"NGƯỜI LÁI ĐÒ SÔNG ĐÀ"
VÀ SỰ HOÀI NIỆM VỀ MỘT THỜI VANG BÓNG
HỒ HỮU NHẬT
Trường THPT Bình Điền
Nhắc đến Nguyễn Tuân, chúng ta không thể không nhắc đến một phong cách đặc trưng: Nguyễn Tuân là nhà văn mang nặng lòng hoài cổ. Là một trí thức giàu lòng yêu nước và tinh thần dân tộc, Nguyễn Tuân luôn gắn bó với những giá trị văn hoá cổ truyền của dân tộc. Chính vì thế trong sáng tác của mình, ông thích viết về vẻ đẹp riêng của thời xưa với những phong tục, những thú tiêu dao hưởng lạc lành mạnh và tao nhã như: uống trà, nhắm rượu, chơi hoa... và những cách ứng xử giữa người với người mang tính nghi lễ... Tất cả điều này, chúng ta dễ dàng tìm thấy trong phong cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân trước và sau Cách mạng. Trước Cách mạng ông đi tìm cái đẹp của thời xưa còn sót lại. Còn sau Cách mạng ông không đối lập xưa với nay; cổ với kim mà tìm thấy sự gắn bó giữa quá khứ, hiện tại và tương lai.
Cái hay của tác phẩm "Người lái đò Sông Đà" là ở chỗ ông đã tìm vẻ đẹp xưa trong một không gian - thời gian hiện đại. Tác phẩm "Người lái đò Sông Đà" ra đời trong những năm đất nước ta tiến hành xây dựng lại miền Bắc và vùng đất Tây Bắc nói riêng đã có sự thay da đổi thịt. Vì vậy, những hình tượng chính trong tác phẩm rõ ràng mang hơi thở của thời đại. Đấy là con sông Đà với những nét duyên dáng, thơ mộng, trữ tình; đấy là những con người lao động tài hoa, anh dũng. Tuy nhiên, chúng ta cũng nhận thấy rằng "Người lái đò Sông Đà" vẫn còn mang "cốt cách của một thời vang bóng" trong phong cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân.
1. Sau Cách mạng tháng Tám, khi Nguyễn Tuân tự đặt cho mình yêu cầu phải "đào thải tất cả cố nhân trong lòng mình", thì cái "mùi hoài cựu" bị ông coi là một cố nhân đáng sợ nhất. Có thể nói từ "Sông Đà" trở đi Nguyễn Tuân mới mạnh dạn và thoải mái viết về cái cũ. Ông vẫn giữ thói quen tìm cái đẹp xưa trong cái ngày nay. Thói quen đi tìm cái xưa trong cái nay khiến Nguyễn Tuân luôn luôn quan tâm đến nhiều chiều thời gian, chiều lịch sử của các sự kiện, các hiện tượng mà ông quan sát mô tả... về chân dung người lái đò trong "Người lái đò Sông Đà" cũng mang dáng dấp của một bậc phong nho tài tử xưa: "Tay ông lêu nghêu như cái sào, chân lúc nào cũng khuỳnh khuỳnh gò lại như kẹp lấy một cái cuống lái tưởng tượng, giọng ào ào như tiếng nước trước mặt ghềnh sông, nhỡn giới của ông vòi vọi như lúc nào cũng mong một cái bến xa nào đó trong sương mù" và "Ông lái đã nắm chắc binh pháp của thần sông, thần đá. Ông đã thuộc quy luật phục kích của lũ đá nơi ải nước hiểm trở nầy". Lúc ông đò trở về với đời sống đời thường chính là lúc dáng vẻ của một bậc tài tử, lại hiện lên một cách rõ ràng: "Đêm ấy nhà đò đốt lửa trong hang đá, nướng ống cơm lam và toàn bàn tán về cá anh vũ, cá dầm xanh, về những cái hầm cá hang cá mùa khô nổ những tiếng to như mìn bộc phá tồi cá túa ra tràn đầy ruộng". Rõ ràng thói quen đi tìm vẻ đẹp xưa đã chi phối ngòi bút của Nguyễn Tuân khi ông miêu tả sự "quắc thước" của người lái đò.
2. Tính chất hoài cổ ấy cũng đã thấm cả vào ngôn từ, vào nghệ thuật miêu tả của Nguyễn Tuân. Với "Người lái đò sông Đà", Nguyễn Tuân sử dụng nhiều thi liệu văn liệu cổ điển: "Đã có lần tôi nhìn sông Đà như một cố nhân"; "Tôi nhìn cái miệng sáng loé lên một màu nắng tháng ba Đường thi "Yên ba tam nguyệt há Dương Châu"". Cái chất thi liệu cổ điển ấy cũng đã được Nguyễn Tuân sử dụng ngay chính câu đề từ khi mở đầu tác phẩm "Chúng thuỷ giai đông tẩu, Đà giang độc bắc lưu" (Thơ Nguyễn Quan Bích). Xét thấy đó là một sự ngưỡng vọng về quá khứ.
