Phân bổ có hiệu quả các nguồn lực khan hiếm là một yêu cầu rất quan trọng của bất
kỳ một nền kinh tế nào. Hiệu quả Pareto được coi là một chuẩn mức chung để đánh
giá việc phân bổ nguồn lực. Một sự phân bổ được coi là hiệu quả Pareto đối với
một tập hợp nhất định các sở thích của người tiêu dùng, khi mà các nguồn lực và
công nghệ nếu không có khả năng dịch chuyển tới một sự phân bố khác có thể làm
cho một số người tốt hơn lên mà không làm cho một số người khác nghèo khó hơn.
Trong điều kiện tất cả các thị trường của nền kinh tế là cạnh tranh hoàn hảo thì
điểm cân bằng của nền kinh tế sẽ có tính hiệu quả Pareto. Bởi lẽ ở đó bảo đảm chi
phí cận biên cho việc sản xuất mọi hàng hoá / dịch vụ đúng bằng lợi ích cận biên
của nó đối với người tiêu dùng. Tuy nhiên, nền kinh tế thị trường không hoàn toàn
tối ưu mà chính trong nó cũng vốn có những mặt trái, những thất bại và trục trặc
mà con người không mong muốn. Thất bại của thị trường là thuật ngữ để chỉ các
tình huống trong đó điểm cân bằng của các thị trường tự do cạnh tranh không đạt
được sự phân bổ nguồn lực có hiệu quả.
Thất bại của thị trường phát sinh do một số vấn đề như:
4.1 Tình trạng cạnh tranh không hoàn hảo
Trong thị trường cạnh tranh hoàn hảo, quyết định sản xuất của các doanh nghiệp
hướng tới điều kiện cân bằng chi phí cận biên và giá cả của hàng hoá và do vậy
cũng bằng lợi ích cận biên đối với người tiêu dùng.
Trong các ngành cạnh tranh không hoàn hảo, người sản xuất tối đa hoá lợi nhuận
khi chi phí cận biên bằng doanh thu cận biên; Trong khi đó người tiêu dùng lại cân
bằng giá cả với những lợi ích biên thu được từ việc tiêu dùng đơn vị hàng hoá cuối
cùng. Vì vậy, trong thị trường cạnh tranh không hoàn hảo, lợi ích cận biên sẽ vượt
quá chi phí cận biên, người sản xuất có xu hướng thu hẹp sản xuất và định giá sản
phẩm cao. Trạng thái cân bằng của thị trường không còn là trạng thái hiệu quả
Pareto nữa.
4.2 Tác động của các ngoại ứng
Yếu tố ngoại ứng xuất hiện khi một quyết định sản xuất hoặc tiêu dùng của
một/một số cá nhân tác động trực tiếp đến việc sản xuất hay tiêu dùng của những
người khác mà không thông qua giá cả thị trường.
Ngoại ứng có thể tạo ra tác động tích cực (đem lại lợi ích) hoặc tác động tiêu cực
(tạo ra chi phí) cho những người khác, dẫn đến sự chênh lệch giữa chi phí hoặc lợi
ích cá nhân với chi phí hoặc lợi ích xã hội bởi vì không có hoạt động thị trường
nào chi phối được yếu tố ngoại ứng. Điều này dẫn đến kết quả là thị trường tự do
có thể ở tình trạng sản xuất quá nhiều và định giá quá thấp hoặc ngược lại, ở tình
trạng sản xuất quá ít và định giá quá cao so với điểm có hiệu quả Pareto.
4.3 Vấn đề cung cấp các hàng hoá công cộng
Hàng hoá được gọi là hàng hoá công cộng nếu các đơn vị của nó không thể chia cắt
và phân biệt rõ ràng. Đối với hàng hoá công cộng, mọi người đều tự do hưởng thụ
các lợi ích do hàng hoá đó mang lại và sự hưởng thụ của người này không làm mất
đi khả năng hưởng thụ của những người khác. ở đây sẽ xuất hiện những "kẻ ăn
không", đó là những người có thể tiêu dùng mà không phải thanh toán cho dù việc
sản xuất ra hàng hoá đó là tốn kém. Nếu để các cá nhân riêng lẻ đảm nhận việc
cung cấp các hàng hoá công cộng nói trên sẽ dẫn đến tình trạng cung không đủ với
số lượng mong muốn ở mức có hiệu quả. Hàng hoá công cộng chính là một trường
hợp đặc biệt của ngoại ứng mà tác động tạo ra hoàn toàn là có lợi.
4.4 Sự thiếu vắng của một số thị trường
Khi thiếu vắng một số thị trường, sự cân bằng của thị trường tự do sẽ dẫn đến việc
phân bổ các nguồn lực không hiệu quả. Có thể giải thích các thị trường thiếu vắng
bằng ba đặc tính: thiếu các hàng hoá tương lai, rủi ro và thiếu thông tin.
• Thiếu các hàng hoá tương lai:
Hầu hết các hàng hoá trên thị trường đều không định hướng đầy đủ vào tương lai,
và xảy ra tình trạng đầu tư quá ít cho những hàng hoá có thể thích hợp trong tương
lai (ví dụ, chừng nào còn đủ năng lượng từ các nguồn khác thì còn thiếu đầu tư vào
năng lượng mặt trời cho tương lai). Khi thiếu vắng các thị trường định hướng về
tương lai này, không thể chờ đợi rằng hệ thống giá cả sẽ đảm bảo cho chi phí và lợi
ích của các hàng hoá tương lai sẽ bằng nhau.
• Rủi ro:
Thực tế đã có những cơ chế thị trường như bảo hiểm cho phép rủi ro chuyển từ
người ghét nó sang người sẵn sàng gánh chịu nó với một chi phí nào đó. Phí bảo
hiểm có thể làm cân bằng chi phí cận biên và lợi ích cận biên của gánh chịu rủi ro.
Tuy nhiên, không có thị trường bảo hiểm dành cho các hiện tượng như sự ấm lên
của trái đất, mực nước biển dâng lên và các rủi ro dài hạn khác.
• Thiếu thông tin:
Thu thập thông tin là một việc tốn kém. Trong thực tế, nhiều thông tin được giữ bí
mật, một số thông tin khác như kiến thức kỹ thuật và một số hàng hoá phù hợp có
thể vẫn tồn tại nhưng không phải ai cũng có thể tiếp cận. Bên cạnh đó, các thông tin
về giá trị của các nguồn tài nguyên (ví dụ đa dạng sinh học...) hay thiệt hại do ô
nhiễm... nhiều khi cũng không đầy đủ, rõ ràng; quyết định sản xuất hay tiêu dùng
khi không có đầy đủ thông tin sẽ khó mà đạt được điểm hiệu quả tối ưu.
