kolay. Naciye bizim aleyhimizde her tertibe girmeye ezelden müheyya. Yalnız bütün zayıf insanlar gibi

kendini haklı gösterecek sebepler anyor. Elalemden korkuyor. Belki kendisi de bize karşı beslediği kinin

şuuruna varmış değil. Karşısına çıkacak ilk bahaneyi ganimet telakki edecek. Yani güçlük şurada:

reaksiyonlan hiç belli olmayan hasta bir insan karşısındayız. İplerimiz onun elinde. Naciye menfaatlerini mi

gözetiyor? Hayır. Menfaatlerini feda eder mi? Edebilir. Sonuna kadar feda eder mi? Sanmıyorum. Ama

bence bu bir meçhul. Baki'ye neden yanaşıyor? Bizi ekarte etmek için. Bizi neden ekarte edecek? Evvela bir

tahakküm ihtiyacı. Şahsında Reşit Beyi enkarne etmek istiyor. Adeta Reşitleşmek kompleksi içinde. Eski bir

gurur yarasının intikamı da alınmış olacak. Ne yapılabilir? Ya gemiler yakılır. Tehdide başvurulur. Kanun

sahneye çıkanlır. Skandala rıza gösterilir. Bu blöf ola

393

rak da kullanılabilir. Tatbikata da geçilebilir. Naciye'yi tanımıyorum. Böyle bir blöf nasıl bir netice verir? O

da mukabele bil misle kalkar mı? Son derece karışık bir işletme. Şüpheli hesaplar, Naciye bizi mahvetmek

için intiharı göze alır mı? Kaybedeceği bir şey yok. Yaşadığı hayat hayat değil, zaafsız, yani tutulacak tarafi

yok, yusyuvarlak bir şey, dikenli bir top. Ya da sevgisini kazanmak. Bu mümkün mü? Sanmıyorum. Ben

kazanamam. Meğer ki bütün zekamı ve erkeklik cazibemi terazinin gözüne koyayım. Bunun bile işe

yarayacağı çok şüpheli. Zaten niye? Böyle bir bayağılığa ne lüzum var. Ben Naciye'yi severim. Herkesi

sevdiğim için severim. Daha doğrusu sevmek isterim. Belki soğukluk onu yeteri kadar sevmeyişimden.

Müşterek hiçbir güzel hatıramız yok. Kendisinden çok daha adi bir adamla evli idi. Kaynaşamadık. Aç

gezdiğim günlerde bir tek dostça söz duymadım. Bir fincan çayını içmedim.

Bu dolaplar dönecek. Bilmemek ne güzel şey. Birbirimizi yemeye mahkumuz. Bunun bir fazilet olmadığını,

hiçbir işe yaramayacağını anlayabilseler!

27.7.1965 SÜKUT

Yine mutlakm somurtkan, sevimsiz, soğuk çehresi. Mutlakm yani sükutun. Mukaddes Kitap yalansöylüyor. Önce sükut vardı, kelâm değil. Kelâm bir arıza. Ezeli ve ebedi olan adem, yani sükut. Vigny

"yalnız sükut büyük" diyor. Bu, felaketin, hailenin, ölümün büyüklüğü, düşmanın büyüklüğü. Yajnavalkiya

doğru söylüyor: Tanrı sükuttur. Ama insanın

394

sese ihtiyacı var. Sese yani hayata, sevgiye, ışığa. Kutupların sükunundan bana ne?

Yine bir kâbusun kucağındayım. 12 Temmuzda kayınbirader sizlere ömür. Bu ölüm beni limanımdan

koparıp, bir lağım ummanına fırlatıverdi. Küçük kinler, pis çıkarlar, rezil hesaplar... burnumu tıkayarak

kaçmak istiyorum. Gerekirse ölüme veya cinnete. Yalnızım, silahsızım, çırılçıplağım. Tecrübe... Neye yarar

tecrübe? İnsanlardan iğrenmeye, hayata küsmeye yarar. Eksik olsun. Kayınbirader 74 yaşında idi. Ve

yaşamak istiyordu. Enfaktüse ben taliptim...

