v Những đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền:
- Tích tụ tập trung sản xuất và sự hình thành độc quyền
+ Cạnh tranh thúc đẩy tích tụ tập trung tư bản dẫn đến tập trung sản xuất ,sản xuất tập trung được biểu hiện là:
- Số lượng công nhân trong các xí nghiệp quy mô lớn chiếm tỷ trọng lớn trong tổng lực lượng lao động xã hội số lượng sản phẩm sản xuất ra trong các xí nghiệp quy mô lớn chiếm một tỷ trọng lớn trong tổng sản phẩm xã hội.
- Sản xuất tập trung vào một số xí nghiệp quy mô lớn thì chúng có khuynh hướng liên minh,thỏa hiệp với nhau,dẫn đến hình thành tổ chức độc quyền.
- Tổ chức độc quyền là liên minh các xí nghiệp quy mô lớn nằm trong tay hầu hết việc sản xuất và tiêu thụ một hoặc một số lọa sản phẩm,chúng có thể quyết định được giá cả độc quyền nhằm thu lợi nhuận độc quyền cao
+ Quá trình độc quyền hình thành diễn ra từ thấp đến cao, từ lưu thông đến sản xuất và tái sản xuất,có các hình thức độc quyền sau:
- Cacten là hình thức độc quyền trong lưu thông ở trình độ thấp nó quyết định về mặt hàng và giá cả
- Xanhdica là hình thức độc quyền trong lưu thông ở trình dộ cao hơn cacten,nó quyết định về mặt hàng,giá cả và thị phần.
- Torot là hình thức độc quyền sản xuất,nó quyết định ngành hàng,quy mô đầu tư.
- Congxooxion là hình thức độc quyền liên ngành tái sản xuất từ cung ứng nguyên vật tư đến sản xuất và tiêu thụ.
- Tư bản tài chính và bọn đầu sỏ tài chính
+ Sự hình thành độc quyền trong ngân hàng và vai trò của ngân hàng:cùng với sự hình thành độc quyền trong công nghiệp thì trong ngân hàng cũng diễn ra cạnh tranh quyết liệt,hàng loạt ngân hàng nhỏ bị các ngân hàng lớn thôn tính, một số ngân hàng nhỏ tự nguyện sát nhập thành ngân hàng lớn, một số ngân hàng lớn thì có xu hướng liên minh,thỏa thuận với nhau hình thành độc quyền trong ngân hàng.
+ khi độc quyền trong ngân hàng ra đời thì ngân hàng có một vai trò mới,thể hiện: giữa tư bản ngân hàng và tư bản công nghiệp thâm nhập vào nhau thông qua chế độ tham dự bằng việc mua cổ phiếu để các công ty cử người vào hội đồng quản trị của ngân hàng và ngược lại thì ngân hàng cử người vào hội đồng quản trị của các công ty. Sự dung nhập giữa tư bản ngân hàng và tư bản công nghiệp bằng cách trên làm xuất hiện một loại tư bản mới gọi là tư bản tài chính.
+ Tư bản tài chính và đại diện cho nó là bọn đầu sỏ tài chính, chúng lũng đoạn cả về kinh tế và chính trị
- Về kinh tế: bằng cổ phiếu khống chế để nắm công ty mẹ, chi phối các công ty con,các chi nhánh nhỏ hơn để thu về lợi nhuận cao nhất.
- Về xã hội: bằng sức ép tập đoàn để nắm giữ các vị trí quan trọng trong bộ máy nhà nước.
- Xuất khẩu tư bản:+ là đưa tư bản ra nước ngoài để kinh doanh nhằm thu lợi nhuận cao.
+ Trong giai đoạn cạnh tranh tự do, xuất khẩu tư bản chủ yếu là tư bản hàng hóa, tức là đưa hàng hóa ra nước ngoài,nó có sức mua lớn hơn và cạnh tranh giảm đi để thực hiện giá trị của hàng hóa.
+ Trong giai đoạn độc quyền xuất khẩu tư bản chủ yếu là tư bản hoạt động từ những nước phát triển đến những nước đang phát triển hoặc kém phát triển, ở những quốc gia có nhân công, nguyên liệu rẻ, hậu quả sản xuất tư bản là dẫn đến nền kinh tế phụ thuộc, cạn kiệt tài nguyên.
+ Xuất khẩu tư bản có hai mặt: một mặt là sự mở rộng quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa ra nước ngoài, là công cụ chủ yếu để bành trướng sự thống trị, bóc lột, nô dịch của tư bản tài chính trên phạm vi toàn thế giới, một mặt xuất khẩu tư bản có những tác động tích cực đến nền kinh tế các nước nhập khẩu.
- Sự phân chia thế giới kinh tế giữa các tổ chức độc quyền:
+ Quá trinhg tích tụ và tập trung tư bản phát triển, việc xuất khẩu tư bản tăng lên cả về quy mô và phạm vi tất yếu dẫn tới sự phân chia thế giới về mặt kinh tế giữa các tổ chức độc quyền quốc tế
+ Xu hướng toàn cầu hóa diễn ra cạnh tranh quyết liệt, cạnh tranh giữa các quốc gia, các tập đoàn dẫn đến hình thành các liên minh kinh tế quốc tế rất đa dạng như liên minh về thương mại, sản xuất,… Các liên minh này phân chia thỏa hiệp với nhau về khu vực độc quyền,khu vực ảnh hưởng kinh tế.
- Sự phân chia thế giới về lãnh thổ giữa các cường quốc đế quốc
+ Do sự hoạt động của quy luật phát triển không đều trong giai đoạn độc quyền thì một nước đang phát triển có thể đuổi kịp, vượt một số nước đã phát triển.
+ Sự phát triển không đều về kinh tế dẫn đến không đều về quân sự, chính trị làm thay đổi tương quan lực lượng và đòi hỏi phân chia lại lãnh thổ trên thế giới dẫn đến xung đột quân sự để chia lại lãnh thổ thế giới, đó là nguyên nhân dẫn đến 2 cuộc chiến tranh thế giới.
Năm đặc điểm cơ bản của chủ nghĩa đế quốc có liên quan chặt chẽ với nhau, nói lên bản chất của chủ nghĩa đế quốc về mặt kinh tế là sự thống trị của chủ nghĩa tư bản độc quyền, về mặt chính trị là hiếu chiến, xâm lược.
v Trong 5 đặc điểm kể trên thì đặc điểm thứ nhất là sự tập trung sản xuất và hình thành các tổ chức độc quyền trong sản xuất và tiêu thụ hàng hoá là quan trọng nhất vì:
- Đó chính là nguyên nhân hình thành và quyết định đến tính chất của chủ nghĩa tư bản, các đặc điểm khác chỉ là hệ quả của nó.
- Nó tập trung sản xuất đến trình độ cao thì sẽ xuất hiện một số doanh nghiệp quy mô lớn, do đó nếu cạnh tranh với nhau sẽ mang lại nhiều thiệt hại mà các nhà tư bản không bao giờ chịu bất lợi. Nên tất yếu họ sẽ bắt tay thoả hiệp với nhau trên nguyên tắc cùng có lợi.
- Đây là điểm mấu chốt, điểm đột biến chuyển từ chủ nghĩa tư bản cạnh tranh sang chủ nghĩa tư bản độc quyền.
- Lê nin đã nói “ độc quyền phát sinh là kết quả của việc tập trung sản xuất, là một quy luật phổ biến và cơ bản trong giai đoạn phát triển hiện nay của chủ nghĩa tư bản”.