İstanbul'a gelecektin. Bu ümidimiz de mi suya düştü?

12.8.1965

FİLDİŞİ KULENİN PENCERESİ

Haritada insansız bölgeler var: çöller, bataklıklar v.s. Ömür haritasında da insansız yani macerasız, mânâsız,

pis günler var. Bir aydır bir tüneldeyim. Bu ıstırap bile değil. Mızmız bir diş ağrısı, daha doğrusu Süleyman

Efendi'nin nasırı. Uyuyamıyorum. Berke askerde. AH Bey Paris'te. Server galiba dargın. İzzet hayatını

kurmaya çalışıyor. Yalnızım. Hint satılmıyor. "Batı ve Hinf'in basılacağı şüpheli. "Dönem"in Dante sayısı

çıkmadı. Daha doğrusu Dante için yazdığım yazı tasfiye edilerek çıktı. Karıma Caddebostan plajının yansı

kaldı. Yani bir sürü borç, hudutsuz dağdağa. Bu bir miras değil, bir şeamet. Zaten bu plaj benim

çarmıhımdır. Sana çok ihtiyacım olduğu bir zamanda susuyorsun. Reva-yı hak mıdır? Fildişi kulenin

penceresi pembe kristal. İnsanlar güzel görünür oradan. İnsanları sevmek için onlardan kaçmak ge

595

rek. Ben kütüphanedeki insanları seviyorum. Onları sevdiğim için dışardakilere de muhabbet besleyeceğimi

vahmedi-yorum. Ama her temas yaralayıcı. Kılıç yarası değil bu. Tırnak yarası. Kirli ve şiiriyetsiz. Flaubert

Paris'ten kaçmak istiyordu. Doğuya yani meçhule, Katolik olana, şekilsiz ve sınırsıza. Baudelaire de öyle.

İnsan göçebe bir hayvan. Konduğu yere yestehleyen ve yestehleyecek yeni bir yer arayan şaşkın bir hayvan.

Köpeğin, tırtılın, balinanın harikulade yardımcısı insiyak. İnsan böyle bir Koruyucu Melek'ten de mahrum.

Zeka yolunu arayan bir çocuk. Karanlıkta el yordamıyla yürüyen, emekleyen, kafasını her adımda bir engele

çarpan cesur, fakat idraksiz bir çocuk. Nerelerdesin? Mehdi ne yapar?

20 Ekim 1965 TANRI'NIN ÖLÜMÜ

Büyücü, tanrıların sırlarını çalan adam. Yaratıcı'nın, künhü-ne akıl erdiremediği ilmine, mahrem olmak

suretiyle, tabiat denen hantal robotu hüddamlaştıran büyü, bilinmeyeni bilmek ve görülmeyen âlem yardımı

ile görüleni susta durdurmak. Adem'den Faust'a, Faust'tan herhangi çağdaş ruhçuya kadar, insanoğlunun

ezeli ihtirası. En büyük adam büyücü. Şiir büyü, sibernetik büyü.

İlim, yüzbinlerce yıl görülmeyeni gösteren dürbün. İlim avama hitap eden büyü. Şiiriyetini kaybeden,

orospulaşan büyü. Promete büyücü idi, Röntgen büyücüdür. Gerçeğin de, aşk tanrısı gibi, gözleri bağlı.

Kimin kucağına niçin oturduğu bilinmez. Bilmek, yapabilmektir.

396

Büyü, yani dağlan, rüzgârları ve ruhları, kukla gibi iradeye ram etmek ihtirası, bütün medeniyetlerin, bütün

ilerlemelerin anasıdır. Claude Levı-Strauss, laboratuvardaki hakikat avcısı ile kızılderili büyücünün metotları

arasında büyük bir farkın olmadığını söylüyor. İkisi de aynı kafa. Birincisi, daha mütevazi, daha korkak,

fakat ikisinde de aynı titizlik ve tabiatın esrarı karşısında aynı dindarane ürperti. On dokuzuncu asır

maddeciliği, müspet ilmin nüfuz edemediği meçhul ormanı, memnu bölge ilan etti.

18 yaş, tecessüsün yıldızlara yelken açtığı çağdır, fetih ve macera çağı. Kagliostro, Nostradamus ve Sir

William Croo-kes, benim için de hazinenin bekçileriydiler. Onları ararken Nordau çıktı karşıma, Nordau,

Haeckel, Büchner ve bütün mistisizmlerin birer şarlatanlık, birer tereddi olduğunu haykırdılar. "Occultisme"

üç kağıtçılıktı. Tecessümü yaramaz bir çocuk gibi susturdum, hafi ilimlere kapadım kapılarımı. Sonra Marx

ve şakirtleri ve... çöken bir sınıfın mistifikasyonu olarak mahkum edilen okültizm. Yani okültizm, ruh

hari-tamdaki "insansız bölgeler"den biri. Maddecilikle gerdeğe girmeden çok kısa bir flört.

"Table Ronde" dergisi, 195O'de hususi bir sayı çıkartmış: "Aspects de l'Occultisme". Dergileri parçalarken

elime geçti, okumak tenezzülünde bulunmamışım. İlk yazı Robert Kan-ters'in: "Çağdaş edebiyat ve

anahtarların gücü". Edebiyatın okültizm'le ilgilenişi ne yeni bir hadise, ne de çağımızın hususiyeti, diyor

Kanters. İnsanlar zaman zaman ilmin ve imanın kaynaklarıyla susuzluklarını giderememişler, karanlık

kuyuya eğilmişler, oradan daha taze, daha doyurucu hakikatler fışkırtacaklarına inanmışlar. Ama bugün, bu,

bir tecessüsten çok bir "angoisse", medeniyetimizin bir buhranı.

Çağdaş düşüncenin gözde konularından biri Tanrının ölümü. Nietzsche'den Sartre'a kadar yüzlerce yazar bizi

Tanrının defin merasimine davet nezaketi gösterdi. Galiba Tann

397

her gün yeniden ölüyor yahut davetiyeler yalancı.

Nietzsche için Tanrının ölümü, Hıristiyanlık tanrısının ölümüdür. Tann ölünce, moral değerlerin bir baştan

bir başa değişmesi şart. Hıristiyanlık insana bir insan örneği sunuyordu: İsa. Nietzsche'nin haber verdiği

buhran, bu insan imajını değiştirdi, yerine rasyonalist bir insan imajı getirdi.

3.11.1965 HAS BAHÇE

Karanlıkta satranç oynamak. Ahtapotun tek kolu yok ki, ka-çasm. Her adımda ölümlerden ölüm beğenmek.

Balzac ticaret hayatında en sarsak bakkal çırağı kadar başarı gösteremedi. Benim dünyam minnacık bir

dünya. Minnacık veya sonsuz. Kavgadan kaçtım. Kavgadan yani kör dövüşünden. Yarım asra yaklaşan birhayat. Ve birlikte yola çıktıklarımızın en arkası. Para yok, sıhhat ^ok, şöhret yok. Hata etmemek... Ölüler

hata etmez. Yaşamak sfenksle aynı odaya hapis olmak gibi bir şey.

Ne garip bir oyuncak şu insan. Yürür, konuşur, ve acı çeker. 70 kilodur. Kendisine ve çevresine ait hiçbir

şey bilmez. Bir nevi ıstırap makinası. İplerini başkaları çeker. Hantal ve şapşal bir robot. Neye sevinir,

bilinmez. Sınırsız olan yalnız hayalleri ve acı kabiliyeti. Etten bir kafes, ve aciz içinde çırpman bir ruh. Vücut

araba, akıl arabacı. Ama gözleri bağlı arabacının. Arabaya hükmeden atlar. Buda haklı. Var olmak için yok

olmak lâzım. Parça bütüne kavuşacak ki, hasret dinsin. Bütün musiki, bütün şiir, bütün aşk. Bu bir çuval

kemik, bu asi ten, bu aptalca endişeler ne olacak?.. Ne olacağı

398

nı bilen var mı? Kader hep oynayamayacağı rolleri yükler insana ve ıslıklar. Alkış sahtekârların. Evet, kitap

da, kültür de bütün sevgililer gibi kıskanç. Koparıyor insanı. Realiteden koparıyor. Ama asıl realite onlar

değil mi? Yahut realitenin kalan parçası. Her okuyan, Don Kişotlaşır. Yani gurur olur, feragat olur. Don

Kişot istikbale taşan bir mazi. Hatta bazan tek başına hak ve hakikat. İnsanların zincire vurulmasına

tahammülü yok, zulma tahammülü yok. Don Kişot kanatlı. Kertenkelelere gülünç görünmesi bundan.

Camoens isteyerek gitti Hint'e. Cervantes isteyerek dövüştü. Balzac'ı kimse zorlamıyordu tüccarlığa. Ama

üçü de yenildiler. Yenmek pek umurlarında değildi. Oynuyorlardı. Saadet yaratış diyor; Bergson. Yaratmak

yani ebedileşmek. Ebedileşmek, metamorfozdur. Ebedileşmek için güzelleşe-ceksin. Tek gözlü Camoens,

çolak Cervantes sefaletleri içinde bahtiyardılar. Rothschild kadar bahtiyar. Adeta sefaletleri, bir nevi fidye-i

necat. Has bahçeleri vardı. Has bahçeleri...

26.12.1965

HEPİMİZ SUÇ ORTAĞIYIZ

Proküst'ün yatağı. Bu habis harfler şuurun gırtlağına dişlerini geçiren birer sülük. Atını senatör yapan

Caligula insan haysiyetine bu hebbenneka eşkiya çetesinden çok daha hürmetkar. Bir demokrasi düşünün ki,

kendisine aydın payesi verilen şamar oğlanları alfabenin harfleri hakkında konuşmak hakkından mahrum.

Sözde laik bir cumhuriyette en kenef, en adi mefhum ve nesneler mukaddes. Latin alfabesi kuduz bir köpekgibi dile musallat edildi. Üniversite o zamanki

399

ve bu zamanki üniversite şuur ve haysiyetinden iğdiş edildiğinin farkında değil. Bir alay çizmeli sarhoş,

memleketin gönlü ve göğsü üzerinde tepindiler. Hepimiz suç ortağıyız. Yıllarca uyutulduk. Kitaplar deccalı

tanrı gösterdiler. Bütün şereflerimizden utanır olduk. Ne hürriyet, ne kalkınma, ne maddede zafer, ne mânâda

fetih. Rezil bir tahrip. Her güzeli, her şerefi, her mukaddesi. Hiçbir müstemleke, kıymetlerinin âdet bezinden

daha hakir görüldüğünü bu zavallı memleket kadar ürpermeden, isyan etmeden müşahade etmek

bedbahtlığına uğramamıştır. Radyomuz kasaba kerhanelerine utanç verecek, hırıltı ve zırıltılarla dolu. Türkçe

her gün katlediliyor. Ya zavallı musikimiz?

400

cemil Meric'in kendini, yakınlarını, etrafındakileri, içinde bulunduğu dünyayı, düşünce tarihini ve tarihimizi,

kendi açısından ve yalın bir şekilde değerlendirdiği esen Jurnal, yazann gündelik düşüncesini, kişisel

maceralannı, anı ve itiraflannı, yoğun duygulannı, yaratış gücünü, alışılmadık yaklaşımlarını, güçlü

sentezlerini, engin kültürünü birarada yansıtan bir büyülü aynadır. Cemil Meric'in en doğal çehresi ve olanca

çoksesliliğiyle karşımıza çıktığı eser, yazarını olduğu gibi tanımamıza, değerlendirmemize yardım eden

zengin biyografik malzeme de içeriyor. İsyankâr, acımasız, çoğu zaman duygusal yanlanyla bir gönül ve

düşünce adamına yaklaştırıyor bizi. Jurnal'de Cemil Meric'in düşüncesi, karakteri, kişiliği çınlçıplak

karşımızda. Jurnal, sonsuzla ve ölüm sonrasıyla bir tür hesaplaşma, bir vasiyetname, bir uzun mektup.

1955'den 1983'e marjinal bir yazarın öteki yüzü. Benliği, birikimi, şuuraltı ve şuurüstü ile.

BİTTİ